عنوان        صفحه

چکیده 1

فصل اول:مقدمه وکلیّات

1- مقدمه وکلیات.. 2

1-1- مقدمه. 3

1-2- پیشینه پژوهش… 5

1-3- اهداف تحقیق. 5

1-4-روش تحقیق. 6

1-5-ضرورت تحقیق. 6

1-6- بیان مسأله. 7

فصل دوم: تاریخچه‌ دفاع مقدس و آشنایی با شاعران مقاومت

2- تاریخچه دفاع مقدس.. 8

2-1-تاریخچه‌ جنگ ایران و عراق. 9

2-2-بررسی ادبیات جنگ در ایران. 10

2-3-آغاز شعر مقاومت در ایران. 12

2-4-شعر هشت سال دفاع مقدس.. 15

2-5-قالب‌های شعری دفاع مقدس.. 16

2-6-ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس.. 18

2-7- شهریار: 20

2-7-1-نگاه شهریار: 21

2-7-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت شهریار 22

2-8-حمید سبزواری: 29

2-8-1-نگاه حمید سبزواری: 30

2-8-2-آثار حمید سبزواری: 30

2-8-3- نمونه‌ای از اشعار مقاومت سبزواری. 30

2-9-موسوی گرمارودی: 33

2-9-1-آثار گرمارودی. 34

2-9-2-نگاه گرمارودی: 34

2-9-3-نمونه‌ای از شعر مقاومت گرمارودی: 34

2-10-علم معلم دامغانی: 39

2-10-1-آثار محمدعلی معلم دامغانی: 40

2-10-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت معلم. 40

2-11-قیصر امین پور: 43

2-11-1-آثار قیصر امین پور: 43

2-11-2-نگاه قیصر: 43

2-11-3-نمونه از شعر مقاومت قیصر امین پور 44

فصل سوم : واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

3- واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن. 51

3-1-واژه اسطوره: 51

3-2-اصطلاح اسطوره و نظر پژوهشگران: 51

3-3-طبیعت اسطوره: 52

3-4-اساس اسطوره 53

3-5-از اسطوره تا افسانه: 53

3-6- از اسطوره تا حماسه: 54

3-7-تاریخ اساطیری ایران. 54

3-8-بن مایه‌های اسطوره‌های ایرانی. 57

3-8-1-اسطوره‌های باستانی پیش از زردشت.. 57

3-8-2-اسطوره‌های زردشتی. 58

3-9-سرچشمه‌های اسطوره‌های ایران. 58

3-9-1-سرچشمه‌های بنیادین. 58

3-9-1-1-اساطیر هند: 58

3-9-1-2-اساطیر آسیای غربی: 59

3-9-1-3-اساطیر آشور و بابل: 59

3-10-پیوند اسطوره و ادبیات: 60

3-11-پیوند اسطوره و شعر دفاع مقدس: 61

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن

4-1- اسطوره آفرینش… 65

4-1-1-آفرینش آسمان و زمین. 67

4-1-2-آفرینش ماه 69

4-1-3-خورشید: 69

 

 

4-1-5-آفرینش انسان. 71

4-1-6-آب: 73

4-1-6-1-آب حیات: 75

4-7-آتش: 78

4-2-پادشاهان اساطیری. 82

4-2-1-جمشید. 83

4-2-2-ضحاک.. 84

4-2-3-فریدون. 86

4-2-4-نوذر 87

4-3-کی. 87

4-3-1-کیقباد: 87

4-3-2-کیکاووس: 88

4-3-3-افراسیاب.. 88

4-3-4-سیاوش.. 89

4-3-5- داراب و دارا: 91

4-3-6- اسكندر و دارا: 91

4-4- قهرمانان اسطوره‌ای. 93

4-4-1-کاوه 96

4-4-2-دودمان نریم. 97

4-4-3-زال. 98

4-4-4-رستم. 99

4-4-5-سهراب.. 100

4-4-6-اسفندیار 102

4-4-7-بیژن. 102

4-4-8-گودرز 103

4-4-9-گیو 103

4-5-موجودات فرا طبیعی: 104

4-5-1-سروش.. 104

4-5-2-دیوان. 105

4-5-3- اهریمن رهبر گروه دیوان. 106

4-5-4- خاستگاه دیوان. 106

4-5-5-پری. 113

4-5-6-پتیاره: 114

4-5-7-غول: 114

4-6-جانوران اساطیری: 115

4-6-1-سیمرغ: 115

4-6-2-عنقا: 118

4-6-3-اژدها و مار: 118

4-6-4-اسب: 120

4-7-جاها و مكان‌های اساطیری: 122

4-7-1-البرز کوه یا «قاف». 122

4-8-اسطوره‌ی آیین‌ها و مراسم. 123

4-8-1-توتم: 123

4-8-2-توتم شیر و پلنگ: 124

4-8-3- فّر: 127

4-8-4-آتشکده‌ها 127

4-8-5-آتش آذر گشسب: 128

4-9-ابزارهای نبرد 128

4-9-1-گرز گاو سر: 128

4-9-2-تیغ، جوشن و خود و سپر 129

4-9-3-درفش كاویان: 129

4-10-درمان اساطیری. 129

4-10-1-نوشدارو 130

4-10-2-پر سیمرغ: 130

4-10-3-جشن نوروز: 130

4-11-اسطوره پیامبران. 131

4-11-1- زرتشت.. 131

4-11-2-خضر: 136

4-11-3- موسی: 137

4-11-4- عیسی (ع): 138

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1-نتیجه‌گیری: 141

5-2- پیشنهادات.. 143

فهرست منابع. 144

چکیده

 

 اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار می‌آید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است كه باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه می‌گردد؛ اسطوره كهن الگویی است؛ كه روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفته‌ی دیروزی است اسطوره‌ی هر قوم ریشه و پیشینه كهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تكیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه ­های آن بیان شده است. تا آن­جا که لازم بود به بن­مایه­های اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه­ های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیین­های اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیم‌بندی شده است. پس از آن­ که بر اساس کتاب­های معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آن‌ ها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.

واژگان كلیدی: شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و … 

1-1- مقدمه

هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سروده‌ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه‌ها و مقاومت‌ها را می‌ستود و ثبت می‌کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش‌های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه‌های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه‌ی مظاهر و نشانه‌ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت‌نامه‌ها پیشانی‌بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه‌ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته‌اند. آثاری كه، ارزش‌ها جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

شعر مقاومت نوشته‌ی شاعرانی است كه زخم‌های فرود آمده بر سینه‌ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف‌هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده‌اند. توصیف خیانت‌ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ‌ها و مرثیه‌های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی‌شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه‌های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می‌شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده بررسی می‌شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت‌های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال‌هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می‌پیچید و کاروان‌های رزمندگان از خیابان‌ها گذر می‌كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می‌پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می‌شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان‌های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل‌گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده‌هایی تاریخی می‌تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه‌ی مقاومت است که جاودانه می‌گردد.

«هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه‌ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می‌كند و گستره­ی باستان شناسی در می‌ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره‌ها جست.»

(واحد دوست،1379: 25)

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می‌کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می‌سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ‌ترین ملت وارد می‌شد؛ كمرشان می‌شكست و اساس آن‌ ها در هم می‌شد. در جامعه‌ای زندگی می‌كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان‌مردی هستند در اینجا شایسته می‌دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره‌ای در آن‌ هاست؛ كه نشان دهنده‌ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه‌ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می‌باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره‌ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع‌ آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده‌ام.

 شاید پژوهش تكراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایه‌های اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بی‌كران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی كه بر پهنه‌ی دریای علم حركت می‌كنی درمی‌یابی كه هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:

 فصل اول: كلیات كه شامل: هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش كار.

فصل دوم: به دو قسمت 1- تاریخچه‌ دفاع مقدس 2- آشنایی با شاعران مقاومت

فصل سوم: واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن است.

به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.

1-اسطوره‌های طبیعت و عناصر اربعه 2-اسطوره‌های شاهان و قهرمانان

3-اسطوره‌های موجودات فرا طبیعی و جانوران غیر انسان

4-اسطوره‌های پیامبران

1-2- پیشینه پژوهش 

این موضوع در ادبیات ایران مورد توجه بوده است دانشجویان متعددی در رشته‌ ادبیات فارسی، در زمینه‌ی اسطوره پایان‌نامه نوشته‌اند. به طور مثال: تجلی اسطوره در شعر حافظ تألیف محمد سرور مولایی، اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی تألیف راضیه رزازان سال 1391، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی تألیف مهوش واحد دوست، اساطیر در خمسه نظامی و منطق‌الطیر تألیف حمیرا زمردی، بازتاب اسطوره در اشعار سهراب سپهری تألیف ابوالقاسم اسماعیل‌پور، بازتاب اسطوره در شعر احمد شاملو و … نتایج تحقیقات حاكی از آن است كه پیوند شعر و اسطوره بنیادین است و اینكه شعر بر دوش اسطوره‌ها حركت كرده جلو آمده و به میزان قدرت تخیل و آگاهی از فرهنگ سرزمین و اوضاع اجتماعی كه در آن زندگی می‌كنند، اسطوره‌ها را در شعر به كار می‌برند. همان طور كه از عناوین آثار به خوبی بر می‌آید در هیچ از این آثار به طور اختصاصی و مفصل موضوع اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تكیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی بررسی نشده است. بنابراین این پایان‌نامه هم از نظر موضوع و هم به لحاظ شیوه‌ی كار با تمام پژوهش‌های انجام شده متفاوت است.

-3- اهداف تحقیق

با توجه به علاقه‌ای كه به شعر دفاع مقدس دارم، این موضوع را به عنوان پایان‌نامه انتخاب كردم. هدفم از این تحقیق شناخت بیشتر شاعران دفاع مقدس، كاركرد اسطوره، دریافت نمادهای اساطیری و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده است.