ای نام تو زینت زبان ها            حمد تو طراز داستان ها

تا دام گشاده چین زلفت           افتاده خراب آشیان ها

در رقص بود به گرد شمعت       فانوس خیال آسمان ها

در وصف کمال کبریایت           ابکم شده کلک نکته دان ها

مقصد تویی از سلوک عالم         شوق تو دلیل کاروان ها

بگشای نقاب تا بر آیند             از قالب جسم تیره جانها

خاموش حزین! که بر نتابد        افسانه ی عشق را زبانها

«حزین لاهیجی»

ادبیات یکی از ارکان اصلی فرهنگ هر جامعه است. زبان و ادبیات فارسی که حامل والاترین مفاهیم در عرفان و عشق و حکمت و انسانیت می باشد.ش زیباترین شکل و قالب و آهنگ را برای انتقال معانی به کار گرفته است، آهنگی که گوشی را می نوازد و جان را آرامش می بخشد و ذوق و احساس را سیراب می سازد آنچان موزون و آنگونه روان که ظرافت های کلیدی یادگیری را بازمزمه ی جویبار و نوای دلکش پرندگان و ترنم روح افزای نسیم آمیخته است. ادبیات گذشته ما ادبیات افتخار آمیز است که همواره سپاس ما را بر بزرگانی چون حافظ، سعدی، مولوی، فردوسی و مانند آن بر می انگیزد. از جمله شاعران فرهیخته ای که از دیار اصفهان برخواسته حزین لاهیجی است که آخرین شاعر دوره بازگشت ادبی است. در سایه شاعران زیاد سبک هندی از جمله صائب- سبا- نشاط- هاتف- مجمر و … کمرنگ نمایان شده است به دلیل آنکه هیچ پژوهشی در زمینه شرح و تحلیل غزلیات وی صورت نرگفته است نگار نده بر آن شد تا با شرح 300 غزل آغازین به همراه مختصر شرح احوال و سبک وی، به شناخت بیشتر حزین لاهیجی و غزلیات وی می پردازد .

باشد که این پژوهش مقدمه ای باشد بر پژوهش های سودمند دیگری در شناساندن مفاهیم و ارزش های هنری دیوان شاعر. برای نوشتن این پایان نامه نگارنده بعد از فصل اول، با عنوان مبادی تحقیق و بعد در فصل دوم بررسی مختصر زندگی نامه شاعر و سبک وی پرداخته است. و در فصل سوم به شرح و تحلیل 300 غزل از دیوان حزین لاهیجی می پردازد. مهمترین منابعی که در پیشبرد این هدف به کار آمدند عبارتند از :

1.آیین پژوهش های ادبی، دکتر محمود صادق زاده ، سال 88 ، دانشگاه آزاد اسلامی یزد

2.فرهنگ اشعار صائب، گلچین معانی احمد، 73 تهران ، انتشارات امیر کبیر

3.عمید، حسن، 54، فرهنگ عمید. چاپ و انتشارات جاویدان

4.حسن زاده، محمد حسین، سبک هندی و شاعران برگزیده آن، 79، انتشارات پیام یزد

5.ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی، تصحیح و مقدمه، بازخوانی و ویرایش سمنانی وحید،

فهرست مطالب

عنوان                                                                                صفحه

چکیده                                                                               6

مقدمه                                                                               7

فصل اول: کلیات و مبادی تحقیق                                                 10

سوالات مورد پژوهش                                                              11

روش تحقیق                                                                        12

پیشینه تحقیق                                                                      12

فصل دوم: شرح احوال و آثار حزین لاهیجی                                     13

نام و نسب                                                                           14

معاصران حزین                                                                     15

تاریخ حزین واهمیت نثر آن                                                       15

خلاصه زندگی حزین لاهیجی                                                    16

فصل سوم: شرح سیصد غزل آغازین حزین لاهیجی                                     19

منابع و مآخذ:                                                                     93

 

سوالات مورد پژوهش و فرضیه های تحقیق

1-حزین لاهیجی کیست؟

2-زندگی نامه خزین چگونه است؟

3-سبک سفر او چگونه است؟

در راستای این سوالات فرضیه های زیر مطرح است.

1-حزین لاهیجی در قضیه پیرو شاعران قرن 6 و در غزل پیر و شاعران قرن هفتم است.

2-صور خیال در اشعار حزین به ویژه دز غزلیات او از جایگاه بالایی برخوردار است.

اهداف تحقیق

اصلی ترین هدف این پایان نامه این است که با بهره گرفتن از روش تحلیلی – توصیفی به بررسی و شرح غزلیات آغازین شاعر نماید.

روش تحقیق

روش تحقیقی نظری است و شیوه تحقیق کتابخانه ای است مراحل کار به شیوه مطالعه و یادداشت برداری از منابع و مآخذ نوشتاری و دیداری مانند اینترنت انجام شده است.

پیشینه تحقیق

آنچه مسلم است هیچ اثری به طور کامل ، مستقل و منحصر به فرد به معرفی این شاعر و بررسی و شرح غزلیات وی پرداخته باشد نوشته نشده است.

 

فصل دوم

شرح احوال و آثار حزین لاهیجی به همراه سبک وی به صورت خلاصه

 

نام و نسب

حزین را به دو نام محمد و علی خوانده اند و همین امر سبب شده تا بعضی هم ترکیبی از این دو یعنی محمد و علی را برگزینند پرد او ابی طالب و جدش عبدالله است و نسبتش به شیخ زاهد گیلانی صوفی معروف قرن هفتم می رسد.

تولد: وی در سال 1103 در شهر اصفهان دیده به جهان گشود اما چون پدرش اهل یاهیجان بود به لاهیجی شهرت یافت .

وفات: حزین در سال 1180 زندگی را بدرود گفت و در شهر بنارس در باغی که خود ساخته بود به خاک سپرده شد. (سبک هندی و شاعران برگزیده نوشته محمد سین حسن زاده، زمستان 79، ناشر انتشارات پیام یزد صفحه 125).

گوشه ای از زندگی وی: وی علوم مختلف را بیشتر در اصفهان فرا گرفت. البته مدتی هم در شیراز به کسب  علم پرداخت. اصفهان در زمان شاه روزهای

 سخت و ناگواری را به خود دید و دچار حمله افغان ها شد لذا وی پیوسته در شهرهای مختلف در آمد و شد بود و سفری نیز به حج رفت و بازگشت و سرانجام پس از سر زدن به بیشتر شهرهای ایران در سال 1146 به هندوستان رفت. شاعر بی قرار در هند هم آرام نداشت و به شرح های گوناگون از جمله دهلی. و شاه جهان آباد و اکبرآباد و لاهور در آمد. و سرانجام در شهر بنارس چشم از جهان فرو بست.(سبک هندی و شاعران برگزیده نوشته محمد سین حسن زاده، زمستان 79، ناشر انتشارات پیام یزد صفحه 125)

آثار: نوشته هایی از حزین در رشته های مختلف علمی از فلسفه و رجال و علم کلام و تاریخ و غیره باقی مانده است. در کتاب شاعر  در هجوم منتقدان 54 اثر به نام او ثبت شده است مهم تر از همه تاریخ حزین است که شرح زندگانی اوست و دیگری تذکره المعاصرین که شرح حال یکصد تن از دانشمندان و شاعران معاصر اوست. و در سال 1165 در هند تالیف شده است و دیوان وی شامل قصیده و غزل و رباعی و مثنوعی و قطعه (سبک هندی و شاعران برگزیده نوشته محمد سین حسن زاده، زمستان 79، ناشر انتشارات پیام یزد صفحه 127-128).

معاصران حزین

از جمله معاصران مشتاق اصفهانی ، آذر بیگدلی، رشحه، میرزا نصیب طبیب، نشاط و مجمر و سحاب اصفهانی هستند برای نمونه شعری از سحاب اصفهانی ذکر می شود.

فرمانروای گردون، رفعت علی نقی خان              کایوان همّت اوست، برتر زسقف گردون

آن سرور فریدون، شوکت که نعل اسبش            زیبد اگر زند طعن بر افسر فریدون

از رَشک مُهر رایش در جَیب دست موسی          از شرم بذل دستش در خاک، گنج قارون

در اشکذر بنا کرد زآن آب آسیایی                             کاوصاف وضعش آمد از حدّ عقل بیرون

کلک “سحاب” بنوشت از بهر سال تاریخ            «گردان همیشه این آس چون آسیای گردون»

تاریخ حزین و اهمیت نثر آن

تاریخ زندگی و شرح مسافرت های حزین یکی از پرحادثه ترین و پرماجرا ترین تاریخ ها و زمان او یکی از پر آشوب ترین ادوار تاریخ ایران است.

این تاریخچه که بگفته نویسنده آنرا در دو سه شب نوشته، صرف نظر از شرح احوال و علل مسافرت ها و تاریخ زمان شاعر، نمونه ی نثر فصیح و بی تکلف ی اوست که بقول مرحوم ملک الشعراء بهار از حیث سلامت و پختگی قابل توجه و منحصر به فرد است. زیرا آن عصر که همزمان با تألیف کتاب دره ی نادره و تاریخ گیتی گشا است آخرین مرحله انحطاط نثر فارسی است. نمونه ی نثر آ« عصر که به وسیله ی منشیان و مترسلان از اواخر مغول ادامه یافته، به زمان حزین پایان می یابد. در میدان این سبک های پیچیده و متضع آن عصر نثر حزین را می توان عالی ترین نمونه ی نثر خالی از تکلف و ساده بشمار آورد.

اهمیت دیگر تاریخ حزین سندیت مطالب و معتبر بودن جنبه های تاریخی آن است که علل پیدایش و سبب تالیف این تاریخچه را می توان با جستجو در زندگی حزین پیدا کرد. (ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی).

خلاصه زندگی حزین لاهیجی

نام محمد علی ، نام پدر ابیطالب، جد عبدالله لقب او تا 16 پشت به شیخ زاهد گیلانی می رسد.

در  سال 1103 روز دوشنبه 27 ربیع الاخر در شهر اصفهان متولد شده.

در سال 1107 بخواهش پدرش در نزدملاشاه محمد شیرازی برای تیمن آیتی چند از قرآن را آموخته ، در سال 1111- هنگامی که 8 ساله بوده علم تجوید را نزد ملک حسین قاری اصفهانی آموخته، سپس قریب به سه سال نزد شیخ خلیل اله طالقانی که از اکابر مشایخ عارفین بوده تربیت و ارشاد یافته است.

در سال 1114، چندی نزد شیخ بهاء الدین گیلانی بتحصیل کتاب احیاء العلوم و رسائل اسطرلاب و شرح چغمینی پرداخته . (ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی).

در سال 16 و 1115 نزد پدرش شرح جامی بر کافیه و شرح نظام بر شافیه و تهذیب و شرح ایساغوجی و شرح شمسیه و شرح مطالع و شرح هدایه و حکمت العین و مختصر تلخیص و مطول و مغنی اللبیب و جعفریه و مختصر نافع و ارشاد و شرایع الاحکام و من لایحضر و الفقیه و معالم الاصول را خوانده.

در سال 17 و 1116 با پدر خود بعزم ملاقات اقوام بلاهیجان سفر می کند و در آنجا خلاصه الحساب را نزد عموی خود شیخ عبدالله زاهد گیلانی فرا می گیرد و پس از یکسال باتفاق پدر باصفهان مراجعت می کند.

در سال 19 و 1118 در نزد عده یی از فضلا و دانشمندان عصر خود از جمله میرزاکمال الدین حسن فسوی و حاجی محمد طاهر اصفهانی و شیخ عنایت اله گیلانی و امیر سید حسن طلاقانی بفرا گرفتن فنون و علوم مختلف پرداخت. (ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی).

در سال 1127 پدرش (ابیطالب بن عبدالله) در سن 69 سالگی زندگی را بدرود گفته. مدفن پدرش در مزار با بار کن الدین جنب آرامگاه مولانا حسن گیلانی در اصفهان است.

در سال 1129 مادرش (صبیه حاج عنایت اله اصفهانی) دو سال بعد از مرگ پدر در گذشته است.

در سال1130 پس از مرگ پدر و مادر با مادر بزرگ و برادرانش اصفهان را ترک کرده بشیراز میرود.

در سال 132 سومین دیوان خود را در شیراز گرد آوری کرده، تعداد ابیات این دیوان چهار هزار بیت است.

در سال 1134 محمود افغان وارد اصفهان می شود در اینسال بعلت قحطی و بیماری دو برابر وجده ی او در شهر اصفهان درگذشتند، در اوائل این سال دیوان دومش را که تخمینا ده هزار بیت است در اصفهان تدوین کرد – مثنوی تذکره العاشقین بضمیمه این دیوان است که در اصل یکهزار بیت بوده.

در سال 1135 که در اثر مرگ برادران و جده و شدت قحط و سختی بیمار شده برفاقت دو سه کس از دوستان تغییر لباس کرده از اصفهان خارج می شود، از آنجا به خوانسار و خرم آباد رفته، در اینجا بعلت شدت رنجوری و پریشانی دچار ضعف بدن و قوای دراکه می شود بعد از یکسال حالش رو بهبودی می رود.

در سال 1136 در بازگشت از شیراز بفکرش گذشته بود که گرانبها ترین یادداشت های زندگی را جمع و بصورت کتابی در آورد. در این سال این مجموعه را بپایان رسانید و مده العمر نام نهاد – نسخه این کتاب در موزه ی بریتانیا موجود است. (ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی).

سال 1145 در این تاریخ از بندر عباس با کشتی به بندر سورت در آمد دو ماه در آنجا اقامت گزیده، سپس به بندر جده رسیده بزیارت بیت اله مشرف می شود در هنگام زیارت خانه خدا بعلت اشارتی که در عالم رویا بوی شده در آنجا رساله امامت را تحریر نموده. بعد از مدتی بیابان مکه را در فصل تابستان پشت سر گذاشته با کشتی به جزیر بحرین و از آنجا به بندر عباس وارد می شود.

در سال 6/1145 بعد از مراجعت از سفر بیت اله مدتی در لار و جهرم و بندر عباس سرگردان بوده، در اینموقع به فکرش رسید که بولایت کرمان که آنجا را تا آنزمان ندیده بود برود. مدنی در آن شهر بسر برد، سپس بفکر سفر بزیارت مشهد مقدس افتاد ولی بعلت سرمای زمستان نتوانست حرکت کند به بندر عباس مراجعت کرد.

در سال 1146 از کرمان به بندر عباس و بحر عمان و بندر تته و خدا آبا د وکنار سند رسیده بعد از یک ماه توقف در سند بصوب ملتان (نام محلی) و دو سال اقامت در قریه ی نزدیکی آن شهر بکشور هند وارد می شود.در سال 152 نادر شاه دختری از احفاد او رنک زیب پادشاه را بحباله نکاح پسر کوچک خود نصر الله میرزا در آورده در آنموقع حزین در هندوستان در شاهجهان آباد بسر می برده.

در سال 1180 (شب 11 جمادی الاولی که 77 سال از سن شریفش می گذاشت در شهر بنارس – زندگی را بدرود گفت). (ترقی، بیژن، دیوان حزین لاهیجی).

فصل سوم:

شرح و تحلیل سیصد غزل آغازین حزین لاهیجی

ای نام تو زینت زبان ها            حمد تو طراز داستان ها

ای کسی که نام تو باعث زینت زبان های انسان هاست و حمد و شکر تو باعث زینت داستان ها می شود.

تا دام گشاده چین زلفت           افتاده خراب آشیان ها

از هنگامی که عاشق تو شدم ، این دام تمام آشیان ها و عشق های ظاهری مرا از بین می برد

در رقص بود به گرد شمعت       فانوس خیال آسمان ها

آسمان ها نیز عاشق تو هستند و گرد شمع چهره ی تو در رقصند

در وصف کمال کبریایت           ابکم شده کلک نکته دان ها

برای توصیف کمال کبریایی تو جوهره همه نیزه ها و قلم ها خشک شده است و مانند انسانی کر و لال شده است. آرایه تشبیه دارد و شخصیت بخشی.

مقصد تویی از سلوک عالم         شوق تو دلیل کاروان ها

هدف اصلی همه از جستجوی عالم خداوند است، علت حرکت کاروان ها اشتیاق به تو است،

بگشای نقاب تا بر آیند             از قالب جسم تیره جانها

ای خدای بزرگ ، خودت را از پشت پرده غیب نشان بده تا انسان های عالم از قالب جسم مادی رها شده و فراتر از کالبد مادی روند.

خاموش حزین! که بر نتابد        افسانه ی عشق را زبانها

ای حزین تو سکوت اختیار کنو بدان که عشق به خداوند زبانی نیست و عشق باطنی فراتر از زبان هاست.

در این بیت اشاره به تخلص حزین لاهیجی شده است. افسانه عشق اضافه تشبیهی، تشبیه بلیغ است.

غزل 2. درین دریای بی پایان در این طوفان شورافزا                  دل افکندیم، بسم الله مجری ها و مرساها

وَقَالَ ارْکَبُواْ فِیهَا بِسْمِ اللّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ

گفت: «در آن سوار شوید که حرکت کردنش و لنگر انداختنش تنها با نام خداوند است. بی هیچ تردید پروردگارم آمرزنده و مهربان است».

تفسیر آیات قرآن کریم – سوره هود – آیه ٤١ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

دریای بی پایان استعاره از دنیا

طوفان شور افزار استعاره از دنیا

معنی بیت: در این دنیای پر از حادثه ما دل به عشق تو سپردیم و با تکیه به نام تو از طوفان حوادث دنیا رها شدیم.

مگر این بحر بی پایان حریف درد دل گردد                   که دارد در جگر دریای آتش، حرص استسقاء

مگر دریای عشق به فریاد دل ما برسد. وگرنه این حرص دنیا ما را به غم های جگر گداز مبتلا می کند.

بحر بی پایان استعاره برای دریای عشق است.

ز راه فیض نتوان دیده امید پوشیدن                 که باشد کاروان مصر بوی پیرهن ، کالا

ما انسان ها نمی توانیم امیدمان را از فیض و بخشش خداوند بپوشانیم. چرا که کاروان مصر وابسته به بوی پیراهن یوسف است.

دیره امید پوشیدن = ناامید شدن.

اصطلاحات عامیانه و استفاده از الفاظ بازاری از خصوصیات سبک هندی است. کتاب پژوهشی در سبک هندی و دوره بازگشت ادبی، نویسنده احمد خاتمی ، ناشر : بهارستان، سال 1371 ، ص 143.

در این بیت نمونه ای از خصوصیات سبک هندی، واقع گویی اشاره شده است. احمد خاتمی، ص 28.