فهرست مطالب

عنوان              صفحه

چكیده 1

فصل اول: کلیات

1- كلیات 3

1-1- مقدمه و بیان مسأله.. 3

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-3- اهداف تحقیق.. 5

1-4- پیشینه‌تحقیق.. 6

1-5- روش تحقیق.. 6

1-6- پرسش‌های تحقیق.. 6

1-7- نکته.. 6

فصل دوم: درآمدی بر غزل از ابتدا تا دوران معاصر

2- درآمدی بر غزل از ابتدا تا دوران معاصر 8

2-1- درباره‌ی غزل.. 8

2-2- غزل از ابتدا تا دوره‌ی بازگشت.. 10

2-3- شعر و غزل در دوران مشروطه.. 14

2-4- نوآوری‌های نیمایوشیج در شعر.. 19

2-5- شعر و غزل در ابتدای دوره‌ی معاصر.. 32

2-6- تعریف «غزلواره».. 37

فصل سوم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو

3- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو 39

3-1- معرفی احمد شاملو و آثارش.. 41

3-1-1- تعریف شاملو از شعر 45

3-1-2- شاملو و عشق 45

3-2- غزلواره‌های برگزیده.. 47

3-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 58

3-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 65

3-4-1- صرف (واژگان) 67

3-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 67

3-4-1-2- لغات و تركیبات نو 71

3-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 74

3-4-2- نحو (جمله بندی) 75

3-4-2-1- حذف و جا به جایی اركان جمله 76

3-4-2-2- جهش ضمیر 78

3-4-2-3- جملات شبه معترضه 79

3-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 81

3-4-2-5- ایضاح و تفصیل بعد از ابهام 82

3-4-2-6- فعل‌های امری و خطابی 83

3-5- بررسی فرم.. 83

3-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 84

3-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 87

3-6- بررسی صور خیال.. 91

3-6-1- صنایع بیانی 92

3-6-1-1- تشبیه 92

3-6-1-2- استعاره، مجاز و كنایه 95

3-6-2- صنایع بدیعی 99

3-6-2-1- بدیع لفظی 99

3-6-2-1-1- سجع 100

3-6-2-1-2- تكرار 102

3-6-2-2- بدیع معنوی 103

3-6-2-2-1- تشخیص 103

3-6-2-2-2- حس‌آمیزی 104

3-6-2-2-3- متناقض نما 105

3-6-2-2-4- تضاد 106

3-7- بررسی موسیقی.. 106

3-7-1- موسیقی درونی 108

3-7-2- موسیقی معنوی 115

فصل چهارم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث

4- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث 118

 

 

4-1- معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش.. 120

4-1-1- تعریف اخوان ثالث از شعر 123

4-1-2- اخوان و عشق 124

4-2- غزلواره‌های برگزیده.. 125

4-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 143

4-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 148

4-4-1- صرف (واژگان) 153

4-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 153

4-4-1-2- لغات و تركیبات نو 159

4-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 162

4-4-1-4- ترکیبات پر كاربرد 164

4-4-2- نحو (جمله بندی):.. 165

4-4-2-1- حذف و جابه‌جایی اركان جمله 166

4-4-2-2- جهش ضمیر 169

4-4-2-3- جملات معترضه‌ی طولانی و شبه معترضه 170

4-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 170

4-4-2-5- جابه‌جایی صفت 175

4-4-2-6- منادای طولانی 177

4-5- بررسی فرم.. 179

4-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج  از آن 180

4-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 183

4-6- بررسی صور خیال.. 186

4-6-1- صنایع بیانی 187

4-6-1-1- تشبیه 187

4-6-1-2- استعاره 192

4-6-1-3- مجاز 194

4-6-1-4-كنایه 195

4-6-2- صنایع بدیعی 197

4-6-2-1- بدیع لفظی 197

4-6-2-1-1- سجع 197

4-6-2-1-2- جناس 205

4-6-2-1-3- تكرار 207

4-6-2-2- بدیع معنوی 210

4-6-2-2-1- تضاد 211

4-6-2-2-2- متناقض نما (پارادوكس) 212

4-6-2-2-3- تشخیص 213

4-6-2-2-4- حس‌آمیزی 215

4-7- موسیقی.. 215

4-7-1- موسیقی بیرونی 216

4-7-2- موسیقی كناری 221

4-7-3- موسیقی درونی 226

4-7-4- موسیقی معنوی 230

نتیجه‌گیری 256

پیشنهادها 259

فهرست منابع.. 261

 چكیده

«غزلواره» را می‌توان یکی از گونه‌های کمتر شناخته شده‌ی ادبی به شمار آورد که در مضمون و درون مایه با غزل یکی و در فرم بیرونی با آن متفاوت است؛ به این معنا که فرم بیرونی (قالب) غزلواره، نیمایی یا سپید است و مضمون آن علاوه بر مضمون غزل سنتی (عشق، ذکر زیبایی معشوق، هجران و درد کشیدن عاشق) شامل توصیفات طبیعت، مسائل اجتماعی، سیاسی و… نیز می‌شود. احمد شاملو و مهدی اخوان­ثالث از شاعران معاصری هستند که در این نوع ادبی سروده‌هایی دارند، یکی در قالب سپید و دیگری در قالب نیمایی. در این تحقیق، محتوا و صبغه­ی فکری این شاعران و ساختار غزلواره‌های آنان در چهار حیطه‌ی زبان (صرف و نحو)، فرم، صور خیال (صنایع بیانی و بدیعی) و موسیقی بررسی و نقد گردیده است. هدف از این تحقیق نشان دادن تحولاتی است که هر یک از شاعران نامبرده در محتوا و ساختار این غزلواره‌ها – به عنوان گونه‌ای نو- ایجاد کرده ­اند.

واژگان كلیدی: غزلواره، ساختار، محتوا، شاملو، اخوان­ثالث. 

1-1- مقدمه و بیان مسأله

اشعار غنایی به آن دسته از سروده‌ها اطلاق می‌گردد که به جای گفتگو از حوادث خارجی، از هیجانات و احساسات روحی شخص سخن می‌گویند. این اشعار بیانگر واکنش‌های لطیف روحانی و سرکشی‌های دقیق درونی و معنوی شاعر است. سراینده در این اشعار به مسائل درونی و عواطف انسانی، عشق‌ها و شوریدگی‌های خویش می‌پردازد. آغاز پیدایش این اشعار به گذشته‌های دور برمی‌گردد. سروده‌های مذهبی زرتشت، مزامیر داوود، سرودهای خسروانی در دوران ساسانیان و… را می‌توان از نخستین آثار مکتوب در این زمینه به شمار آورد. سرآغاز اشعار غنایی در ایران به اشعار عاشقانه‌ی بعد از اسلام بر می‌گردد. مفهوم واقعی شعر غنایی در ادبیات کهن فارسی را می‌توان در سرودهای مذهبی زرتشت، یعنی «گاهان» یافت. این سرودها مناجات‌ زرتشت با آفریدگار خویش است که از مصراع‌های 12 تا 14 هجایی تشکیل شده است. لازم به توضیح است که سابقه‌ی اشعار غنایی در ایران به مفهوم کلمات موزون وسرودهای هجایی و غیر مقفی که همراه با آهنگ یا نوای موسیقی خوانده می‌شد، بسیار زیاد و دیرینگی آن از تاریخ پیدایش این گونه ادبیات در زبان برخی اقوام و ملل بسیار بیشتر است. (ر.ک: صبور، 1384: 65). در طول ادوار مختلف شعر فارسی «غزل» به عنوان برجسته‌ترین نوع ادبیات  غنایی ایران شناخته شد. اولین غزل به شکل و معنی مصطلح امروزی را می‌توان در آثار شهید بلخی (متوفی در 325) یافت. غزل در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم به عنوان قالبی مستقل رواج یافت. مضمون غزل در این دوران، عاشقانه و نشاط آمیز بود. پس از حمله‌ی مغول، شاعران به درونگرایی روی آوردند و حزن و اندوه، شکایت و گله از روزگار و حدیث نفس جایگزین مضمون‌های قبلی شد. سبک غزل از خراسانی به عراقی  تغییر یافت. به تدریج مضمون غزل متحول شد و مسائل عارفانه نیز وارد این حوزه گردید. نیمه‌ی اول قرن ششم تا نیمه‌ی دوم قرن هشتم هجری قمری را از درخشان‌ترین ادوار غزل و سیر تکوین و تکامل آن دانسته‌اند. از قرن هشتم شاعران غزلسرا به تکرار و تقلید روی آوردند. در قرن نهم هجری سبک عراقی رو به انحطاط رفت. مضمون غزل نیز در حد تقلید و تتبع گذشتگان باقی ماند. سه نوع غزل عارفانه، عاشقانه و قلندرانه در این دوران رواج داشت. سبک عراقی در اوایل قرن دهم از بین رفت و سبکی با نام وقوع جایگزین آن شد که تا قرن یازدهم ادامه پیدا کرد. مضمون غزل بر اساس حقیقت نمایی و بیان واقعیت در وقایع عشق، عاشق و معشوق مطرح شد. قرن یازدهم عرصه‌ی ظهور سبک هندی (اصفهانی) است. غزل این سبک، تک بیت‌ها و مفرداتی است که با قافیه و ردیف به هم پیوند خورده‌اند. شاعران خیال‌پرداز و مضمون آفرین سبک هندی، علاوه بر مضمون‌های رایج غزل، مضمون‌های دیگری چون پند و اندرز، مطالب اخلاقی و… را وارد غزل کردند. در اوایل قرن دوازدهم این سبک به ابتذال کشیده شد و از بین رفت. از این دوران تا پایان نیمه‌ی اول قرن دوازده که غزل فارسی در سکوت به سر می‌برد را دوران «فترت» نامیده‌اند. در نیمه‌ی دوم قرن دوازده، شاعران به سبک شعری ادوار گذشته روی آوردند که به نهضت ادبی «بازگشت» معروف است. در غزل این دوران مضمون تازه‌ای وارد نشد. از سال 1285 تا 1304 ش، دوران مشروطه نام دارد. در این دوران محتوای غزل دگرگون شد. مسائل اجتماعی، مبارزه، آزادی، وطن‌خواهی و تجدد طلبی و… در مضمون غزل وارد شد. فرم و محتوای این اشعار از مناسبتی در خور برخوردار نبودند، بنابراین شاعران در صدد تغییر فرم شعر برآمدند. نیما یوشیج ابتدا با انتشار «افسانه» تحولاتی در مضمون شعر به وجود آورد و با انتشار «ققنوس» فرم شعر فارسی را دگرگون کرد.

در 1305ش، رضا شاه به قدرت رسید. به دنبال از بین رفتن آزادی بیان و اندیشه، شعر نو از حرکت ایستاد. پس از خروج رضا شاه از ایران، شعر نو حرکت دوباره‌ی خود را آغاز کرد و تا سال 1332 درخشان‌ترین دوران را سپری کرد. سال سی(1330)، سال تثبیت شعر نو است. شعر منثور تحت تأثیر ترجمه‌های اشعار و قطعات اروپایی گسترش یافت. شعر سپید رواج پیدا کرد. پس از این، شاعران در قالب نیمایی و سپید  به سرودن شعرهایی با مضمون‌های غنایی و عاشقانه پرداختند. برترین آثار شاعرانی چون اخوان، شاملو، فروغ، سپهری، نادرپور، مشیری، آتشی و… در دهه چهل(1340-1349) سروده شد. غزل نیز از اوایل دهه چهل تحت تأثیر این جریان به تازگی گرایید. گروهی از شاعران به پیروی از نیما، اندیشه‌ها و مضمون‌های غنایی و عاشقانه را در قالب‌ نیمایی و سپید ارائه دادند که به عنوان «غزلواره» نامگذاری شدند.

 مراد نگارنده از واژ‌ه‌ی « غزلواره» در این تحقیق، اشعاری است با مضمون غنایی و عاشقانه که فرم بیرونی آن نیمایی یا سپید باشد. از میان شاعرانی که «غزلواره» هایی سروده­اند می‌توان به اخوان ثالث، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، نادر نادرپور و… و در قالب سپید به احمد شاملو اشاره کرد.

 مراد نگارنده از انجام این تحقیق، بررسی ساختار و محتوای «غزلواره» و نمودن ویژگی‌های منحصر به فرد این گونه‌ی ادبی در شعر شاعران برگزیده است.

این تحقیق شامل 5 فصل است:

فصل اول: کلیات است که در آن مقدمه و بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش‌ها و روش تحقیق آورده شده است.

 فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دوره‌ی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری‌های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دوره­ معاصر است.

 فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در چند حوزه‌ی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در حوزه‌های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلواره و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.

1-3- اهداف تحقیق

آشنایی با «غزلواره» به عنوان یکی از گونه‌های کمتر شناخته شده در شعر معاصر فارسی.

1. بررسی ابعاد گوناگون «غزلواره» سرایی در شعر شاعران برگزیده.
2. شناخت شاعرانی که در این نوع ادبی (غزلواره) سروده‌هایی دارند.
3. بررسی تحولاتی که هر یک از این شاعران در ساختار و محتوای «غزلواره» پدید آورده‌اند.

1-4- پیشینه‌تحقیق

تا کنون تحقیقی جدی و تخصصی درباره ی «غزلواره» و شاعران معاصری که در این نوع ادبی سروده هایی دارند، صورت نگرفته است. تنها به صورت گذرا تعاریف گوناگون «غزلواره» در کتاب‌های «سیر غزل در شعر فارسی»، «آفاق غزل فارسی» و «سیر تحول غزل فارسی» ارائه شده است. البته در کتاب اخیر به شاعران برجسته‌ی این نوع ادبی اشاراتی شده و نمونه‌ای از غزلواره‌های آنان آورده شده است.

1-5- روش تحقیق

روش گردآوری اطلاعات این تحقیق، کتابخانه‌ای است؛ به این صورت که کتاب‌های مرتبط با موضوع تحقیق، مطالعه و مطالب مهم و برجسته در قالب فیش‌هایی نگارش و دسته بندی شد و پس از تجزیه و تحلیل در تحقیق استفاده گردید.

1-6- پرسش‌های تحقیق

پرسش های تحقیق به طور کلی در چند محور زیر خلاصه می شود:

1- «غزلواره» چیست؟

2- آیا می توان «غزلواره» را در شعر معاصر فارسی گونه‌ای ادبی به شمار آورد؟

3- مختصات اصلی سبکی «غزلواره» در شعر شاعران معاصر کدامند؟