فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                         صفحه

   چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………………1

فصل اول: کلیات ………………………………………………………………………………………………………………………2

  1-1- مقدمه…………………………………………………………………. ………………………………………………………….3

 1-2- بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………….5

 1-3- پرسش اصلی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………6

 1-4- سوابق تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..6

 1-5- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………10

 1-6- نوع روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………..10

    1-6-1- روش گرد آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………………..10

    1-6-2- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات …………………………………………………………………………….11

    1-6-3- ابزار گردآوری اطلاعات …………………………………………………………………………………………11

فصل دوم: دیو،جایگاه وکارکردآن در متون اساطیری ایران …………………………………………12

  2-1- پیدایش اسطوره …………………………………………………………………………………………………………..13

  2-2- واژه دیو ………………………………………………………………………………………………………………………..13

  2-3- مفهوم کلی دیوان در اساطیر وآیین ها ……………………………………………………………………….15

  2-4- دیو در کتب پیش از اسلام……………………………………………………………………………………………16

  2-5- جایگاه ونقش دیوان در ایران…………………………………………………………. …………………………..19

  2-6- دیو در ادبیّات فارسی ……………………………………………………………………………………………… ….21

  2-7- پری در فرهنگ ایران …………………………………………………………………………………………………..26

فصل سوم :دیوانگی ،مفهوم وگونه های آن ……………………………………………………………………..29

  3-1- مفهوم دیوانه ………………………………………………………………………………………………………………..30

  3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

  3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

  3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

    3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

    3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

    3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

    3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

  3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

  3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

  3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

    3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

    3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

    3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

    3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

    3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر  خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین ……………………………………………………………44

  4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

  4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

  4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

  4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

    4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

    4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

      4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

      4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72  

      4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72                        

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

  5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

    5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

    5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

    5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

    5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

 

 

    5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

    5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

    5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

    5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

    5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

    5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

    5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

    5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

    5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

    5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

    5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

    5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

    5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

    5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

    5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری  ……………………………………………………………………………………..126

  6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

  6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

  فهرست منابع  ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

 

مطالب این پایان نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از  دوره­ های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­ های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده ­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا  لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که  بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است.  به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده ­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­ های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده ­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

   شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم  شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر  از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­ شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

 عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ برخورد مردم با وی چنین گفته است:

 

 

 

 

«قصد من بسیار مردم کرده ­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.»                (عطّار ،1389، 94).

  گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

  با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.

 

 

تو با دشمن نفس هم خانه­ای

چه در بند پیکار بیگانه­ای                         (عطّار ،همان: 96).

   شخصیّت­هایی از جمله: دیو و دیوانه، شوریده، مجنون، درویش، بیدل و … در اشعار آن دوران به مقدار چشم­گیری نمود پیدا کرد و مفاهیم خاصی را دنبال می نماید. در بین این شخصیّت­ها، دیوانه ها، جایگاه ویژه­ای در شعر و ادبیّات فارسی پیدا می­ کنند. «دیوانه­ها در اجتماع شخصیّت­هایی هستند که از عقل کاملی برخوردار نیستند و تا حدودی در جامعه منزوی بودند، در خرابه­ها و قبرستان­ها بیش­تر مسکن داشتند.»(ریتر،1366: 314 )

   این شخصیّت­ها دارای ویژگی­های خاصی هستند که بنا به شخصیّت ویژه در ادبیّات و شعر عرفانی ماندگار می­شوند. به دلیل اهمّیّت و جایگاه آن­ها در شعر فارسی، این نوشتار درصدد است اهمّیّت و جایگاه دیوانگان را در ادبیّات و شعر فارسی مورد بحث و بررسی قرار دهد و از این دیدگاه به آن بپردازد که چرا و چگونه دیوانگان و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی وارد شدند؟ شاعران در کجا و  چه مواقعی از این شخصیّت­ها برای بیّان نظرات و دیدگاه ­های خود استفاده می­کردند؟

• بیان مسأله

ادبیّات میدان تجلی افکار و اندیشه­ های انسانی است. انسان با همه وسعت فکری واندیشگی که دارد با تمام جزئیات در آینه تمام نمای ادبیّات مطرح شده است. وقتی سخن از انسان و ادبیّات پیش می­آید، منظور انسان با همه ابعاد وجودی اوست. انسانی که خلیفه­اﷲ است، انسانی که به دنبال امیال و آرزوهای حیوانی است و آن­که بین این دو قطب در نوسان است، اگر از طبقات مختلف سخن به میان می ­آید به طور کلی منظور بیان صفت و ویژگی­های انسانی است که در طبقات مختلف به اشکال گوناگون جلوه­گری می­نماید. طبقات پادشاهان، کارگران، دبیران، سپاهیان،گارگران و… هر کدام در کتاب­های مختلف ادب فارسی از نظم گرفته تا نثر صفاتی دارند. زاهد و عالم و عاشق و صوفی هم در ادبیّات مخصوصاً شعر با زبان و بیّان خاصی معرفی شده ­اند. یکی از طبقاتی که در حوزه­ ادبیّات به بهانه­های مختلفی حضور پیدا کرده و سخنانی به آن منسوب است، طبقه دیوانگان است. در دواوین شعر برای دیوانگان صفاتی بر شمرده­اند، گاهی در منظومه­های عرفانی داستان­هایی را از قول آنان نقل کرده ­اندکه جنبه­ نمادین و سمبلیک دارند. در حوزه­ غزلیّات عاشقانه نهایت عشق به دیوانگی منتهی می­ شود و خلاصه برای دیوانه، عوامل دیوانگی، صفات دیوانه، عملکرد دیوانه و… در کتاب­های منظوم فارسی مطالب فراوانی ذکر شده است، با توجه به وسعت و ارزش این بخش از ادبیّات که قطعاً شایسته­ بررسی و تحلیل بود. این نوشتار در­صدد بررسی موضوع «دیوانه و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی» می­باشد و ابتدا سعی شده است به تبارشناسی واژه­ی دیوانه بپردازد و سپس سابقه­ تاریخی آن، مخصوصاً خویش­کاری دیوان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد، عوامل زشت شدن چهره دیوان را با دلایل اثبات کند و پس از این مقولّات، گفتار شاعران را درمورد دیوانه و دیوانه­نمایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

1-3- پرسش اصلی تحقیق ( مسأله  تحقیق):

1-3-1- معنا و مفهوم دیوانگی درادبیّات فارسی دارای چه وجوهی است ؟