فصل اول: کلیات تحقیق

1) مقدمه………………………………………………………………………………………………. 2

1-2) اهمیت موضوع……………………………………………………………………………….. 2

1-3) تعریف و بیان موضوع تحقیق…………………………………………………………….. 3

1-4) اهداف تحقیق………………………………………………………………………………… 5

1-5) قلمرو تحقیق…………………………………………………………………………………. 5

1-6) فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………… 5

1-7) جامعه مورد نظر تحقیق…………………………………………………………………….. 6

1-8) نمونه آماری…………………………………………………………………………………… 6

1-9) روش تحقیق………………………………………………………………………………….. 6

1-10) چشم‌انداز کلی تحقیق…………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 10

عوامل کنترلی موثر بر حاکمیت شرکتی…………………………………………………………. 12

مالکیت شرکت های سهامی عام…………………………………………………………………. 12

جدا شدن مالکیت از مدیریت…………………………………………………………………….. 13

پراکندگی سهامداران………………………………………………………………………………… 13

ساختار مالکیت………………………………………………………………………………………. 14

هیئت مدیره…………………………………………………………………………………………… 14

سرمایه ی فکری……………………………………………………………………………………… 16

تعریف سرمایه فکری………………………………………………………………………………. 17

سنجش سرمایه فکری………………………………………………………………………………. 19

دلایل سنجش سرمایه فکری………………………………………………………………………. 20

شاخص ­های متداول برای اندازه گیری سرمایه فکری………………………………………… 21

مدل­ها و روش­های اندازه گیری سرمایه فکری……………………………………………….. 29

مدل­های سنجش غیرمالی سرمایه فکری……………………………………………………….. 30

1- ترازنامه نامرئی (ناملموس)……………………………………………………………………. 30

2- کنترل دارایی­ های ناملموس…………………………………………………………………… 30

3- کارت امتیاز دهی متوازن (BSC)…………………………………………………………..

4- شاخص سرمایه فکری…………………………………………………………………………. 31

5- کارگزار تکنولوژی………………………………………………………………………………. 31

6- روش جهت یابی (مرورگر) تجاری اسکاندیا…………………………………………….. 31

7- مدل مدیریت سرمایه فکری………………………………………………………………….. 32

8- روش جویا………………………………………………………………………………………. 32

9- مدل محاسبه بر مبنای متغیر های زبانی فازی……………………………………………… 33

مدل­های سنجش پولی و مالی سرمایه فکری………………………………………………….. 33

2- نرخ بازده دارایی ها (ROI)…………………………………………………………………. 35

3- روش تشکیل سرمایه بازار……………………………………………………………………. 35

4- روش سرمایه فکری مستقیم………………………………………………………………….. 35

5- روش­های اندازه گیری مالی سرمایه فکری………………………………………………… 35

6- روش q توبین (q Tobin)………………………………………………………………….

7- مدل ضریب ارزش افزوده فکری (VAIC)………………………………………………

ارزیابی عملکرد……………………………………………………………………………………… 38

تعاریف………………………………………………………………………………………………… 38

تعاریف عملکرد…………………………………………………………………………………….. 38

تعریف ارزیابی………………………………………………………………………………………. 38

تعریف ارزیابی عملکرد……………………………………………………………………………. 38

روش های ارزیابی عملکرد……………………………………………………………………….. 38

اهمیت و سودمندی ارزیابی عملکرد……………………………………………………………. 39

مبنای ارزیابی عملکرد……………………………………………………………………………… 39

تکنیک های ارزیابی عملکرد……………………………………………………………………… 40

اهداف ارزیابی عملکرد…………………………………………………………………………….. 40

بر پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………. 41

تحقیقات خارجی……………………………………………………………………………………. 41

تحقیقات داخلی…………………………………………………………………………………….. 46

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1) مقدمه…………………………………………………………………………………………… 49

3-2) نوع پژوهش………………………………………………………………………………….. 49

3-3) طرح مسأله پژوهش…………………………………………………………………………. 49

3-4) فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………… 50

 

 

3-5) قلمرو مکانی و زمانی پژوهش……………………………………………………………. 50

3-6) ابزار جمع‌ آوری داده‌های مورد نیاز تحقیق……………………………………………… 51

3-7) مدل‌ها و متغیرهای پژوهش و نحوه آزمون فرضیه‌ها…………………………………. 51

سرمایه فکری………………………………………………………………………………………… 51

حاکمیت شرکتی…………………………………………………………………………………….. 52

مدلهای جهت آزمون فرضیات تحقیق………………………………………………………….. 54

3-8) روش‌های آماری مورد استفاده در پژوهش…………………………………………….. 54

3-8-1) روش‌های تخمین با بهره گرفتن از داده‌های ترکیبی…………………………………… 55

3-8-2) آزمون لیمر……………………………………………………………………………… 55

3-8-3)آزمون چاو………………………………………………………………………………….. 56

3-8-4) آزمون هاسمن…………………………………………………………………………….. 57

3-8-4-1) اثرات ثابت…………………………………………………………………………….. 57

3-8-4-2) اثرات تصادفی………………………………………………………………………… 57

3-8-5) آزمون‌های آماری…………………………………………………………………………. 58

3-8-5-1) آزمون t………………………………………………………………………………….

3-8-5-2) آزمون F فیشر………………………………………………………………………… 58

3-8-5-3) آزمون دوربین- واتسون…………………………………………………………….. 58

3-9) تحلیل رگرسیون……………………………………………………………………………… 59

رگرسیون چند متغیره………………………………………………………………………………… 59

ضریب تعیین و ضریب تعیین تصحیح شده…………………………………………………… 60

مدل رگرسیون………………………………………………………………………………………… 60

آزمون معنادار بودن در الگوی رگرسیون…………………………………………………………. 61

آزمون معنادار بودن معادله رگرسیون…………………………………………………………….. 61

آزمون معنادار بودن ضرایب……………………………………………………………………….. 62

عدم خود همبستگی…………………………………………………………………………………. 62

تحلیل همبستگی…………………………………………………………………………………….. 64

3-10) خلاصه فصل سوم…………………………………………………………………………. 65

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………….. 67

4-2- نتایج آمار توصیفی………………………………………………………………………….. 67

4-3- تحلیل ماهیت و ویژگی­های متغیرهای تحقیق………………………………………… 68

4-4- مدل اول تحقیق (فرضیه اول)…………………………………………………………….. 68

4-4-1- بررسی خود همبستگی…………………………………………………………………. 68

4-4-2- بررسی ناهمسانی واریانس…………………………………………………………….. 69

4-4-3- آزمون معنی دار بودن روش اثرات ثابت……………………………………………. 69

4-4-3- آزمون فرضیه اول تحقیق………………………………………………………………. 70

4-4-3-1- آزمون رگرسیون مربوط به فرضیه اول تحقیق………………………………….. 71

4-4-3-2- بررسی متغیرهای کنترلی مدل تحقیق…………………………………………….. 72

4-5- مدل دوم تحقیق (فرضیه دوم)……………………………………………………………. 72

4-5-1- بررسی خود همبستگی…………………………………………………………………. 72

4-5-2- بررسی ناهمسانی واریانس…………………………………………………………….. 72

4-5-3- آزمون معنی دار بودن روش اثرات ثابت……………………………………………. 73

4-5-3- آزمون فرضیه دوم تحقیق………………………………………………………………. 73

4-5-3-1- آزمون رگرسیون مربوط به فرضیه دوم تحقیق…………………………………. 74

4-5-3-2- بررسی متغیرهای کنترلی مدل تحقیق…………………………………………….. 75

4-6- مدل سوم تحقیق (فرضیه سوم)…………………………………………………………… 75

4-6-1- بررسی خود همبستگی…………………………………………………………………. 75

4-6-2- بررسی ناهمسانی واریانس…………………………………………………………….. 75

4-6-3- آزمون معنی دار بودن روش اثرات ثابت……………………………………………. 76

4-6-3- آزمون فرضیه سوم تحقیق……………………………………………………………… 76

4-6-3-1- آزمون رگرسیون مربوط به فرضیه سوم تحقیق…………………………………. 77

4-7- مدل چهارم تحقیق (فرضیه چهارم)……………………………………………………… 78

4-7-1- بررسی خود همبستگی…………………………………………………………………. 78

4-7-2- بررسی ناهمسانی واریانس…………………………………………………………….. 78

4-7-3- آزمون معنی دار بودن روش اثرات ثابت……………………………………………. 79

4-7-3- آزمون فرضیه چهارم تحقیق…………………………………………………………… 79

4-7-3-1- آزمون رگرسیون مربوط به فرضیه چهارم تحقیق………………………………. 81

4-7-3-2- بررسی متغیرهای کنترلی مدل تحقیق…………………………………………….. 81

فصل پنجم: بحث و نتیجه­ گیری و پیشنهادها

5-1- مقدمه………………………………………………………………………………………….. 83

5-2- خلاصه تحقیق……………………………………………………………………………….. 83

5-2-1- تدوین فرضیه تحقیق……………………………………………………………………. 83

5-2-2- تهیه آمار توصیفی کلیه متغیرهای تحقیق……………………………………………. 83

5-3- مراحل بررسی فرضیه تحقیق……………………………………………………………. 84

5-4- نتایج تحقیق…………………………………………………………………………………. 84

5-4-1- نتایج حاصل از فرضیه اول……………………………………………………………. 85

5-4-2- نتایج حاصل از بخش دوم…………………………………………………………….. 85

5-4-3- نتایج حاصل از فرضیه سوم…………………………………………………………… 85

5-4-4- نتایج حاصل از بخش چهارم…………………………………………………………. 86

5-6- پیشنهاداتی در ارتباط با موضوع تحقیق………………………………………………… 86

5-6- پیشنهاداتی در ارتباط با تحقیقات آتی………………………………………………… 86

5-7- محدودیتها در کاربرد نتایج تحقیق………………………………………………………. 86

منابع و مأخذ…………………………………………………………………………………………. 88

منابع فارسی………………………………………………………………………………………….. 88

منابع لاتین……………………………………………………………………………………………. 89

پیوست………………………………………………………………………………………………… 92

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………… 107

چکیده:

هدف از اجرای تحقیق حاضر، بررسی رابطه بین شاخص حاکمیت شرکتی و سرمایه ی فکری بر عملکردشرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می­باشد. بر این اساس، پس از مروری جامع بر ادبیات موضوعی مربوط به سرمایه فکری و عملکرد و حاکمیت شرکتی، داده های مورد نیاز از جامعه آماری بین سالهای 1386 الی 1390 با بهره گرفتن از صورت های مالی شرکت ها جمع آوری شده است. سپس با اطلاعات بدست آمده به کمک نرم افزار Excelو Eviews اقدام به استخراج مدل رگرسیونی تبیین کننده اثرات متغیر سرمایه فکری (طبق مدل پولیک) و حاکمیت شرکتی و عملکردشرکت های جامعه آماری بر یکدیگر شده است. نتایج تحقیق نشان داده است که سرمایه فکری طبق رابطه مثبت معنادار با عملکرد شرکت ها دارد همچنین رابطه مثبت معناداری بین حاکمیت شرکتی و عملکرد و نیز بین سرمایه فکری و حاکمیت شرکتی وجود دارد، در نهایت نیز شاخص حاکمیت شرکتی بر رابطه بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت ها تاثیر گذار می باشد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

حسابداری همواره در فرایند تهیه و ارائه‌ اطلاعات سودمند برای قضاوت و تصمیم‌گیری استفاده‌ کنندگان صورت‌های مالی ابزار موثری تلقی می‌شود. در این راستا، بیان می‌شود که تمرکز بسیاری از استدلال‌های مطرح شده در حمایت از فلسفه وجودی دانش حسابداری تأکید بر فرایند قضاوت و تصمیم‌گیری استفاده‌ کنندگان است. بر پایه‌ی مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی کشورهای آنگلوساکسون و همچنین در ایران، سرمایه‌گذاران اصلی‌ترین استفاده‌ کنندگان اطلاعات صورت‌های مالی به شمار می‌روند. این گروه در پی اطلاعاتی هستند که بر پایه‌ی آن ارزیابی مخاطره و بازدهی مورد انتظار سرمایه‌گذاری امکان پذیر شود. [2]

استفاده‌ کنندگان از اطلاعات مالی و خصوصاً سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان، غالباً بر اساس پیش‌بینی عملکرد آتی، تصمیم‌گیری می‌کنند. لذا ارزیابی عملکرد گذشته، همواره یکی از مبانی شکل‌گیری انتظارات آتی و پیش‌بینی آینده است. گزارشات مالی اطلاعاتی را در خصوص میزان سود و اجزای تشکیل دهنده آن ارائه می‌کند و استفاده‌ کنندگان اطلاعات مالی بر اساس این اطلاعات نسبت به ارزیابی، برآورد، پیش‌بینی و سنجش مخاطرات اقدام می‌نمایند. بدین ترتیب حسابداری مالی با ارائه صورت‌های مالی اساسی، اطلاعات تفضیلی در خصوص سود و عوامل تعیین‌کننده آن را در اختیار استفاده‌ کنندگان قرار می‌دهد. [5]

2-1- اهمیت موضوع

با توجه به فرایند خصوصی‌سازی صنایع ایران و جلب مشارکت عمومی در اداره شرکت‌ها، ضروری است به منظور اتخاذ تصمیمات منطقی در مورد سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌ها و به لحاظ ارزیابی وضعیت سودآوری واحد تجاری و انعطاف‌پذیری مالی در یک سرمایه‌گذاری، شرایطی فراهم شود تا اطلاعات مورد نیاز سرمایه‌گذاران جهت حصول اطمینان از افزایش منافع آن‌ ها در نتیجه سرمایه‌گذاری در واحد مورد نظر در اختیار آنان قرار گیرد. سرمایه‌گذاران برای انجام سرمایه‌گذاری باید سؤالات متعددی را پی‌جو باشند که: سودآوری شرکت در آینده چگونه خواهد بود؟ آیا روند سوددهی همچنان ادامه خواهد داشت یا خیر؟ سیاست‌های تولید و فروش شرکت در آتی چگونه خواهد بود؟ شرکت قدرت پرداخت سود سهام را خواهد داشت؟

انتخاب یک مساله و صورت بندی آن، در قالب یک مسأله علمی و بررسی آن با بهره گرفتن از روش های علمی، شناسایی علل و روابط مربوط به آن و در نهایت برگرداندن آن از زبان علمی به زبان ساده تر یعنی نزدیک کردن اندیشه ها و نظریه های تجریدی و انتزاعی به ذهنیت کسانی است که باید از دستاوردهای تحقیق استفاده کرده و آن را اجراکنند، وظایف اصلی یک پژوهشگر را تشکیل می دهد. پس بیان موضوع تحقیق به زبان علمی، در واقع همان طرح مساله تحقیق در قالبی روشن و دقیق بر اساس ضوابط علمی است.[7]

کمیته ‏Basel‏ (‏BCBS‏) توجهات را معطوف نیاز مبرم به مطالعه، فهم و بهبود حاکمیت شرکتی در ‏موسسات مالی نموده است. پیام اصلی ‏BCBS‏ این است که حاکمیت شرکتی خوب کارایی نظارت را افزایش می دهد. علاوه بر ‏این کمیته معتقد است حاکمیت شرکتی برای گارانتی یک سیستم مالی صحیح مورد نیاز است. تا به حال مطالعات زیادی در ‏حوزه حاکمیت شرکتی انجام گرفته است ولی در حوزه بانکداری این مطالعات اندکند [12]، [21]، [24]، [27] و [30]. می دانیم که بانک ها به دلیل سیستم های اقتصادی که در انها فعالند با مشکلات و موانعی در سطح ‏انجام امور تجاری خود مواجهند که وظیفه حاکمیت شرکتی در این تنگنا خود را نشان می دهد و با چنین مشکلاتی دست و ‏پنجه نرم می کند و سعی در رفع انها دارد.‏

هدف اصلی قانون گذار که سعی در کاهش ریسک سیستماتیک دارد، ممکن است با هدف اصلی سهام داران که سعی ‏و خواستشان افزایش ارزش سرمایه گذاریشان است در تضاد باشد. نقش هیئت مدیره به عنوان مکانیزم حاکمیت شرکتی در ‏بانک ها با دیگر هیئت ها تفاوت دارد و این تفاوت ناشی از رقابت محدودتر در این صنعت، قوانین سفت و سخت تر و عدم ‏تقارن اطلاعاتی بالاتریست که ناشی از ویژگی ها و وظایف خاص این است، می باشد. بنابراین، هیئت مدیره یک مکانیزم ‏کلیدی در نظارت بر رفتار مدیران است و به انها در تدوین استراتژی و اجرا کمک می رسانند. دانش خاص مدیران در مورد ‏پیچیدگی تجارت بانکداری به انها کمک می کند تا به صورت کارا و بهینه مدیران را نظارت کرده و به انها توصیه نمایند.

با افزایش رقابت جهانی و پیشرفت تکنولوژی، سیستم­های حسابداری سنتی با مشکلاتی روبرو شده ­اند. یکی از این مشکلات اساسی، عدم کفایت و ناتوانی آن­ها در سنجش و ملحوظ نمودن سرمایه ­های فکری در صورت­های مالی شرکت­ها است [2]. در سبز فایل، تنها با تکیه بر سرمایه ­های فیزیکی و دارایی­ های مشهود نمی­توان به کارآیی و بهره­وری رسید، بلکه در بدبینانه­ترین حالت تولید نیز، بایستی سرمایه ­های فکری را مد نظر قرار داد تا از این طریق بتوان بر مزیت­های رقابتی شرکت­ها افزود. به تعبیری، سرمایه ­های فكری به عنوان سرمایه واقعی و جزء استراتژیك­ترین سرمایه ­های سازمان­های عصر حاضر به ویژه برای مراكز پژوهشی و سازمان­های دانش­محور، مطرح می­ باشند. لذا سازمان­های دانش­محور، جهت كسب مزیت رقابتی پایدار، نیازمند شناسایی و مدیریت آگاهانه و نظام­مند سرمایه ­های فكری خود می­ باشند [30]. شرکت­هایی که سرمایه فکری را به طور مؤثر اندازه ­گیری، گزارش و مدیریت می­ کنند، مزیت رقابتی برای خود ایجاد می­ کنند چرا که همه دارایی­ های خود را اعم از مشهود و نامشهود شناسایی کرده ­اند و لذا در وضعیت بالقوه کامل برای استفاده حداکثری از دارایی­ هایشان هستند. علاوه بر این، درک ارزش واقعی تمام دارایی ­ها، انعکاس صحیحی از ثروت شرکت بوده و در راستای هدف ارائه اطلاعات شفاف به سهامداران، سرمایه­ گذاران بالقوه و تحلیل­گران بازار می­باشد [31].

3-1- تعریف و بیان موضوع تحقیق

با توجه به گذار جوامع از عصر صنعت به عصر اطلاعات، اهمیت سرمایه ­های فکری در دنیای تجارت نیز رشد یافته است .در طول عصر صنعت، بهای تمام شده دارایی‌ها، كارخانجات و تجهیزات و مواد خام بود كه برای موفقیت یک تجارت لازم بود، اما در عصر اطلاعات این استفاده­ی مؤثر از سرمایه‌های فكری است كه معمولاً در موفقیت یا شكست یک مجموعه، مؤثر است. این موضوع تا به آن­جا پیش می‌رود كه پژوهش­گران در مقالات و اظهارات خود ارزشمندترین و مهم­ترین منابع یک شركت را سرمایه‌های فكری و دارایی‌های نامشهود آن می‌دانند. به نظر آن­ها دارایی‌های مشهود می‌توانند به راحتی كپی‌برداری شوند و یا در یک بازار آزاد خریداری گردند، بنابراین آن­ها نمی‌توانند دارایی‌های استراتژیک یک شركت باشد و مزیت‌های رقابتی برای آن شركت ایجاد كنند [36].

در زمینه سرمایه فکری و نحوه سنجش آن دو دیدگاه وجود دارد که عبارتند از دیدگاه ورودی-محور (Input-based) و دیدگاه خروجی-محور (Output-based). بر اساس دیدگاه خروجی-محور که یک دیدگاه اندازه ­گیری (Measurement) است، ارزش سرمایه فکری برابر با تفاوت ارزش بازار و خالص ارزش دفتری شرکت است [3]. ادوینسون و سولیوان (Edvinsson & Sullivan) كه از پیش­گامان پژوهش در زمینه سرمایه فكری به حساب می‌آیند، تفاوت بین ارزش بازار و ارزش دفتری را به عنوان ارزش سرمایه‌های فكری تعریف می­ كنند. از این دیدگاه (دیدگاه خروجی-محور) سرمایه فكری از سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری تشكیل شده است.

از دیدگاه ورودی-محور که یک رویکرد فرایند-محور (Process-based) است، سرمایه فکری ترکیبی از منابع نامشهود بوده که به قابلیت­ها و رقابت­پذیری منحصر به فرد شرکت کمک می­ کند که در خدمات و محصولات شرکت ریشه دوانیده و باعث ارزش افزوده اقتصادی می­ شود [3].

سرمایه فکری، دانشی است که می ­تواند به ارزش تبدیل شود [11]. [11] سرمایه فکری را ترکیبی از سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری می­ دانند. بونتیس و همکاران سرمایه فکری را در مفهومی که تمامی منابع نامشهود و ارتباطات داخلی آن­ها را شامل می­ شود، معرفی می­ کنند [11]. [9]سرمایه ساختاری را مشتمل بر سرمایه ارتباطی (مشتری) و سرمایه سازمانی می­دانند [9] و هم­چنین بوخ و همکاران (2001) سرمایه سازمانی را ترکیبی از سرمایه نوآوری و سرمایه رویه­ای معرفی می­ کنند [10].

چن معتقد است که سرمایه ­های فکری، شامل طبقه دارایی­ های غیرملموس می­باشد و از نظریه بازی­ها می­توان جهت ارزش­یابی سرمایه فکری بهره گرفت [15]. در مدلی بنام جای­گاه ارزش، سرمایه فکری متشکل از سه جزء اصلی دانسته شده که برای ایجاد ارزش با هم در تعامل می­باشند. این اجزاء سه­گانه عبارتند از سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری (سازمانی) و سرمایه مشتری (ارتباطی). به اعتقاد [11]، جای­گاه ارزش از ادغام سه نوع سرمایه فوق­الذکر جهت نیل به نتایج مطلوب ایجاد می­گردند [11]. در درون این جای­گاه ارزش، سرمایه فکری شرکت دارای خواصی به شرح زیر می­باشد:

1- سرمایه فکری می ­تواند مانند اختراع ثابت و یا مانند ظرفیت­های انسانی منعطف باشد.

2- سرمایه فکری می ­تواند هم شامل ورودی­ ها و هم شامل خروجی­های فرایند ایجاد ارزش باشد، لذا سرمایه فکری دانشی است که می ­تواند به ارزش تبدیل شود و یا محصول نهایی فرایند انتقال دانش باشد.

3- سرمایه فکری از کنش و واکنش سرمایه ­های انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری ایجاد می­ شود.

4- ارزش مستقیماً و به تنهایی از طریق یکی از این عوامل ناشی نمی­ شود، بلکه تنها از طریق برقراری تعاملی نظام­مند و بهینه میان این سه جزء ایجاد می­گردد. لذا برای این­که سازمان قادر به تبدیل سرمایه فکری به ارزش باشد، ضروری است تا در هر سه زمینه فوق قدرتمند باشد. سرمایه انسانی زیر بنای سرمایه سازمانی است و این دو با هم برای ایجاد سرمایه مشتری در تعامل می­باشند. در مرکز این سرمایه، سرمایه مالی یا ارزش قرار می­گیرد که از تعامل آن­ها ایجاد می­گردد. این تعامل، پویا، مستمر و در حال توسعه می­باشد [11]. بنابراین، سرمایه فکری شامل سه جزء می­باشد:

1- سرمایه انسانی: شامل آموزش، دانش کاری، ویژگی­ها و خصوصیات حرفه­ای.