فصل اول: کلیات

درآمد:

اسناد و مکاتبات پیشینیان صرف نظر از اینکه یکی از ابزارهای مهم تحقیق در دوران مختلف تاریخ است می ­تواند برای شناخت زوایای گوناگون نثر فارسی و ارزیابی رشد آن نیز بسیار ارجمند باشد. اگرچه برای پاره­ای از دوره­ها، این­گونه اسناد اصلی کمیاب است، اما می­ توان با تحقیق و تفحص در متون مختلف به ویژه آثار ادبی و جنگ ها به تعداد زیاد­تری از این مدارک که برخی هم از جمله منشآت ادبی شمرده می شوند دست یافت. در ایران همچون برخی از کشور های دیگر به دلایل سیاسی و اجتماعی هیچگاه بایگانی ها یا مراکز حفظ اسناد وجود نداشته و اگر داشته در دسترس همگان نبوده و اصولاً چنین نهادهایی در ایران سابقه دیرینه­ای ندارد. شاید تغییر محل پایتخت در طی تاریخ و حملات اقوام مهاجم به این کشور چنین امری را ناممکن ساخته است. اما خوشبختانه بعضی از نویسندگان ایرانی اصول اسناد یا محتوای آن را در ضمن آثار خود گنجانده ­اند.        

یکی از گونه ­های اصلی این اسناد و مکاتبات پیشینیان نامه ­ها هستند. نامه­ های باقیمانده از ادوار گوناگون‏ تاریخی، از انواع مهم نثر فارسی به شمار می­آیند و در مطالعات گوناگون ادبیات، زبان­شناسی، تاریخ، جامعه ­شناسی، مردم­شناسی و غیره حائز اهمیت و بایسته و شایسته ی مطالعه‏ و تحقیق است. برخی از این نامه‏ها که خوشبختانه‏ از توفان حوادث روزگار درامان مانده، اسناد و شواهد معتبری هستند که توانایی و ذوق نویسندگان و ادیبان نامداری که در طول تاریخ ادبیات کشورمان از شهرت و آوازه‏ای بلند برخوردار بوده و هستند را نشان می­دهند. از این رو این نامه­ها از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی، ارزش و اهمیت بسزایی دارند، و پرداختن به آنها در حیطۀ پژوهشهای ادبی و جز آن ضروری می‏نماید. در واقع « با مطالعه و بررسی دقیق آنها به نکات و دقایق‏ دستوری، لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و سایر ویژگیهای سبک‏شناسی می‏توان دست یافت و از اسلوب بیان در ترسّل و شیوه­ نگارش مکاتبات‏ رسمی دیوانی که در دربارها رایج بوده، و همچنین‏ از سبک نگارش نامه‏های خصوصی ( اخوانیات) می‏توان آگاه شد و در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی طی قرون و اعصار متمادی، اطلاعات ذی‏ قیمتی از این متون کسب کرد» ( مردانی، فیروز، ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی، ص 37).

اگرچه امروزه ظهور فناوری­های جدید، امر مکاتبات بین افراد را محدود کرده است اما در گذشته­های نه چندان دور و در عهد قاجار، نامه‏نگاری یکی‏ از عوامل مهم در تداوم ارتباطات رسمی و دوستانه تلقی می‏گردید. در این دوران به دلیل کمبود وسایل ارتباط جمعی از یک سو و گسترش سطح عمومی سواد از سوی دیگر باعث شده است تا امورات‏ و احوالات افرادی از طبقات مختلف ( شاهان و شاهزادگان، طلاب و روحانیون، تحصیلکرده­های روشنفکر، شاعران و نویسندگان و حتی مردم عامی) مطرح، بلکه بسیاری از مسائل روز در نامه‏ها بیان می‏گردید که در مکاتبات رسمی و اداری به دلیل‏ مسائل امنیتی و سری، کم‏تر به آن پرداخته می‏شد. این پژوهش در تلاش است تا با شناسایی نوع نگارش، اصطلاحات و تعابیر ادبی به‏ کار رفته و اندیشه و مضامین انواع نامه­های برجای مانده از عهد قاجار، نقش و جایگاه نامه و نامه نگاری در رشد نثر فارسی را مشخص سازد.

با بررسی اسناد و نامه ­های باقیمانده در کتابخانه­ ها و موزه­ ها که بسیاری از آنها در مطبوعات و مجلات باز نشر یافته­اند با حجم انبوهی از نامه­های دورۀ قاجاریه مواجه می­شویم، برخی از این نامه­ ها ، نامه­ هایی است که بین شاهان و وزرا مبادله می­شده است ( مانند نامه­ های قائم­مقام فراهانی و امیرکبیر به شاهان قاجار)، برخی دیگر نامه­هایی است که بین شاهان و روحانیت مبادله شده است ( مانند نامه­ های میرزای قمی به شاهان قاجار) برخی از نامه­ها به مقصدهایی بیرون از ایران فرستاده شده ­اند یا از مقاصدی از بیرون ایران دریافت شده ­اند ( مانند نامه ­های مبادله شده بین ناپلئون و شاهان قاجار) و بالاخره برخی از دیگر نامه ­ها که در بین افراد تحصیلکرده عادی مبادله شده است و حاوی مضامین عاشقانه­­ و… است.

1-1- بیان مسأله

در این پژوهش تلاش می­ شود تا ضمن بررسی اجمالی پیشینه­ی انواع نامه و منشآت فارسی در عهد قاجار، آنها را از منظر ارزش­های ادبی و تغییراتی که در نثر رایج فارسی ایجاد کرده ­اند ( ازجمله چگونگی رسیدن از نثر مصنوع به نثر مرسل و تغییراتی که در ساده­نویسی و حذف برخی از قواعد به منظور تسهیل در بکار­گیری نثر فارسی) مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. تجزیه و تحلیل نامه­های عهد قاجار در این پایان نامه در حوزۀ ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری و صورخیال و آرایه­های ادبی انجام می­یابد. در این پژوهش تلاش می­ شود تا به سوالات زیر پاسخ داده شود:

1- مهم­ترین ویژگی­های زبانی ، نگارشی و دستوری نامه­ های عهد قاجار کدام است؟

2- کدام یک از صورخیال و آرایه ­های ادبی در نامه ­های عهد قاجار اهمیت بیشتری دارد؟

3- نامه و نامه­ نگاری در عهد قاجار تا چه میزان از دوره ­های پیشین تاثیر پذیرفته است؟

4- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار تا چه میزان بر دوره­ های بعدی اثر گذاشته است؟

2-1- پیشینه پژوهش

اگرچه تاکنون هیچ مطالعه جامع و مستقلی درباره ارزش ادبی و ویژگی­های سبکی نامه­های عهد قاجار انجام نیافته است اما می­توان به برخی از مطالعات و آثاری که تا حدودی نزدیک و مر تبط به این پژوهش هستند اشاره کرد. در حوزه­ مطالعات دانشگاه، پورعلی (1362) در پژوهشی به بررسی تحول در نامه نگاری از عهد قاجار تاکنون ( تا زمان نگارش پژوهش) پرداخته است. پژوهش او بیشتر به سیر تاریخی و گزارش اتفاقاتی که منجر به ایجاد تغییر در نامه­نگاری در اواخر عهد قاجار و دوران پهلوی شده است می پردازد، و بررسی و تحلیل سبک و ارزش­های ادبی نامه ­های عهد قاجار است.

در پایان­نامۀ دیگری که مرتبط با این پایان نامه انجام شده است، مهرآذر (1356) نامه‌نگاری در ادب فارسی تا پایان قرن پنجم هجری را مورد تفسیر و تحلیل قرار داده است. روش استفاده شده در این پایان نامه بر مبنای ارزش ادبی و سبک، است و پژوهشگر نامه­ های قرن­ های اول اسلامی را مورد توجه خود قرار داده است.

در مجموع پس از جستجو در منابع موجود در سال­های اخیر و بر طبق اصول جدید پژوهش، پایان نامه ای که به نامه­نگاری در عهد قاجار یا حتی دیگر دوره­ های ادبیات فارسی اختصاص یافته باشد، مشاهده نکرده است.

در حوزۀ مقالات و پژوهش­های علمی، مردانی (1377) در بخشی از مقاله پژوهشی خود با عنوان با عنوان ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی­، به جایگاه قائم مقام فراهانی (به عنوان یکی از نامه­نگاران عهد قاجار) اشاره کرده و می­نویسد: « اهمیت تاریخی و محتوای نامه­های قائم مقام، از این جهت است که آیینه­ی تمام نمایی از حقایق و احوال اوایل عهد قاجار است و بدون هیچ گونه حب و بغض و تزویر و ریا و خویشتن‏داری، اوضاع سیاسی و اجتماعی حاکم‏ در آن عصر و روابط درباریان و وضعیت دربار فتحعلی شاه قاجار را بی‏کم و کاست منعکس‏ می‏نماید، زیرا غالب نامه­ها دربرگیرنده­ی دستورها و گزارشهایی است که از سوی شاه و ولیعهد صادر می‏شد و به وقایع روزمرۀ دربار و دولت و امور جاری مملکت مربوط بوده است» (مردانی، فیروز، ترسّل و نامه نگاری در ادب فارسی، ص 47). بدیعی (1373) در مقاله خود به بررسی نامه فتحعلیشاه قاجار به فرزندش عباس میرزابا رویکردی تاریخی پرداخته است. دانش پژوه (1341) در مقاله خود به تحلیل و بررسی نامه فتح علی شاه قاجار به میرزا ابوالقاسم محقق گیلانی قمی پرداخته است.

3-1- فرضیه های پژوهش

1- 1- نثر ساده، زبان محاوره، تنوع سبکی و تحول در جمله­بندی دستوری از مهم­ترین ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری نامه­های عهد قاجار هستند.

2- اقتباس، سج، ترصیع، تضمین، کنایه و تمثیل از مهم­ترین صورخیال و آرایه ­های ادبی در نامه­ های عهد قاجار هستند.

3- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار نسبت از دستاوردهای نثر فارسی دوره­ های پیشین بهره برده است.

4- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار باعث رواج ساده­ نویسی و گسترش نامه­ نگاری در دوره ­های بعدی شده است.

4-1- اهداف و کاربرد پژوهش

هدف علمی تحقیق آن است که جایگاه و ابعاد دقیق نامه و نامه­نگاری در عهد قاجار و اثر آن بر نثر فارسی از آغاز تا قرن هشتم شناسایی و معرفی شود. بازخوانی و كشف ارزش­های اسناد مکتوب قاجاری، بررسی ارتباط بین حكمرانان و ادیبان در تاریخ ادبیات فارسی و شناسایی نقش نامه­نگاری در ماندگاری و بقای سیاست ها و شرایط اجتماعی از دیگر اهداف این تحقیق هستند. هدف کاربردی تحقیق آن است که مراکز علمی و دانشگاهی، دانشجویان ادبیات فارسی، مطالعات فرهنگ­شناسی، تاریخ، علوم اجتماعی، علوم­سیاسی، حقوق و نیز علاقمندان از نتایج آن استفاده کنند.

5-1- روش تحقیق

الف: نوع روش تحقیق

در این پژوهش به طورخاص از روش توصیفی بهره می­گیریم. بدین منظور با مطالعه اسناد و منابع مختلف و تقسیم ­بندی آنها به منابع دست اول و دست دوم و با عنایت به روش تحلیل درباره مؤلفه­ های فوق به بحث پرداخته و سرانجام استنتاجات و نتایج لازم استخراج می شود.

ب: روش گردآوری اطلاعات (میدانی، کتابخانه ­ای و غیره)