فصل اول :كلیّات ……………………………………………………………………………………………1

1-1-بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………2

1-2- سؤال‏های پژوهش‏…………………………………………………………………………………2

1-3-پیشینه‌پژوهش …………………………………………………………………………………..2

1-4- فرضیه‌های پژوهش………………………………………………………………………………..4

1- 5 – حدود پژوهش…………………………………………………………………………………….4

1-6- اهداف پژوهش ………………………………………………………………………………….. 4

1-7- چارچوب مفهومی پژوهش …………………………………………………………………..4

1-7-1- بدیع لفظی………………………………………………………………………………………5

1-7-2- بدیع معنوی……………………………………………………………………………….5

1-7-2-1- ایهام ……………………………………………………………………………………….5

1-7-2-2- ایهام آمیغی……………………………………………………………………………..8

1-7-2-3- ایهام تام ………………………………………………………………………………… 8

1-7-2-4- ایهام تبادر………………………………………………………………………………. 9

1-7-2- 5 – ایهام ترجمه…………………………………………………………………………… 9

1-7-2-6- ایهام تضاد……………………………………………………………………………..9

1-7-2-7- ایهام تناسب………………………………………………………………………………9

1-7-2-8-ایهام تناسب تلمیحی…………………………………………………………….9

1-7-2-9- ایهام در ایهام ترجمه………………………………………………………………..9

1-7-2-10- ایهام در ایهام تضاد…………………………………………………………….. 10

1-7-2-11- ایهام در ایهام تناسب……………………………………………………………10

1-7-2-12- ایهام سمعی ………………………………………………………………………..10

1-7-2-13- ایهام مجرّد ……………………………………………………………………….10

1-7-2-14- ایهام مرشّحه…………………………………………………………………….10

1-7-2-15- ایهام موشّح……………………………………………………………………….11

1-8- روش پژوهش……………………………………………………………………………..11

فصل دوم : چهارچوب مفهومی پژوهش …………………………………………………..13

2-1- مقدّمه ………………………………………………………………………………………..14

2-2-1-تعریف سبک……………………………………………………………………………..14

2-2-2-انواع سبک………………………………………………………………………………..16

2-2-3- عوامل سازنده‌ی یک سبک………………………………………………………..17

2-2-4- تأثیر صناعات بلاغی بر پدیدار شدن سبک……………………………….18

2-2-4-1- صناعات بلاغی…………………………………………………………………..19

2-2-4-2- بلاغت………………………………………………………………………… 19

2-2-4-3- بیان………………………………………………………………………………. 20

2-2-4-4- بدیع……………………………………………………………………………… 20

2-2-4- 5- ایهام……………………………………………………………………………. 21

2-2-4-6- مراعات نظیر (تناسب)……………………………………………….22

2-2-4-7- تلمیح……………………………………………………………………………22

2-2-4-8- تضاد…………………………………………………………………………. 22

2-2-3- سبک عراقی……………………………………………………………………. 23

2-2-3-1- ویژگی‌های سبک عراقی…………………………………………………. 23

فصل سوم : زندگی نامه وآثار حافظ ………………………………………..25

3-1- زندگی نامه حافظ…………………………………………………………….. 26

3-1-1- نسب، تولّد و کودکی……………………………………………………… 26

3-1-2- جوانی………………………………………………………………………….26

3-1-4-تأهّل، خانواده و معیشت ………………………………………………….27

3-1- 5- درگذشت و محل آرامگاه………………………………………………….27

3-1-6- عنوان و تخلّص…………………………………………………………………. 28

3-1- 7- آثارحافظ……………………………………………………………………… 28

3-2-1- ویژگی‌های عصرحافظ…………………………………………………….. 28

3-2-2- ویژگی‌های شعر حافظ……………………………………………………… 29

3-2-2-1- سبک حافظ…………………………………………………………………..29

3-2-3- عرفان حافظ………………………………………………………………………30

3-2-4- هنر شاعری حافظ……………………………………………………………..31

3-2- 5- پستی و بلندی شعر حافظ……………………………………………32

3-2-6- تأثیر پیشینیان بر حافظ …………………………………………………..32

3-2-7- حافظ در نظر دیگران…………………………………………………………33

فصل چهارم : ایهام و انواع آن در شعر حافظ…………………………………..36

4- ایهام و انواع آن…………………………………………………………………….. 37

 

 

4-1-دسته بندی انواع ایهام ………………………………………………………………. 37

4-1-1- ایهام های پركاربرد و معروف…………………………………………………37

4-1- 1- ایهام …………………………………………………………………………………37

4-1- 2- ایهام تناسب……………………………………………………………………. 38

4-1- 3- ایهام تضاد ………………………………………………………………… 48

4-1-4- ایهام تَبادر…………………………………………………………………… 53

4-2-ایهام های مطرح شده دركتب بدیعی………………………………..56

4-2-1- ایهام مُجرّده…………………………………………………………………..56

4-2-2- ایهام مُبیّنه …………………………………………………………………58

4-2-3- ایهام موشّح …………………………………………………………………..61

4-2-4- ایهام مُرشّحه…………………………………………………………………63

4-2-5- ایهام تام ………………………………………………………………………..66

4-2-6- ایهام ترجمه……………………………………………………………….. 73

4-2-7- ایهام توكید…………………………………………………………………..79

4-2-8- ایهام مهیّا ………………………………………………………………….80

4-2-9- شبه ایهام یاایهام گونه …………………………………………………….80

4-2-10- ایهام تناسب تلمیحی ……………………………………………….. 84

4-3- ایهام های تازه و نو………………………………………………………… 88

4- 3- 1- ایهام در ایهام تناسب …………………………………………………..88

4- 3- 2- ایهام درایهام تضاد……………………………………………………93

4-3-3 – ایهام در ایهام ترجمه……………………………………………………..95

4-3-4- ایهام پارادوكس ……………………………………………………………..96

4-3- 5- ایهام جناس تام …………………………………………………………..98

فصل پنجم: نتیجه گیری ومنابع ………………………………………………102

5-1- نتیجه‌گیری ………………………………………………………………………103

5-2- نمودار فراوانی انواع ایهام……………………………………………….. 104

5-3- منابع و مآخذ …………………………………………………………………..105

5-4- چكیده ی انكلیسی ……………………………………………………………..109

چکیده:

صناعات بلاغی، از مهمترین عوامل سازنده­ی سبک یک اثر ادبی­اند؛ در واقع شیوه­ به کارگیری یا فراوانی نوع یا انواعی از آنها در تکوین یا تبدیل سبک آثار ادبی بسیار مؤثر است. «ایهام و انواع آن» از جمله­ این صناعاتِ سبک­ سازند كه به كارگیری آن در شعر به حافظ اختصاص ندارد جز این كه ایهام در شعر دیگر شاعران با ایهام در شعر حافظ همان قدر فرق و فاصله دارد كه شعر او با شعر دیگران. ایهام در شعر دیگران صنعتی از صنایع شعری و حُسنی از محاسن كلامی و حالت و كیفیتی عارض بر شعر محسوب می شود؛ در حالی كه در شعر حافظ، روح شعر و كیفیتی جوهری به شمار می رود. در این جستار «ایهام و انواع آن »در غزلهای حافظ مورد بررسی قرار گرفته­ است. اگرچه این صنعت در سبک خراسانی نمونه­هایی دارد فراوانی آن در سبک عراقی تا جایی است كه به كار بردن ایهام و اجتناب از صراحت بیان یكی از   ویژگی های مهم ادبی سبك عراقی به شمار می رود. خواجه ی شیراز با آوردن كلمات و عباراتی گوناگون كه محتمل معانی و مفاهیم گوناگونی هستند، ذهن خواننده را به معنی و مضمونی بدیع رهنمون می شودو این تنیدگی و مناسبات واژگان دراشعارش تا جایی پیش می رود كه گاهی از درون یک ایهام ، ایهامی دیگر می زاید و چه بسا یک ایهام، ذهن خواننده را به ایهام دیگری سوق می دهد كه در پی آن به معنی و مفهوم تازه ای دست می یابد بدون آن كه به این معنای دوم در مفهوم كلی بیت اشاره ای شده باشد و این اعجاز تا جایی پیش می رودكه گاهی معانی و تفاسیر بسیاری از یک بیت به دست می دهد و ممكن است شما، بارها و بارها بیتی را خوانده باشید تا بتوانید به ایهام آن پی ببرید. فراوانی ایهام و انواع آن دربرخی از غزلیّات حافظ گاهی زیاد و بسیار پیچیده­ و رسیدن به آن دشوار است و این شگرد وخیال­پردازی گاه، مرزهای افراط را درمی­نوردد و به‌حدّی می رسد كه گاه در یک بیت از غزلی بیش از چند ایهام را می­توان مشاهده کرد.

فصل اول: بیان مسأله

1-1- بیان مسأله

یكی از موضوعات اساسی ادب فارسی، ویژگی زیباشناسی آن است كه توجّه به آن راز هنرمندی و تصویر آفرینی‌های یک شاعر و یا نویسنده را در یک اثر ادبی بهتر به دیگران می‌شناساند و التذاذ ادبی را در خواننده یا شنونده بر می‌انگیزد و با توجّه به همین زیباآفرینی‌های شاعرانه است كه شاعری در بین دیگران شاخص و ممتاز می‌گردد. با توجّه به اهمّیّت این مسأله، نگاه دقیق و موشكافانه به آرایش‌ها و صور خیال می‌تواند لایه‌های درونی یک اثر را آن چنان كه شایسته و بایسته است، به مخاطبان بنمایاند. لایه‌هایی كه كشف و شناسایی آن از نگاه خواننده‌ی سطحی‌نگر دور می‌ماند. اگرچه سخن‌سنجان در طی سال‌ها متمادی كوشش‌هایی عمیقی در زمینة علوم بلاغی صورت داده‌اند دریای بیكران ادب فارسی هم چنان جای تأمّل و ژرف نگری بسیار دارد. بی گمان ارزنده ترین ویژگی یک اثر كه آن را وارد حوزه ی ادبیّات می كند ، ادبیت آن است كه به باور بسیاری از ادب شناسان،كاركرداصلی ادبیّات است. همان كه در خواننده لذّتی روحانی و معنوی ایجاد می كند و بی تردیدیكی از برجسته ترین ابزارهای ادبیت بخشیدن به كلام ، علوم بلاغی اندكه به سه علم بدیع،معانی و بیان تقسیم می شوند. ایهام وانواع آن كه موضوع محوری این پژوهش است، از موضوعات محوری بدیع است و توجّة نگارنده در این پژوهش به ایهام و انواع آن به دلیل اهمّیّتی است كه این آرایة ادبی در درك و فهم بخش وسیعی از معانی و مفاهیم اشعار حافظ داردكه از دید خوانندة عادی دور می ماند.

2-1- سوال های پژوهش

1ـ گونه‌های ایهام در غزلیّات حافظ كدام است؟

2ـ كدام قسم ایهام در شعر حافظ كاربرد بیشتری دارد؟

3ـ آیا ایهام تازه‌ای در غزل حافظ به چشم می‌خورد؟

3-1- پیشینه پژوهش

یكی از ویژگی‌های مهم و برجستة ادبی در شعر هر شاعر جدا از مسألة مضامین شعری، صور خیال آن است؛ زیرا چنان كه می‌دانیم تقریباً همة صاحب نظران متّفق القول هستند كه آن چه شعر را از هر كلامی متمایز می‌كند، صور خیال است. نظر به اهمّیّت این موضوع، نویسندگان و اهل فن در دوره‌های مختلف و به خصوص در دورة معاصر كتاب‌ها و مقالاتی ارجمند در این زمینه نوشتندكه بعضاً در نوع خود كم نظیر هستند. در این میان گروهی از پ‍ژوهشگران به بررسی جنبه‌ها و عناصر مادّی و معنوی غزلیّات این شاعر فرزانه پرداخته‌اند و هریک پرده از رازی گشوده‌اند كه برای بسیاری از دوستداران این شاعر سترگ تازگی داشته است؛ امّا در این زمینة تحقیقی كارهایی صورت گرفته كه درخور توجه است؛ امّا به نظر می‌رسد آن چنان كه بایسته و شایسته بوده به انواع آن توجّه نشده و حق مطلب به خوبی ادا نگردیده است. همین موضوع نگارندة این سطور را بر آن داشته تا با تلاشی مضاعف به بررسی انواع ایهام در غزل حافظ بپردازد. ازمیان كارهایی كه در این زمینة خاص نگاشته شده است، پنج اثر بیشتر درخور توجّه است كه عبارتند از:                                              

1) ایهامات دیوان حافظ، اثر طاهره فرید                                                                            

2) ایهام در شعر فارسی، محمّد راستگو                                                                            

3) مقالة «ایهام و تناسب در شعر خاقانی و حافظ»، اثر دكتر سیّد ضیاء الدین سجّادی.                      

4) مقالة «سایه روشن ایهام در شعر خاقانی و حافظ»، اثر آقای علی اصغرفیروزنیا.                            

5) مقالة «ایهام و گونه‌های آن در قصاید خاقانی»، اثر احمد غنی‌پور ملكشاه.                                    

لازم به یادآوری است كه در كتاب هایی كه درباره ی ایهام در شعر حافظ كار شده بیشتر به واژه های ایهامی توجّه شده است نه به انواع ایهام ،یعنی؛ نویسندگان، واژه هایی را كه در شعر حافظ، دارای دو یا چند معنی هستند ایهام در نظر گرفته اند. برای نمونه طاهره فرید دركتاب « ایهامات دیوان حافظ » ایهام را درشعر حافظ به سه دسته تقسیم می كند كه عبارتند از : « دستة اوّل : ایهام لفظی ، دستة دوّم : ایهام معنوی، دستة سوّم: ایهام لفظی و معنوی . در ایهام لفظی ممكن است لفظ دارای دو معنی باشد و یا ممكن است لفظ دارای معنی لغوی و مجازی باشد و یا دربیتی، دولفظ به كار رفته كه با هم تجنیس ناقص اند و… و هم چنین انواع ایهام معنوی عبارتنداز : الف) ایهامی كه مربوط به نكات دستوری است . ب) ایهامی كه به معنی لغوی استعمال شده ولی قراین طوری است كه استعاری بودن آن را از چیزی ممكن می سازد و برعكس . ج) گاهی مناسبات طوری است كه استعاره بودن یک كلمه از دو چیز محتمل است و . . . » (فرید،1376 :22 – 17) .                              

راستگو در كتاب «ایهام در شعر فارسی» نیز بعد از تعریف ایهام، گونه های ایهام را چنین برمی شمارد : ایهام چندمعنایی(=توازی) ، ایهام و مجاز ، ایهام و جناس ، ایهام و ابهام ، ایهام و كژتابی، ایهام و نماد و … و بعد به بررسی انواع این ایهام ها می پردازد و در معرفی گونه های ایهام توازی می نویسد : «ایهام توازی برپایة خاستگاه ها و زمینه سازهای گوناگونی كه می تواند داشته باشد به این گونه ها بخش پذیر است: ایهام توازی واژگانی(= سازه ای) ، ایهام توازی ساختاری ، ایهام توازی سازه ای – ساختاری و . . . »(راستگو ، 1379: 28) . اگر چه راستگو به پاره ای ازاقسام ایهام اشاره نموده است و نگاه او به این زیور بدیعی نسبت به نگاه دیگران جامعیّت دارد كامل نیست او نیز به ایهام هایی چون ایهام ترجمه، ایهام تبادر، ایهام تام، ایهام توکید، ایهام عکس، ایهام مبیّنه(آشکار)، ایهام مجرّده(پیراسته)، ایهام مرشّحه(پرورده)، ایهام موشح، ایهام مهیّا ، ایهام در ایهام تناسب،ایهام درایهام تضاد، ایهام در ایهام ترجمه، شبه ایهام یا ایهام گونه، ایهام آمیغی ، ایهام تناسب تلمیحی و ایهام سمعی و… اشاره ای نكرده است . به همین دلیل تمام سعی نگارنده ی این پایان نامه براین است كه به بررسی انواع ایهام درشعر حافظ بپردازد كه جامع ترین و كامل ترین نگاه به اقسام ایهام (به خصوص ایهام های نویافته ) تا به امروز در شعر حافظ باشد.

4-1- فرضیه های پژوهش

سعی نویسنده در این نوشته بر این بوده است كه اقسام شناخته شده و ناشناخته ی ایهام در شعر حافظ را بهتر به مخاطبان بشناسد.

5-1- حدود پژوهش