نظامی در علوم ادبی و عربی، نقل و عقلی و نیز در علوم طبیعی و فلسفه نیز در ردیف حکمای طراز اول زمان خود جای داشته و در این رشته‌ها به تدریس نیز پرداخته است. در عرفان نیز در شمار یکی از پیشوایان به شمار می‌رفته. از لحاظ معتقدات مذهبی گرچه تشیع نظامی ثابت نشده است ولی از آن جا که حضرت علی (ع) را به سبب مقام علم و فضل وی بر دیگران مقدم می‌دانسته، چنین می کند که به مذهب شافعی تعلق خاطر داشته است.

نظامی با آن‌که به اصول و شریعت اسلامی پایبندی داشته ولی از طرح برخی مسایل فلسفی هم که ظاهراً با اصول اسلامی چندان سازگار نبوده، فروگذار نکرده است.

حکیم نظامی از حیث پاکی اخلاقی و تقوای بیان در میان همه‌ی شعرای پارسی‌گو، فقط با فردوسی قابل مقایسه است. در آثار این دو بزرگوار از آغاز تا پایان یک لفظ زشت و رکیک مشاهده نمی‌شود. نظامی در منظومه‌های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از عشق آمیخته به عفت سخن می‌دارد و ختی در توصیف هم‌بستری آنانبه زبان شعر لحظه‌ای از روش پرهیزگارانه منحرف نمی‌شود.

از حکم نظامی شش گنجینه در بحور مختلف مثنوی به یادگار مانده است و به تصدیق استادان و پژوهندگان ادب پارسی، پیش از نظامی هیچ‌کس در این اوزان سخن نگفته بوده است و پس از نظامی نیز با آن‌که شاعران بسیاری به تقلید از او برنخاسته‌اند، هیچ‌کس از عهده‌ی رقابت با وی برنیامده‌اند.

دیوان خمسه‌ی نظامی در واقع عبارت از شش دفتر است که چون «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» هردو شامل داستان اسکندر مقدونی است و این دو منظومه را با هم اسکندرنامه نیز گفته‌اند. مجموعه‌ی شش دفتر را خمسه‌ی نظامی نامیده‌اند.

هریک از شش دفتر او بنا به درخواست یکی از فرمانروایان زمان به رشته‌ نظم درآمده است:

1- مخزن‌الاسرار به نام ملک فخرالدین بهرامشاه، پادشاه ارزنجان به سال 525 به پایان یافته است.

2- خسرو شیرین به نام ابوطالب طغرل ابن ارسلان، پادشاه سلجوقی و اتابک شمس‌الدین ابوجعفر محممد ایلدگز ملقب به جهان‌پهلوان و برادر وی اتابک قزل ارسلان در حدود 573 آغاز و در 576 پایان یافته است.

3- لیلی و مجنون به خواهش ابومظفر شروانشاه که از نسل بهرام چوبین بوده است، گفته شده و سرودن آن فقط چهارماه به طول انجامیده و در 585 هجری پایان پذیرفته است.

4- هفت‌پیکر که آن را «هفت گنبد» و «بهرام‌نامه» نیز نامیده‌اند به نام سلطان علاء‌الدین کرپ ارسلان در حدود 593 هجری انجام یافته است.

5- شرف‌نامه را به خواهش اتابک اعظم ملک نصرالدین ابوبکر سلجوقی، فرزند اتابک محمد جهان پهلوان سروده ولی تاریخ آغاز و انجام آن معلوم نیست؛ اما از قرار پس از 593 هجری به نظم درآمده است.

6- اقبال‌نامه یا خردنامه به نام ملک فخرالدین محمود بن ارسلان سلجوقی پادشاه موصل است. نظامی اقبال‌نامه را در سال 599 هجری توسط یگانه فرزندش محمد نزد ملک فخرالدین فرستاده است.

تاریخ تولد نظامی را اغلب تذکره‌نویسان میان 533 تا 540 هجری ذکر کرده‌اند و نکته‌ای که ما را در پذیرفتن تولد وی در این تاریخ راسخ می کند، ابیات مخزن‌الاسرار است. نظامی سرودن مخزن‌الاسرار را چنان‌که مذکور افتاد، در سال 570 هجری آغاز کرده است و در آن هنگام شاعری جوان بوده که در آن منظومه به شعرای سالخورده‌ای که نسبت به او حسد می‌ورزیده‌اند اشاره نموده و سخت آنان را مورد نکوهش قرار داده، به ستایش و تشویق جوانان پرداخته است.

اجداد وی را به ترتیب به نام هادی ذکی و مؤید نوشته‌اند. مادرش رئیسه نام داشته و از کرد برخاسته بوده است. چنان‌که از اشعار حکیم نظامی برمی‌آید، وی در سراسر عمر سه بار ازدواج کرده است ولی از میان اینسه زن همسر نخستین او آفاق معشوق و محبوب وی بوده است و حتی با آن‌که همسر سوم خویش را هم بسیار دوست می‌داشته، در نزد وی به اندازه‌ی آفاق عزیز نبوده است. نظامی، منظومه‌ی خسرو و شیرین را در دوران عشق این زن سروده و در پایان همین منظومه آفاق از دنیا می‌رود و فرزندی از وی به نام محمد به یادگار می‌ماند. شاعر در پایان داستان خسرو و شیرین یعنی پس از مرگ شیرین با حسرت بسیار از آفاق نام می‌برد و اشاره می‌کند که این قصه افسانه نیست بلکه ملهم از معاشقه‌ای است که میان وی و آفاق وجود داشته است. مرثیه مرگ شیرین هم در واقع اشاره‌ای به مرگ آفاق است.

تاریخ وفات حکیم نظامی را حدود سال‌های 599 تا 602 هجری نوشته‌اند و از قرار مذکور حکیم گنجه‌ای حدود 64 سال عمر کرده است. جنازه‌ی وی را با احترام به خاک سپردند و مرقد او قرن‌ها به صورت زیارتگاه مشتاقان وی درآمد. بقعه و بارگاه او که در طول سده‌ها رو به ویرانی نهاده بود از نخستین سال‌های استقرار دولت جمهوری آذربایجان شوروی دوباره موردتوجه قرار گرفت و تعمیرات و اصلاحات اساسی در آن صورت گرفت.

بیان مسئله:

محیط اجتماعی نظامی گنجوی، شاعر و متفکر بزرگ ایرانی، یکی از نوابغ نادر گذشته است که فعالیت خلاقه او، یک مرحله مشّخص و اساسی در تاریخ ادب فارسی است.میراث غنی و چند جانبه و وسیع او، که ویژگیهای علمی و شاعرانه و کیفیت‏های وابسته به آنها را منعکس می‏کند، حاکی از نمونه‏های واقع گرایانه هنری و اجتماعی شگفت انگیز است.

فعالیت خلاقه نظامی با توجه به عمق محتوای آن، و اجتماعی و شخصیتها و هدف اخلاقی اجتماعی آن، منحصر به فرد است.ارائه استادانه شخصیت انسانی، احساسات و عواطف بشری، شادی و اندوه او، آرزوها و تمنّاهای طبیعی او، مسائلی‏اند که در آثار نظامی مطرح و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و در همه موردها با آرمانهای اجتماعی شاعر، در هم آمیخته است.تجسسّ روان شناختی در جهان معنوی بشر، توجه به نگرانیها، تجارب، آشفتگیها و هدفهایش-همه اینها در اشعار نظامی مفهومی فیلسوفانه و اخلاقی می‏یابد.

نظامی پدیده شگفت انگیز سده ششم هجری شمسی است.

آثار و اشعار نظامی بسیار است که می توان آن را به دو قسمت تقسیم کرد:

1-  دیوان اشعار او که بیست هزار بیت بوده و آنچه از آن باقی است به نام « گنجینة گنجوی » و به همت حسن وحید دستگردی به چاپ رسیده است.

2- پنج مثنوی او به نام « خمسة نظامی » که مشتمل است بر :

الف : مثنوی « مخزان الاسرار » حاوی 2260 بیت که در حدود سال 570 ق به نام فخرالدین بهرامشاه بن داود پادشاه ارزنگان به نظم درآورده و از امّهات مثنوی های فارسی و مشتمل بر مواعظ و حکم در بیست مقاله است.

ب : منظومة « خسرو و شیرین » حاوی 6500 بیت ، به نام اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان بن ایلدگز. این مثنوی در سال 576 ق به پایان رسیده و شرح عشق خسرو پرویز پادشاه ساسانی به کنیزک ارمنی اش شیرین است.

ج : منظومة « لیلی و مجنون » حاوی 4700 بیت ، به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان بن منوچهر. این مثنوی در سال 588ق به پایان رسید و داستان عشق غم انگیز مجنون به لیلی است. این داستان ، از داستان های قدیم عرب بوده و نظامی در ابداع اصل آن مبتکر نبوده است اما خود هنگام نظم ، در آن تصرفات بسیار کرده است.

اهمیت و ضرورت تحقیق:

نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه خدمات اجتماعی و… به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.

عوامل متعددی در توسعه پژوهش دخالت دارند که ذکر همه آن‌ ها در این مختصر نمی‌گنجد. با این حال می‌توان به اختصار عوامل توسعه پژوهش را به سه بخش عوامل سخت افزاری، عوامل نرم افزاری و نیروی انسانی تقسیم نمود. منظور از عوامل سخت افزاری همه امکانات فیزیکی و زیرساخت‌های بنیادی است که امکان انجام پژوهش در حوزه‌های مختلف را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد. مثلا وجود ابزارهای پژوهشی از قبیل دستگاه‌ها و

 آزمایشگاه‌های پیشرفته و امکانات شبکه‌ای و رایانه‌ای از جمله این منابع سخت افزاری محسوب می‌شوند. منظور از امکانات نرم افزاری جریان اطلاعات و دانش میان پژوهشگران است که از طریق مجله‌ها و منابع علمی دیگر به صورت چاپی یا الکترونیکی صورت می‌پذیرد. در‌‌نهایت، بخش سوم این مجموعه نیروی انسانی و پژوهشگرانی است که با دانش و تلاش خود می‌توانند امکانات سخت افزاری و نرم افزاری را به خدمت گرفته و طرح‌های پژوهشی گوناگون را تدوین و اجراکنند. علاوه براین، توسعه آتی پژوهش در هر کشور مبتنی بر گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش آن کشور است که از سطح آموزش ابتدایی آغاز شده و تا پایان تحصیلات دانشگاهی استمرار می‌یابد.

حال با توجه به ویژگی های شعر نظامی گنجوی که می توان بصورت زیر آنها را شمرد:

1- تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند.

2-در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.

3-انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.

4-ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.

5-تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می کند، علاوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

این ویژگی ها می تواند آثار اجتماعی روز ما را برجسته تر نمایان کند و اشعار پند و اندرز گونه نظامی نیز در عبارت آموزی موثر باشد.

فرضیه های پژوهش:

1-بررسی آثار اجتماعی نظامی گنجوی تا چه حد مدنظر قرار گرفته است؟

2-بررسی آثار در ابیات نظامی گنجوی و مقایسه آن با مسائل اجتماعی روز تا چه حد مد نظر قرار گرفته است؟

3-آثار اجتماعی نظامی گنجوی به چه شکلی به نگارش درآمده است؟

اهداف تحقیق:

1-بررسی احوال وآثار نظامی گنجوی

2-بررسی امور اجتماعی در شعر وغزلیات نظامی گنجوی

3-بررسی عناصر سازنده آثار اجتماعی در شعر نظامی

سوالات تحقیق:

1- بهره مندی هر کدام از افراد در زمینه آثار اجتماعی نظامی گنجوی چگونه است؟

2- جایگاه آثار اجتماعی در شعر شاعر فوق الذکر چگونه است؟

3- نظامی گنجوی چگونه توانسته مسائل اجتماعی را در خدمت شعر وشاعری درآورد؟

4- چرا بعضی از کشورهای همسایه ایران آثار اجتماعی نظامی گنجوی را به خود انتساب دادند؟

تعریف واژگان عملیاتی:

اجتماع

انسان‌ها برای ارضای نیازهایشان با دیگران تعامل اجتماعی دارند. در اصطلاح جامعه‌شناسی به مجموعه‌ای از انسان‌ها که با هم تعامل اجتماعی پایدار دارند، اجتماع گفته می‌شود. در درون جامعه، به دلیل وجود علایق مختلف انسان‌ها و گروه‌ها، تضادهای اجتماعی وجود دارند؛ اما با وجود تضاد تعادل و ثبات جامعه حفظ می‌گردد. در جامعه افراد نقش‌های گوناگونی را می‌پذیرند و به همان نسبت از مزایای اجتماعی مختلفی بهره‌مند می‌شوند.

نظامی گنجوی

حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نظامی گنجوی از داستانسرایان بزرگ و استادان مسلم در سرودن شعر تمثیلی و بزمی است. او در سال 525 در شهر گنجه متولد شد و همه عمر را به جز سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان (581-587) به یکی از نواحی نزدیک گنجه کرد، در وطن خود باقی ماند تا در سال 614 یا 619 در همین شهر وفات کرد و به خاک سپرده شد.

آثار اجتماعی نظامی گنجوی

خمسهٔ نظامی، به قلم سال ۱۵۲۴ در هرات، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورک

خمسه یا پنج گنج نظامی شامل:

– مخزن‌الاسرار

– هفت پیکر