پیشگفتار………………………………. 1

مقدمه………………………………. 3

فصل اول: کلیات

1-1 درآمد………………………………. 5

1-2 بیان مسئله………………………………. 5

1-3 سوابق تحقیق……………………………….. 5

1-4 فرضیه های تحقیق……………………………….. 6

1-5 اهداف تحقیق………………………………. 6

1-6 جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق……………………………….. 6

1-7 روش انجام تحقیق……………………………….. 6

فصل دوم: درباره موسیقی

2-1 درآمد………………………………. 8

2-2 تاریخچه………………………………. 8

2-2-1 دوره ی هخامنشی……………………………….. 9

2-2-2 دوره ساسانی……………………………….. 12

2-2-3 دوره ی اسلامی……………………………….. 18

2-3 تعریف شعر و موسیقی از دیدگاه بزرگان……………………………….. 25

2-3-1 تعریف موسیقی……………………………….. 25

2-3-2 تعریف شعر………………………………. 26

2-4 آشنایی با چند اصطلاح موسیقی……………………………….. 27

2-5 مختصری درباره وجه تسمیه گوشه های موسیقی………………… 29

2-5-1 مثال……………………………….. 30

فصل سوم: درباره استاد محمدرضا شجریان

3-1 درآمد………………………………. 33

3-2 بیوگرافی……………………………….. 33

3-3 شیوه ی آوازی استاد شجریان……………………………….. 36

فصل چهارم: ارتباط شعر و موسیقی و بررسی آن در هفت آلبوم استاد محمدرضا شجریان

4-1 درآمد………………………………. 41

4-2 پیوند شعر و موسیقی……………………………….. 41

2-4-1 هماهنگی موسیقی آوازی با مفهوم شعراز زبان استاد حسین دهلوی………….. 43

4-3 بررسی ادبی و موسیقیایی هفت اثر از آثار استاد محمدرضا شجریان…………… 47

4-3-1 آلبوم شب سکوت کویر………………………………. 47

4-3-2 آلبوم سر عشق……………………………….. 60

4-3-3 آلبوم بیداد………………………………. 71

4-3-4 آلبوم آسمان عشق……………………………….. 84

4-3-5 آلبوم نوا……………………………… 94

4-3-6 آلبوم دستان……………………………….. 109

4-3-7 آلبوم راست پنجگاه……………………………… 118

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1 نتیجه گیری……………………………….. 129

منابع……………………………….. 131

چکیده:

شعر فارسی با موسیقی نزدیکی فراوان دارد تا آنجا که برخی هر دو را از یک منشأ دانسته اند. شعر در درون خود دارای موسیقی است و گاه موسیقی نیز علاوه بر اصوات مفاهیمی نیز به همراه داشته است، همراهی این دو، اثری می آفریند که در صدر آثار خلق شده انسانی است. بررسی این همراهیِ شعر و موسیقی ما را به درک بهتر و والاتر این آثار رهنمون می سازد و برای آیندگان آگاهی از روش و شیوه ی ساخت این آثار را پدید می آورد تا بتوانند از تجربه گذشتگان در خلق بهتر و زیباتر آثار هنری استفاده نمایند. در این تحقیق مجموعه های ارائه شده توسط استاد موسیقی و آواز ایران، استاد محمدرضا شجریان مورد بررسی ادبی و موسیقیایی قرار گرفته است. در جنبه های موسیقیایی، بررسی مقام های موسیقی- گوشه ها و ردیف های آوازی و در بعد ادبی، استفاده از موسیقی درونی، کناری و آوایی اشعار و همین­طور بهره بردن از صنایع لفظی و ادبی مد نظر قرار گرفته است. روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای، میدانی و تحلیلی و تطبیقی بوده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد پدید آورنده علاوه بر تسلط بر اطلاعات موسیقی و آوازی، بر جنبه های ادبی نیز شخصاً و یا توسط مشاور آگاهی داشته است. در این تحقیق هماهنگی بین صنایع ادبی، مانند ایهام، ایجاز و اوزان عروضی و … در انتخاب اشعار و موسیقی دیده می شود.

پیشگفتار:

از دیرباز سودای آن داشتم، تا به شکرانۀ یک عمر، استماع نغمه های آسمانی و آوازهای ملکوتی استاد محمدرضا شجریان، نقشی در جهت بزرگداشت این چهره فاخر و بلند پایۀ عرصه موسیقی و آواز ایران زمین ایفا نمایم. از حُسن اتفاق در سال 89 در رشته ادبیات مقطع کارشناسی ارشد پذیرفته شدم و پس از اتمام واحدهای درسی به منظور انتخاب موضوع پایان نامه با جناب آقای دکتر کاظمی ریاست محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشورت نمودم. ایشان بنا به قریحه سلیم و ذوق سرشاری که در عرصه هنر دارند، بررسی ارتباط شعر و موسیقی در آثار و آلبوم های استاد شجریان را پیشنهاد

 نمودند. بنده نیز، نظر به تحقق آرمانی که سال ها با آن گره خورده بودم، همچنین بنا به ارادت و علاقه وافری که به جناب آقای دکترکاظمی داشتم با کمال شوق پذیرفتم.

پس از تحقیق و جستجوی لازم، دریافتم که موضوع این پایان نامه از جمله موضوعاتی است که تاکنون بدان پرداخته نشده است. به جز مواردی اندک و معدود، که صرفاً به بررسی چند بیت از یک آلبوم اشاره نموده است.

در ابتدا، این پژوهش قرار بود در طیف وسیع تری صورت گرفته و تمامی آلبوم هایی که در کتاب خسرو خوبان، تدوین شده است مورد نقد و بررسی قرار گیرد. اما به دلیل محدودیت زمانی و ضیق وقت، همچنین تکرار مطالب که قطعاً برای مخاطب، ملال آور خواهد بود به هفت آلبوم که هر کدام در یکی از هفت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی اجرا گردیده است کاهش یافت.

اهمیت این تحقیق بدان جهت است که علاقه مندان با در دست داشتن نسخه ای از این تحقیق می توانند به هنگام شنیدن هر یک از این آلبوم ها، نوع دستگاه، گوشه ها ، ردیف های آوازی و همچنین ارتباط شعر و ملودی، و به طور کلی فضای حاکم بر اثرِ مربوطه را عمیق تر درک نموده و با شناخت از زوایای ادبی و موسیقایی آن لذت بیشتری دریافت نمایند.

لازم به ذکر است، با همه ی سعی و تلاشی که در جهت ارائه دقیق و صحیح مطالب نموده ام، هیچگاه مدعی آن نیستم که پژوهشی بدون نقص و عاری از عیب به انجام رسانده ام.

شاید در مواردی راه به بادیه ی خطا پیموده باشم، اما خرسندم که به باطل ننشسته و به حد بضاعت و توان در این مسیر کوشیده ام.

به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل                که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم

امیدوارم صاحبان فن و ارباب خرد، ناگفته ها و عیوب این پژوهش را به حقیر گوشزد نموده تا در آینده، این پژوهش صورتی نیکوتر پذیرد.

در پایان از جناب آقای دکتر کاظمی که از ابتدا تا انتها ،همتی والا وبی شائبه ،بدرقه راه این نوسفر عرصه فرهنگ و ادب ، نموده اند کمال تشکر و امتنان فراوان دارم. همچنین تشکر از جناب استاد مهدی اسدی، استاد مشاور که از نظرات وپیشنهادات گرانقدرشان بهره های فراوان برده ام. در نهایت، سپاس از برادر عزیزم، جناب استاد محمدمیرزایی،خوشنویس و ردیف دان برجسته کرمان، که اگر فروغ دانش و رهنمودهای گوهربارشان بر این پژوهش نمی تابید، هرگز این پژوهش به سر منزل مقصود نمی رسید.

و در آخر به گفتۀ زنده یاد دکترمحمد معین:

«این کاری است که توانسته ایم، ولی آن نیست که خواسته ایم».

مقدمه:

شعر و موسیقی پیوندی ناگسستنی دارند، زیرا حقیقت درونی شعر که همان وزن می باشد موجب پیوند آن با موسیقی است. برخی بر این عقیده اند، شعری که از قالب و وزن عروضی عاری باشد، کمال یافته نیست و نمی تواند موجب غنای موسیقی شود. از جمله کسانی که بر اهمیت پیوند شعر و موسیقی، و ضرورت آن به منظور زیباتر شدن اثر، تأکید فراوان داشته اند استاد محمدرضا شجریان است. از این رو پژوهشگر بر آن است تا این حساسیت را در هفت اثر از آثار موسیقی ایشان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی اجرا گردیده است مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

این پژوهش شامل پنج فصل می باشد. فصل اول، کلیات، فصل دوم اشاره ای کوتاه به تاریخچه موسیقی از دیدگاه استاد روح الله خالقی، همچنین جهت آشنایی مخاطبان عزیز اشاره ای اجمالی به تعدادی از اصطلاحات موسیقی و وجه تسمیه گوشه ها. فصل سوم بنا به ضرورت، مختصری درباره استاد شجریان و ویژگی های آوازی ایشان . در فصل چهارم که عنصر اصلی تحقیق می باشد؛ضمن مقدمه ای کوتاه درخصوص تلفیق شعر وموسیقی و نگاهی به هماهنگی آوازی با مفهوم شعر از دیدگاه استاد حسین دهلوی ، به بررسی جنبه های ادبی، از جمله اوزان عروضی، صناعات ادبی، جنبه های محتوایی شعر و مضامین آن؛ و در جنبه های موسیقایی به ردیف های آوازی، گوشه ها، نوع دستگاه و هماهنگی آن ها با ملودی پرداخته می شود. در فصل پنجم نتایج حاصل ازاین پژوهش ارائه شده است.

فصل اول: کلیات

1-1- درآمد

در این فصل صورتی کلی شامل: بیان مسئله، سوابق تحقیق، فرضیه های تحقیق، اهداف تحقیق و غیره ارائه می شود.

2-1- بیان مسأله

شعر، موسیقی و تلفیق این دو، از جمله مباحثی است که در حوزه موسیقی ایرانی حائز اهمیت می باشد.

بی شک هرگاه شعر و موسیقی با هم ادغام و ترکیب شده اند نه تنها منجر به خلق آثاری زیبا شده، بلکه بر مخاطب نیز تأثیر بسزایی داشته است.

اگرچه شعر به طور مستقل در مواردی جلوه گری نموده و به موسیقی و آهنگ احتیاج نداشته است ولی آنچه واضح است، موسیقی همواره، زیبایی و زینت شعر بوده و کمتر به خودی خود استقلال داشته است. خصوصاً در سرزمین ما، مردم هنگامی از موسیقی لذت می برند که با کلام توأم باشد.

نظر به اهمیت هماهنگی شعر و موسیقی پژوهشگر بر آن است این هماهنگی را در هفت اثر از آثار استاد محمدرضا شجریان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی اصیل ایرانی اجرا گردیده است مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

3-1- سوابق تحقیق

تحقیقاتی پیرامون تلفیق شعر و موسیقی توسط استادانی نظیر: استاد حسین دهلوی در کتاب «پیوند شعر و موسیقی»، استاد حسین علی ملاح در کتاب «پیوند شعر و موسیقی» و فرصت الدوله شیرازی در کتاب «بحور الالحان» شده است. علیرغم غنای علمی و ادبی که دارند در هیچکدام از این تحقیقات یک غزل از ابتدا تا انتها بررسی نشده و بیشتر به خود موضوع تلفیق توجه شده است. حال آنکه در این پژوهش به یکایک ابیات پرداخته شده است.

4-1- فرضیه های تحقیق

– وزن شعر با دستگاه موسیقی ارتباط دارد. 

– مضمون شعر با دستگاه و ملودی مرتبط است. 

– اشعار از جنبه های ادبی و بلاغی انتخاب شده اند.

– اشعار ساده مورد انتخاب بوده اند. 

5-1- اهداف تحقیق

هدف از این تحقیق دست­یابی به ارتباط بین ابعاد ادبی و جنبه­ های موسیقایی می باشد.

6-1- جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق