موضوع:……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

بیان مسأله:………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پرسش‌های تحقیق:……………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پیشینه‌ی‌ موضوع:……………………………………………………………………………………………………………………………… 5

هدف‌ها و ضرورت‌ها:………………………………………………………………………………………………………………………….. 5

جنبه‌های نوآوری:……………………………………………………………………………………………………………………………… 6

فصل اول: کلّیات موضوعی و تعریف مفاهیم…………………………………………………………. 7

1-1-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………… 8

1-1-1-تولد و دوران کودکی……………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-2-دوران تحصیل………………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-1-3-اساتید و دوستان…………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-4-فعالیت‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-2-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………. 12

1-2-1-تولد و دوران‌ کودکی‌…………………………………………………………………………………………………………… 12

1-2-2-دوران‌ تحصیل‌……………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-2-3-اساتید‌ و دوستان‌………………………………………………………………………………………………………………… 13

1-2-4-فعالیت‌ها…………………………………………………………………………………………………………………………… 14

1-3-مفهوم «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 17

1-3-1-معنای لغوی «اسباب»………………………………………………………………………………………………………… 17

1-3-2-معنای لغوی «نزول»………………………………………………………………………………………………………….. 18

1-3-3-معنای اصطلاحی «اسباب نزول»………………………………………………………………………………………….. 19

1-4-مفهوم «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 21

1-4-1-معنای لغوی «محکم»………………………………………………………………………………………………………… 21

1-4-2-معنای لغوی «متشابه»……………………………………………………………………………………………………….. 22

1-4-3-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………………….. 24

1-5-مفهوم «نسخ»………………………………………………………………………………………… 29

1-5-1-معنای لغوی «نسخ»…………………………………………………………………………………………………………… 29

1-5-2-نسخ در اصطلاح و تطور مفهومی آن از آغاز تا كنون……………………………………………………………….. 31

1-6-مفهوم «بررسی تطبیقی»………………………………………………………………………….. 34

1-6-1-معنای لغوی «تطبیق»………………………………………………………………………………………………………… 34

1-6-2-«پژوهش تطبیقی»……………………………………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»   35

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-تعریف «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 37

2-1-1-تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………. 37

2-1-2- تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 38

2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر……………………………………………………………………. 39

2-2-1-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 39

2-2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 39

2-3-اسباب نزول و شأن نزول………………………………………………………………………….. 41

2-3-1-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………. 42

2-3-2-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………. 42

2-3-2-1-شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن از منظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………. 43

2-3-2-2-تفاوت شأن، فضا و جوّ نزول……………………………………………………………………………………….. 44

2-3-2-3-تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره………………………………………………………………………. 44

2-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول…………………………………………………………………….. 46

2-4-1-بررسی روایات اسباب نزول………………………………………………………………………………………………….. 46

2-4-1-1-بررسی سندی روایات………………………………………………………………………………………………… 48

2-4-1-2-بررسی متنی روایات………………………………………………………………………………………………….. 49

 

2-4-2-اعتبار روایات اسباب نزول……………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-2-1-بررسی‌های سندی…………………………………………………………………………………………………….. 50

2-4-2-2-بررسی‌های متنی………………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-3-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 52

2-4-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 53

2-4-4-1-نقش روایات در فهم قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………. 55

2-4-5-حجیت قول صحابه…………………………………………………………………………………………………………….. 59

2-4-5-1-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 62

2-4-5-2-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 63

2-5-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول………………………………………………………………… 65

2-5-1-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………… 66

2-6-فواید شناخت اسباب نزول…………………………………………………………………………. 67

2-7-عمومیت لفظ یا خصوص سبب……………………………………………………………………. 69

2-7-1-تعدد سبب و وحدت نزول…………………………………………………………………………………………………… 71

2-7-2-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………… 72

2-7-3-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………… 72

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»……….. 74

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»….. 75

فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه»       76

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 77

3-1-تعریف «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 79

3-1-1-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………… 79

3-1-2-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………. 81

3-2-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………….. 84

3-2-1-علل و عوامل ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………….. 85

3-2-2-علل و عوامل تشابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………. 86

3-2-3-منشأ تشابه در قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 87

3-3-محکم و متشابه در قرآن…………………………………………………………………………… 88

3-3-1-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 89

3-3-2-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 90

3-4-تقسیم‌بندی تشابه…………………………………………………………………………………… 92

3-4-1-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………… 92

3-4-2-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………. 94

3-5-تأویل……………………………………………………………………………………………………. 97

3-5-1-مفهوم «تأویل»…………………………………………………………………………………………………………………… 97

3-5-2-رابطه‌ی تأویل با آیات محکم و متشابه………………………………………………………………………………….. 99

3-5-2-1-اختصاص تأویل به آیات متشابه………………………………………………………………………………. 101

3-5-3-تأویل از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………………………… 103

3-5-4-تأویل از نگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………………………………. 104

3-5-4-1-معنای اصطلاحی «تأویل» و حکمت تكرار این واژه در آیه‌ی7/آل عمران………………………. 104

3-5-4-2-برخی آراء درباره‌ی معنای «تأویل»…………………………………………………………………………… 106

3-5-4-3-انواع تأویل…………………………………………………………………………………………………………….. 107

3-5-4-4-معنای ظهور تأویل قرآن در قیامت…………………………………………………………………………… 108

3-5-4-5-تفاوت تعبیر خواب و تأویل………………………………………………………………………………………. 109

3-5-4-6-فرق تفسیر و تأویل…………………………………………………………………………………………………. 111

3-5-4-7-تأویل، غیر از تفسیر باطن است………………………………………………………………………………… 113

3-5-4-8-وضع الفاظ برای مفهوم عام، روح معنا و هدف آن……………………………………………………….. 114

3-6-علم به تأویل متشابهات………………………………………………………………………….. 115

3-6-1-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………….. 116

3-6-2-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………….. 118

3-6-2-1-«واو» عطف یا استیناف…………………………………………………………………………………………… 118

3-6-2-2-عملكرد راسخان در علم درباره‌ی متشابهات………………………………………………………………. 120

3-7-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن…………………………………………………………… 122

3-7-1-دیدگاه آیت‌الله معرفت در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………………. 125

3-7-2-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………. 127

3-8-مرجع بودن آیات محکم نسبت به آیات متشابه……………………………………………. 133

3-8-1-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه…………………………. 133

3-8-1-1-راز تعبیر به «أُمّ» نه «أُمهات»…………………………………………………………………………………. 135

3-9-بحثی پیرامون حروف مقطّعه……………………………………………………………………. 138

3-9-1-«حروف مقطّعه» از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………….. 139

3-10-محکم و متشابه در روایات……………………………………………………………………. 142

3-10-1-محکم و متشابه در روایات از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………….. 142

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………………. 144

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………….. 146

فصل چهارم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ» 147

مقدمه فصل………………………………………………………………………………………………… 148

4-1-تعریف «نسخ»………………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 150

4-1-2-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………. 150

4-1-2-1-«نسخ» مصطلح، مربوط به شریعت و منهاج است………………………………………………………. 152

4-2-«نسخ» در قرآن…………………………………………………………………………………….. 155

4-2-1-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………….. 155

4-2-2-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………………….. 156

4-2-2-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 157

4-2-2-2-شبهه‌ی «نسخ آیات»……………………………………………………………………………………………… 159

4-2-2-3-صیانت قرآن از نسخ و تحریف‏………………………………………………………………………………….. 160

4-2-2-4-گستره‌ی «آیه»………………………………………………………………………………………………………. 161

4-2-2-5-نسخ احکام تشریعی………………………………………………………………………………………………… 164

4-3-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ………………………………………………………………… 166

4-3-1-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 166

4-3-2-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 167

4-4-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ………………………………………………. 168

4-4-1-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………….. 168

4-4-2-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………….. 170

4-5-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن…………………………………………………. 171

4-5-1-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………. 171

4-5-2-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………. 173

4-5-2-1-ناسازگاری تفكر تفویض با قبول نسخ………………………………………………………………………… 174

4-5-2-2-نسخ و تخصیص قرآن با خبر واحد…………………………………………………………………………… 175

4-6-انواع نسخ……………………………………………………………………………………………. 178

4-6-1-انواع نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………………. 178

4-6-2-انواع نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………………. 180

4-7-حکمت نسخ…………………………………………………………………………………………. 182

4-7-1-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………….. 182

4-7-2-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………….. 183

4-8-تفاوت نسخ با تخصیص…………………………………………………………………………… 185

4-8-1-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 185

4-8-2-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 185

4-9-تفاوت نسخ با بداء…………………………………………………………………………………. 186

4-9-1-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………….. 186

4-9-2-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………….. 187

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»……………….. 189

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»………….. 190

پیشنهاد تحقیق…………………………………………………………………………………………… 191

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………. 192

الملخص:…………………………………………………………………………………………………….. 198

Abstract…………………………………………………………………………………………………….. 200

چکیده

پژوهش حاضر، به استخراج و تطبیق دیدگاه‏های علوم قرآنی آیت‏الله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیت‏الله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، در سه بحث اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ می‏پردازد.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث اسباب نزول:

آیت‏الله معرفت، بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل است و شأن را أعم از سبب می‏داند؛ ایشان در جایی بر حجیت گفتار صحابه در تفسیر و اجتهادشان صحه گذاشته و در جای دیگر، تعبد و تسلیم در برابر نظرات ایشان را بدون دلیل می‌داند. آیت‏الله جوادی آملی، سبب نزول و شأن نزول را مترادف می‌داند. ایشان از معدود کسانی است که به بحث پیرامون عدم حجیت روایات غیر معصوم پرداخته و ارزش آن‌ ها را در حد نقل تاریخی می‌داند.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث محکم و متشابه:

آیت‏الله معرفت، رابطه‌ی تشابه و ابهام را عموم و خصوص من وجه دانسته و رفع تشابه را با تأویل و رفع ابهام را با تفسیر می‌داند. ایشان به تشابه شأنی معتقدند، و تشابه را به دو دسته‌ی اصلی و عرضی قابل تقسیم می‌داند. ایشان، تأویل را همان بطن قرآن دانسته و با توجه به در نظر گرفتن عاطفه بودن «واو» در آیه، راسخان را عالم به تأویل معرفی می‌کند. از نظر آیت‏الله جوادی آملی، تشابه نسبی است و لازمه‌ی نزول فرودین آیات به شمار می‌آید که این صفتِ لازم برای آیات متشابه نیست. از نظر ایشان، تمامی آن‌چه در حکمت وجود آیات متشابه آمده، ناظر به برکات تشابه است. ایشان، تأویل متشابه را غیر از تأویل کتاب دانسته و تأویل را هم مغایر با تفسیر باطن می‌داند و با توجه به در نظر گرفتن استینافی بودن «واو» در آیه، راسخان را عالم به تأویل معرفی می‌کند.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث نسخ:

آیت‏الله معرفت، نسخ در شرایع الهی را ظاهری می‌داند، نه واقعی. ایشان در ابتدا قائل به نسخ حکم در برخی آیات بودند، اما در تألیفات آخر خود، همه را جزء نسخ مشروط دانسته، که این در واقع نسخ نیست، بلکه متناسب با شرایط تغییر می‌کند. آیت‏الله جوادی آملی، نسخ مصطلح را مربوط به شریعت و منهاج دانسته و با نفی نسخ در آیات قرآن، بازگشت روح نسخ در قرآن را به تخصیص ازمانی می‌داند.

مقدمه
خداوند، قرآن را به عنوان پیام حیات‌بخش و جاویدان نازل کرد، تا بشریت را به حقیقت و سعادت رهنمون سازد. لذا فهم معارف و مقاصد آیات در رسیدن به این هدف والا (هدایت بشریت)، لازم و ضروری است.

علوم قرآنی، دانش‌هایی را شامل می‌شود که مباحث کلی شناخت قرآن را تبیین می‌کند و پرسش‌های گوناگون متعلق به قرآن را پاسخ می‌دهد؛ اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ، از جمله‌ی این دانش‌ها هستند و دانشمندان علوم قرآنی، در تألیفات خود و مفسران، در مقدمه‌ی تفاسیرشان و در ذیل تفسیر آیات، به بیان این مباحث پرداخته‌اند.

به دلیل اهمیت آراء و هم‌چنین معاصر بودن آیت‌الله معرفت وآیت‌الله جوادی آملی، نظرات خاص ایشان در این بحث‌های علوم قرآنی، درخور توجه است. استخراج برخی آراء آیت‌الله معرفت به علت پیش‌قدم بودن ایشان در پرداختن به مسایل علوم قرآنی، توسط برخی پژوهشگران صورت گرفته است؛ اما آراء علوم قرآنی آیت‌الله جوادی آملی که در تألیفاتشان پراکنده بود، استخراج شد و در کنار نظرات آیت‌الله معرفت قرار گرفت.

این پایان‌نامه مشتمل بر چهار فصل است؛ در فصل اول، با عنوان «کلیات موضوعی و تعریف مفاهیم»، مختصری از زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی بیان، و مفهوم اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ، در لغت و اصطلاح بررسی شده است.