بیان مسئله تحقیق (موضوع مطالعاتی). 1

اهمیت تحقیق(ضرورت مطالعاتی). 2

اهداف تحقیق (غایت مطالعاتی). 2

سؤالات  تحقیق.. 3

فرضیه ها. 3

سابقه و پیشینه تحقیق(تاریخچه مطالعاتی). 4

روش تحقیق (شیوه مطالعاتی). 5

محدوده و قلمرو تحقیق(گستره مطالعاتی). 5

سازماندهی تحقیق.. 6

فصل اول: تعاریف وکلیات… 7

طرح بحث… 8

1-1-1- تعریف قاعدة فقهی.. 9

1-1-1-1- معنای لغوی قاعده 9

1-1-1-2. معنای اصطلاحی قاعده 11

1-1-1-3. فرق بین قاعدة فقهی واصولی.. 12

1-1-1-4.  تفاوت قاعدة فقهی با مسئلة فقهی.. 16

1-1-1-5. فرق قاعده فقهی با مسأله اصولی.. 18

1-1-2. اقسام قواعد فقهی.. 20

1-1-2-1 . اقسامقواعد فقهی از نگاه فقهای شیعه. 21

1-1-2-2 .  اقسام قواعد فقهی از نگاه اهل سنت.. 23

1-1-3-تاریخچه قواعد فقهی.. 24

1-1-3-1 .  سیر مراحل تاریخچه قواعد فقهی در فقه شیعه. 25

1-1-3-2. سیر تاریخچه قواعد فقهی درفقه اهل سنت.. 33

1-1-4منابع قواعد فقهی.. 36

1-1-4-1.منابع قواعد فقهی از دیدگاه شیعه. 36

1-1-4-2منابع قواعد فقهی از دیدگاه اهل سنت.. 38

1- 2-1. تعریف اصطلاحات… 44

1-2-1-1. عقد و واژه های نزدیک به آن . 44

1-2-1-2. تعریف عهد. 45

1-2-1-3. تفاوت معنای عقد و عهد. 46

1-2-1-4.معنای اصطلاحی عقد. 46

1-2-1-5. معنای اصطلاحی عهد. 48

1-2-1-6.  تعریف ایقاع. 48

1-2-1-7. ملا ک تمایز عقد و ایقاع. 48

1-2-2.تحقق عقد واعتبار قانونی آن.. 49

1-2-2-1 . ارکان عقد. 51

1-2-2- 2 . شروط قرارداد. 52

1-2-2-3.  شروط متعاقدین.. 54

1-2-2-4. شروط مورد معا مله. 57

1-2-2-5اقسام عقود. 60

1-2-3. معنای برخی از واژه گان.. 64

1-2-3-1. تابع. 64

1-2-3-2.  قصد. 64

1-2-3-3 . بنای عقلاء. 64

1-2-3-4. دلیل عقل.. 65

1-2-3-5.اقسام دلیل عقلی.. 65

2-1 .مفاد حقوقی قاعدة «العقود تابعة للقصود». 68

2-1-1. نقش قصد در عقد. 69

2-1-2. مراحل تکوین اراده 70

2-1-3. منظورازقصد، قصد ابراز شده است. 71

2-1-4 . تعلق قصد به لفظ ومعنا ومطابقت آن معنا با عقد مورد نظر. 74

2-1-5 . جمع بندی.. 77

2-2.ادله اثبات قاعده. 79

2-2-1. اجماع. 79

2-2-2.اصالت فساد. 79

 

2-2-3 . روایات.. 81

2-2-4 . تدبر در مفهوم انشاء. 83

2-2-5 . تدبردر مفهوم عقد. 83

2-2-6 . بنای عقلاء. 84

2-2-7 . دلیل عقل.. 84

2-3 .  گسترة شمول قاعده .85

2-3-1 . مفهوم عقد. 85

2-3-2.مقتضای ذات عقد. 85

2-3-2 . مقتضای اطلاق عقد. 86

2-3-3 . موارد انصراف.. 86

2-3-4 . شرایط ضمن عقد. 86

2-3-5شرایط و موانع. 87

2-3-6 . ضمان بایع نسبت به مبیع تلف شده پیش از قبض…. 87

2-3-7 . ضمان تلف در زمان خیار. 88

2-3-8.آثار و احکام منشأ 89

2-3-9 . جمع بندی.. 89

2-4 .  آیا قاعدة «العقود تابعة للقصود» شامل ایقاع هم می شود؟. 90

3-1. نقض های وارد شده به قاعده و توجیه آن ها. 93

3-1-1 . صحت بیعی که غاصب برای خودش انجام می دهد. 93

3-1-2 .  صحت عقد مکرَه بعد از رضایت او، وصحت عقد فضولی بعد از اجازه مالک… 94

3-1-3 و4 . تبدیل عقد متعه ای که درآن مدت ذکرنشود به عقد دائم. 95

3-1-5 و 6 . صحت عقد با تخلفِ وصف یا شرط.. 96

3-1-7و8 . بیع آن چه که ملکیت پذیرنیست همراه آن چه که به ملکیت درمی آید ،و بیع آن چه که ملاک آن است به ضمیمة آن چه ملاک آن نیست. 97

3-1-9 . ضمان تلف مبیع قبل از قبض آن توسط مشتری.. 98

3-1-10 . صحت معاطات بنابر قول به اباحه. 99

4-1 . جریان قاعده در عقود مستحدث و قراردادهای بی نام ….. 103

4-1-1. بررسی دو نظریة توقیفی بودن یا توقیفی نبودن عقود. 58

4-1-2. دلیل بر صحت عقود مستحدث(اصل آزادی قراردادها) 105

4-1-3 . نیازعرفی.. 106

4-1-3 . تطابق سیرۀ عرفی و سیرۀ عملی مسلمانان در معاملات.. 107

4-1-5 . دلیل های لفظی.. 107

4-1-6 . جریان قاعده در عقود مستحدث.. 115

5-1 . مبانی حجیت قواعد فقهی………………………………………………………………………………………………………..119

5-2.جمع بندی وخلاصه مطالب……………………………………………………………………………..126

5-3 پیشنهادات………………………………………………………………………………………………………………………………………..128. 5-

4 .فهرست منابع ومآخ… … …….. .129

5-4-1.منابع فارسی………………………………………………………………………………………….129

5-4-2.منابع عربی……………………………………………………………………………………………………………………………………….13

چکیده:

این پایان نامه، پژوهشی پیرامون قاعده ى فقهی « العقود تابعة للقصود » در فقه شیعه و اهل سنت می باشد که شامل یک پیشگفتار و پنج فصل است. پیش گفتار در بردارندة بیان مسأله تحقیق، اهمیت تحقیق، پیشینة تحقیق، فرضیه ها ، اهداف وروش تحقیق است. فصل اول به بیان مراحل شکل گیری دانش قواعد فقهی در فقه شیعه و اهل سنت و تبیین معنای برخی اصطلاحات مورد نیاز و مفردات قاعده، از منظر دو دیدگاه اختصاص دارد.

فصل دوم،‌ در بارة مفاد و ادلة اثبات قاعده و گسترة شمول آن است و بیان می کند که این قاعده به این معنا است که عقد، وجوداً و عدماً تابع قصد است. مراد از قصد، قصد ابراز شده است نه قصد درونی؛ منظور از تبعیت، آن است که قصد در تحقق عقد مؤثر است. در بارة شمول قاعده چنین بیان می شود که این قاعده، موارد زیر را فرا می گیرد: مفهوم عقد، مقتضای عقد، مقتضای اطلاق عقد؛ ولی موارد زیر را در برنمی گیرد: موارد انصراف، شرایط ضمنی عقد، ‌شروط و موانع عقد ،آثار و احکام مُنشأ، ضمان بایع نسبت به مبیع تلف شده پیش از قبض و ضمان تلف در زمان خیار. دلایل اثبات این قاعده عبارت است از: اجماع، روایات، خروج از اصالت فساد، مفهوم انشا، مفهوم عقد، بنای عقلا و دلیل عقل .

در فصل سوم، موارد نقض این قاعده شمرده ، به توجیه آنها پرداخته شده است، مِن جمله: صحت بیعی که غاصب برای خودش انجام میدهد، صحت عقد مکره بعد از لحوق رضایت، در فصل چهارم به کاربرد قاعده مورد بحث، در عقود مستحدث اشاره شده است و فصل پنجم به جمع بندی ، نتیجه گیری، ارائه پیشنهادات و معرفی منابع اختصاص یافته است.

مقدمه و پیشگفتار

بیان مسئله تحقیق (موضوع مطالعاتی)

1)تعریف مسأله و بیان سئوال های  تحقیق. 2

2)سابقه و پیشینه تحقیق……………………………. 3

3) ضرورت حرمت خون مسلمان درنظام كیفری اسلام…………. 3

4)ضرورت انجام تحقیق………………………………….. 5

5)فرضیه ها  ……………………………………………….. 5

6)تعریف اصطلاحات…………………………………………. 6

7)نگاهی به فصول پایان نامه……………………. 8

8)شیوه نگارش پایان نامه ………………………… 8

فصل اول:كرامت انسانی وحرمت خون ………….. 9

1)جرم وعدم بقای كرامت انسانی………………… 11

2)آیه اعطای كرامت به انسان……………………. 12

1-2)تكریم وتفضیل……………………………………….. 12

2-2)تفضیل انسان برسایرموجودات………………. 13

3-2)مظاهرتكریم……………………………………………. 14

1-3-2)عقل……………………………………………………… 14

2-3-2) نعمت های لذت بخش………………………….. 16

3-3-2)برتری انسان نسبت بر سایر موجودات…… 16

3)كرامت درروایات……………………………………….. 17

1-3)حرمت انسان مومن………………………………….. 17

2-3)شیوه راه رفتن ازمظاهركرامت انسان… 18

3-3)گوناگون بودن مظاهركرامت انسانی…….. 18

4-3)چهره زیبا ازمظاهركرامت انسان………… 19

5-3)شروط برتری انسان برملائكه………………… 19

فصل دوم:علا ئم ودلایل حرمت خون مسلمان…………………………………..22

بخش اول:علت اهمیت حرمت خون مسلمان………. 23

1)علائم حرمت خون مسلمان…………………………………………………….24

1-1) عدم تضییع خون مسلمان……………………… 24

1-1-1)قصاص…………………………………………………… 24

2-1-1)حدود…………………………………………………… 26

3-1-1)دیات…………………………………………………… 27

4-1-1)كفاره……………………………………………………………………….29

2)ارزش برابرخون…………………………………………. 32

3)برتری خون مسلمان برغیرمسلمان……………. 35

بخش دوم:دلایل حرمت خون مسلمان درآیات وروایات………. 37

آیه اول:……………………………………………………………………………..37

1)تعدّی به حرمت خون مسلمان درقتل عمد….. 37

1-1)شناخت قتل عمد دربی حرمتی به خون مسلمان…………. 38

2-1)اختلاف درتوصیف تعدّی به خون مسلمان… 38

3-1)انواع بی حرمتی به خون مسلمان درقتل عمد…………. 39

مباشرت وتسبیب برای تعدّی به خون مسلمان درقتل عمد.. 39

4-1)بازدارندگی مجازات اخروی ازارتكاب قتل عمدوحفظ حرمت خون مسلمان  .. ..43

5-1)نهی ازكشتن انسان محقون الدم………….. 44

6-1)حرمت نداشتن خون قاتل مسلمان ………… 46

7-1)استیفای حق قصاص،جبران خون مسلمان… 47

8-1)ممنوعیت زیاده روی درقتل متعدّیان….. 48

2)تعدّی به خون مسلمان وشیوه جبران خون درروایات قتل عمد:          50

1-2)ابزارها وشیوهای تعدّی به خون مسلمان درقتل عمد. 50

2-2)شدیدبودن عذاب آخرت  قاتل دربی حرمتی به خون مسلمان 52

3-2)ممنوعیت زیاده روی استیفای قصاص درروایات جبران خون مسلمان      53

آیه دوم:……………………………………………………………………………56

1)جبران خون مسلمان بابرابری قصاص نفس درحریت ورقیت،مونث ومذكربودن56

1-1)عدم منافات دیه درعفو باحرمت خون مسلمان……………………….58

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات مساوات قصاص وعفو…………………61

1-2)حفظ حرمت خون مسلمان بامساوات درقصاص نفس………………………..61

2-2)جایگزین كردن عفو بادیه به جای قصاص درحفظ حرمت خون مسلمان……62

3-2)عفو قاتل مسلمان نشانگر برتری احكام اسلام برسایر ادیان………………….63

آیه سوم:………………………………………………………………………………...65

1)حفظ حرمت خون بابرابری درانواع قصاص………………………………………..65

1-1)عفو,كفاره گناهان بخشنده علاوه برجبران خون مسلمان ………71

2)قصاص ومساوات  دراجرای آن عامل جبران خون درروایات…………………..73

 

1-2)حق قصاص برای ولی دم عامل جبران خون مسلمان………………………..73

2-2)مساوات درروایات قصاص جبران خون………………………………………..74

آیه چهارم:………………………………………………………………………………77

1)جوازجنگ ومقابله به مثل درصورت حرمت شكنی دشمنان برحریم مسلمانان….77

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات رعایت حرمت ها………………………..83

1-2)چگونگی حفظ حرمت خون مسلمان درتزاحم باحرمت ها. . .83

2-2)مقدم بودن برخی حرمت هابرمجازات متعدّیان به خون مسلمان…………….85

3-2)نهی ازمثله دراحیای خون مسلمان………. ..87

آیه پنجم :………………………………………………………………………………88

1)بی حرمتی به خون مسلمان درقتل غیرعمد. …..89

1-1)شناخت بی حرمتی به خون مسلمان درقتل غیرعمد…… .. 90

2-1)عدم جوازبی حرمتی به خون مسلمان درقتل خطایی…. . .90

3-1)دیه قتل خطایی حافظ تضییع خون مسلمان…. . .92

4-1)تشریع دیه برای حمل مسلمان………………. … 95

2)دیه ،كفاره وسكونت دردارالإسلام حافظ حرمت خون مسلمان درروایات …97

1-2)خطای درفعل وقصدو بی حرمتی به خون مسلمان            .. 97

2-2)حفاظت خون  انسان بااسلام وسكونت دردارالإسلام…… ……99

3-2) پرداخت كفاره قتل خطایی حاكی ازتوجه شارع به خون مسلمان  . 100

4-2)دیه حمل مسلمان نشانه توجه دقیق شارع به حیات مسلمانان     .101

آیه ششم:………………………………………………………………………………103

1)به خطرافتادن خون مسلمان ازطریق محاربه…. ….103

1-1)شناخت شروط محاربه سبب آگاهی ازشیوه بی حرمتی به خون مسلمان  ….104

2-1)مجازات شدید محارب عامل بازدارنده ازبی حرمتی به خون مسلمان  …107

2)مجازات محارب عامل حفظ حرمت خون مسلمان درروایات. …112

1-2)توجه به حرمت خون مسلمان درشأن نزول آیه محاربه            111

2-2)امنیت خون باتناسب بین جرم ومجازات …… 113

آیه هفتم:……………………...116

1)اهمیت حفظ حرمت خون هادرفلسفه مجازات قصاص…………. 116

1-1)حفاظت ازخون مسلمان به سبب حیات درقصاص 117

2-1)مساوات بی حرمتی به خون یک مسلمان بابی حرمتی به خون تمام مسلمین…………………………………120

3-1)تأثیراحترام خون وإحیای آن………………. 120

2)بازدارندگی مجازات متعدی  به خون مسلمان واهمیت حرمت خون اودرروایات…………………………………………………………………………………………..122

1-2)ترس ازقصاص عامل بازدارنده ازتعرّض به خون مسلمین . 122

2-2)مجازات قصاص عامل حفظ حرمت خون مسلمان.. .123

3-2)بازدارندگی مجازات اخروی قاتل، ازبی حرمتی به خون مسلمان  .124

4-2)اهمیت حرمت خون مسلمان……………………… 126

5-2) مجازات اخروی تعرّض به خون یک مسلمان برابر بامجازات تعرّض به خون همه مسلمانان…………….. .128

6-2)عمومیت داشتن احترام خون انسانها….. .130

فصل سوم:استثنائات حرمت خون مسلمان………. 132

عوامل حرمت نداشتن خون مسلمان………………… 133

بخش اول :حرمت نداشتن خون مسلمان درتتّرس…… 133

1)انواع تتّرس……………………………………………….. 137

1-1)تتّرس كفاربه مسلمین وحكم آن……………. 138

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات تترس….. 143

1-2)حفظ حرمت خون مسلمان با اصول پسندیده جنگ دراسلام         141

2-2)جنگ باكفاربالغ برای حفظ حرمت خون مسلمانان…… 144

3-2)تقدّم اهمیت غلبه بردشمن، برحرمت خون مسلمانان.. 145

بخش دوم:حرمت نداشتن خون مسلمان مهاجم دردفاع مشروع            146

1)اقسام دفاع……………………………………………….. 147

1-1)دفاع فردی……………………………………………… 147

2-1)دفاع اجتماعی……………………………………….. 148

3-1)دفاع ازكیان اسلام……………………………….. 148

2)شرایط حمله……………………………………………….. 150

3)شرایط دفاع……………………………………………….. 150

4)عدم احترام خون متعدی به جان مسلمان درروایات دفاع مشروع     152

1-4)جواز ریختن خون دزددردفاع ازجان ومال…. 152

2-4)عدم احترام خون متجاوزبرجان وناموس مسلمان…….. 155

3-4)برتری دفاع ازجان دردفاع ازمال………. 156

4-4)قدرت مدافع ،شرط دفاع ازخون……………. 156

بخش سوم:حرمت نداشتن خون مسلمان مهدورالدم.. 157

1)عدم مباح بودن خون مسلمان درإباحه ثانویه 158

2)علل إباحه قتل…………………………………………. 157

3)مواردإباحه قتل……………………………………….. 160

4)انواع مهدورالدم……………………………………… 161

1-4)كفر…………………………………………………………. 161

2-4)ارتداد…………………………………………………… 162

3-4)زانی محصن ولائط………………………………………………………..163

4-4)قتل مستحق قصاص………………………………………………………..165

5-4)سابّ النبی…………………………………………………………………..165

5)انواع مهدورالدم درروایات……………………. 167

1-5)هدرشدن خون ازباب دفاع……………………… 167

2-5)مواردمهدور الدم……………………………….. 169

نتیجه …………………………………………………………… 172

فصل اول: کلیات… 3

1-1-مفاهیم پایه. 4

‏1-1-1-آفرینش،خلق.. 4

1-1-1-1-دراصطلاح حکمت… 5

1-1-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 6

1-1-2-مفاهیم قریب المضمون.. 6

1-1-2-1-إبداع. 6

1-1-2-1-1-دراصطلاح حکمت… 7

1-1-2-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 8

1-1-2-2-إنشاء 9

1-1-2-2-1-دراصطلاح حکمت… 9

1-1-2-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 10

1-1-2-3-ایجاد. 11

1-1-2-3-1-دراصطلاح حکمت… 11

1-1- 2-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 11

1-1-2-4-إخْتِراع‏. 12

1-1-2-4-1-دراصطلاح حکمت… 12

1-1-2-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 12

1-1-2-5-تکوین‏.. 12

1-1-2-5-1-دراصطلاح حکمت… 13

1-1-2-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 14

1-1-2-6-فیض…. 14

1-1-2-6-1-دراصطلاح حکمت… 14

1-1- 2-6-2-کاربرد درنهج البلاغه. 15

1-1-2-7-صنع.. 15

1-1-2-7-1-در اصطلاح حکمت… 15

1-1-2-7-2-کاربرد درنهج البلاغه. 16

1-1-3-مفاهیم مرتبط… 16

1-1-3-1-حدوث… 16

1-1-3-1-1-دراصطلاح حکمت… 18

1-1-3-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 19

1-1- 3-2-قدم‏. 20

1-1-3-2-1-دراصطلاح حکمت… 20

1-1-3-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 21

1-1-3-3-تجلّی.. 21

1-1-3-3-1-دراصطلاح حکمت… 22

1-1-3-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 23

1-1-3-4-تطوّر 23

1-1-3-4-1-دراصطلاح حکمت… 24

1-1-3-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 25

1-1-3-5-حلول.. 26

1-1-3-5-1-دراصطلاح حکمت… 26

1-1-3-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 26

1-2-مبانی کلی وچارچوب­های نظری مسألهی آفرینش درحکمت سینوی.. 27

1-2-1-مبانی هستی شناسی.. 27

1-2-1-1-مسائل مربوط به وجود. 28

1-2-1-2-اطلاق وجود براشیاء 28

1-2-1-3-تمایزوجود وماهیت… 29

1-2-1-4-نسبت بین وجودوماهیت… 30

1-2-1-5-حقیقت واصالت وجود. 32

1-2-1-6-تقسیم موجودات به واجب وممکن.. 33

1-2-2-مبانی دین شناسی.. 34

1-2-2-1-جایگاه وحی ونبوت درمسأله­ آفرینش درحکمت سینوی.. 34

1-2-2-1-1-عقل فعال منبع علوم وحیانی.. 36

1-2-2-1-2-برخورداری نبی ازعقل قدسی.. 37

1-2-2-1-3-چگونگی اتصال نفس باعقل فعال.. 38

1-2-2-2-جایگاه امامت وعصمت درنزدبوعلی سینا 39

1-3-سیری گذرا براحوال وآثارشیخ الرئیس…. 43

1-3-1-جایگاه اندیشه ورزی پیرامون مسأله­ آفرینش دراحوال او 43

1-3-2-منبع­شناسی جایگاه خلقت درآثارابن سینا 46

 

1-4-کلیاتی پیرامون نهج البلاغه وگردآورنده آن.. 47

1-4-1-سخنی پیرامون نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-ویژگی­های نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-1-کلام فوق بشری.. 47

1-4-1-1-2-برجستگی ادبی.. 47

1-4-1-2-وصف خلقت درنهج البلاغه. 48

1-4-1-2-1-آفرینش جهان پرتویی از علم وقدرت حق.. 48

1-4-1-2-2-كیفیت آفرینش جهان و نظام هستی.. 49

1-4-2-سیدشریف رضی8.. 50

1-4-2-1-مختصری از زندگی شریفش…. 50

1-4-2-2-جایگاه حکمت واندیشه های فلسفی-کلامی درآثاروتألیفات سیدرضی8.. 51

نتیجه فصل.. 53

فصل دوم: ماهیت آفرینش 54

2-1-نظریه های مختلف درباب آفرینش…. 55

2-1-1-دیدگاه متکلمین وعلت مخالفت مشائین با آن.. 56

2-1-1-1-اشکالات وارد بردیدگاه متکلمین.. 57

2-1-2-حلول وهمه خدایی.. 58

2-1-3-نظریه­ی تطوّرو تکامل.. 58

2-1-4-تجلّی.. 58

2-1-5-فیض…. 58

2-2-ماهیت آفرینش از نگاه نهج البلاغه. 59

2-2-1-علم الهی و چگونگی ایجاد موجودات… 60

2-3-ماهیت آفرینش ازنگاه ابن سینا 61

2-3-1-منشأ پیدایش نظریه­ی فیض…. 61

2-3-2-تفسیرنظریه­ی فیض…. 63

2-3-2-1-کیفیت صدور کثرت از وحدت… 65

2-4-نقد دیدگاه ابن سینا در باب آفرینش بر اساس نهج البلاغه. 67

2-5- مقایسه نظریه­ی فیض و تجلّی.. 67

2-5-1-کیفیت تجلی و تشأن.. 69

2-6-تطابق دیدگاه صدرا با دیدگاه امام J… 70

نتیجه فصل.. 71

فصل سوم: علل آفرینش….. 72

3-1-اصل علیت در تفکر علوی.. 76

3-2-اقسام علت… 78

3-2-1-علل وجود. 80

3-2-1-1-علت فاعلی.. 80

3-2-1-1-1-علت فاعلی طبیعی.. 81

3-2-1-1-2-علت فاعلی الهی.. 81

3-2-1-1-3-اقسام فاعل.. 82

3-2-1-1-3-1-فاعل بالعنایه. 83

3-2-1-1-3-1-1-تفسیرعنایت الهی.. 83

3-2-1-1-3-2-فاعل بالتجلّی.. 85

3-2-1-2-علت غایی.. 86

3-2-1-2-1-علت غایی در طبیعت… 86

3-2-1-2-1-1-نظریه­ی ارسطو دربارهی علت غایى.. 86

3-2-1-2-2-علت غایی خداوند ازخلقت… 88

3-2-1-2-2-1-غایت­مندی با توجه به غایت فاعل.. 89

3-2-1-2-3-1-1-غنای پروردگار 89

3-2-1-2-2-1-2-غرض از خلقت، علم و عشق ذاتی خدا به خیر و کمال.. 91

3-2-1-2-2-2-غایت­مندی با توجه به غایت فعل.. 92

3-2-1-2-2-2-1-خداوند غایت الغایات است… 93

3-2-1-2-2-2-2-وصف غایت الغایات درکلام امیرالمؤمنین G.. 96

3-2-1-2-2-2-3-خدای حکیم و غایت­مندی در نهج البلاغه. 97

3-2-1-3-رابطه­ علت غایی با علت فاعلی.. 98

3-2-2-علل ماهیت… 99

3-2-2-1-1-ملاک نیاز معلول به علت… 100

3-2-2-1-2-نظریه­ی امکان ماهوی.. 100

3-2-2-1-3-ریشه یابی نظریه­ی فقروجودی درحکمت سینوی.. 102

3-2-2-1-3-1-فاصله گرفتن ابن سینا ازتفسیر ارسطویی علیت… 102

3-2-2-1-3-2-گامی ازامکان ذاتی به سوی فقروجودی.. 104

3-2-2-2-علت مادی.. 108

3-2-2-2-1-اثبات هیولا ی اولی.. 112

3-2-2-2-2-علت مادی عالم درنهج البلاغه. 113

3-2-2-3-علت صوری.. 115

نتیجه فصل.. 117

فصل چهارم: مراتب آفرینش….. 118

4-1-اقسام موجودات… 119

4-2-(قاعده­ی الواحد) یا ربط کثیر به واحد. 121

4-3-قاعده الواحد ونقدآن براساس نهج البلاغه. 123

4-4-عقول وافلاک کثیر. 126

4-5-عالم عقول در حکمت سینوی.. 128

4-5-1-عقل اول.. 129

4-5-2-تطبیق عقل اول در روایات با عقل اول در آثار ابن سینا 130

4-5-3-نظریه­ی افلاک نه­گانه. 131

4-6- عالم عقول یا فرشتگان درنهج البلاغه. 133

4-6-1-ملائکه در نهج البلاغه. 133

4-6-1-1-تجرد ملائکه. 134

4-6-1-2-زمان خلقت ملائکه. 134

4-6-1-3-رؤیت فرشتگان.. 138

4-6-1-4-خواب فرشتگان.. 140

4-7-نقد نظریه­ی افلاک نه گانه و عقول عشره بر اساس نهج البلاغه. 143

4-7-1-آسمان­هاى هفت­گانه. 144

4-8-عالم مثال.. 146

4-8-1-دیدگاه حکماء مشاء 148

4-9-عالم ماده 148

4-9-1-نقش عقل فعال در حیات مادی.. 148

4-9-2-حدوث وقدم جهان.. 149

4-9-2-1-اقسام حدوث و قدم. 149

4-9-2-1-ادله­ی متکلمان بر حدوث جهان.. 150

4-9-2-2-استدلال ابن سینا بر قدم زمانی عالم.. 151

4-9-2-3- پذیرش حدوث ذاتی عالم ودلایل آن.. 152

4-9-3-حدوث عالم از دیدگاه نهج البلاغه. 154

4-9-4-کیفیت پیدایش عالم محسوس یا مادی.. 156

4-9-4-1-عالم طبیعت… 158

4-9-4-1-1-طبیعت کل.. 159

4-9-4-1-2-عنصر کل.. 159

4-9-4-1-3-ماهیت جسم.. 160

4-9-4-1-3-1-اقوال مختلف در حقیقت جسم.. 164

4-9-5-عالم نفوس…. 165

4-9-5-1-تعریف نفس…. 166

4-9-5-2-پیدایش نفوس و چگونگی حدوث آن.. 167

4-9-5-2-1-حدوث روحانی نفوس…. 169

4-9-5-2-2-دلایل حدوث نفوس…. 170

4-9-5-3-اقسام نفوس…. 171

4-9-5-3-1-تکوین نفس نباتی.. 172

4-9-5-3-2-تکوین نفس حیوانی.. 172

4-9-5-3-3-نفس انسانی.. 174

4-9-6-سلسله های بعدی موجودات تا مبدأ کل.. 176

نتیجه فصل.. 178

الف) منابع فارسی… 179

ب) منابع عربی… 184

ج) مقالات… 188

د) سایت­ها 188

چکیده

در زمینۀ رجز و رجزخوانی سوالاتی مطرح می شود که ما در این پژوهش به آنها پاسخ
داده ایم، مانند:

1ـ آیا رجزها دارای مفاهیم و مضامین خاصی هستند؟

2ـ اهداف، رویکردها و کارکردهای رجز چیست؟

در زمینۀ کارکرد رجز و رجزخوانی تاکنون مطالعۀ مستقلی انجام نشده است، هر چند در
شرح ها و تحلیل هایی که بر شاهنامه نوشته شده به گفتگوهای پهلوانان اشاره شده است و در کتاب هایی که در مورد حماسه های ملی نوشته شده نکاتی آمده است اما در این مورد ویژه، ظاهراً تاکنون کاری انجام نشده است.

روش، مطالعۀ کتابخانه ای و نوع پژوهش توسعه ای است، بعد از مطالعه شاهنامه فردوسی ابیاتی که رجز محسوب شده اند استخراج و فیش برداری شده و بعد از مطالعه، بر اساس دو بن مایۀ اصلی، رجزها یعنی گوهر و هنر، فیش ها دسته بندی و تدوین شده و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. در پایان نتایج این بررسی به صورت کارکرد رجز به عنوان ترفندی روانشناختی برای غلبه بر دشمن اثبات شده است.

2-1- بیان مسأله

فردوسی با سرودن شاهنامه به اوج قله ادب فارسی و اوج جاودانگی رسید. روش او در سرودن حماسه بی بدیل است و مسلماً رجز خوانی یکی از مهمترین و حماسی ترین بخش های شاهنامه به شمار می رود که باید مورد کنکاش بیشتر قرار گیرد.

شاهنامه یک روایت منسجم است و یکی از عناصر برجسته در این روایت گفتگوهای میان افراد است که قسمت زیادی از شاهنامه را به خود اختصاص می دهد و اکثر گفتگوهای قبل از جنگ ها رجز خوانی محسوب می شود.

رجز در لغت عرب به معنی حقیقی به دو منظور به کار رفته است: یکی تحرک و جابجایی شتر و یکی نامی برای نوعی شعرکه در حقیقت از همان تحرک وجابجایی اخذ شده است.

در این پژوهش ابتدا به تعریف رجز و اهمیت آن، هدف از به کار بردن آن و سپس به انواع و تاثیر آن در مقاطع مختلف خواهیم پرداخت.

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

از آنجا که در گفتگوهای مدرن امروزه هم رد پایی از رجزخوانی «خصوصاً در نزاع های لفظی» دیده می شود لازم است که جهت ارتقاء فرهنگ عمومی بیشتر به این نحوه ی گفتگو پرداخته شود. تا آموزه های اخلاقی شاهنامه در این مورد بخصوص هم بیش از پیش فریادرس فرهنگ و باعث تعالی آن شود.

4-1- هدف ها

1- جمع آوری رجز خوانی ها در شاهنامه

2- طبقه بندی و تدوین انواع آن ها

3- نشان دادن تاثیر رجز خوانی

5-1- پرسش های اصلی تحقیق

1- آیا رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است؟

2- آیا قبل از جنگ ها برای تضعیف روحیه از رجز خوانی استفاده می شده است؟

3- آیا نوع و کیفیت رجز خوانی در تعیین طرف پیروز نقش مهمی داشته است؟

4- آیا بسیاری از رجزخوانی ها ریشه در حقایق داشته است؟

6-1- فرضیه های تحقیق

 

 

1- به نظر می رسد رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است.

2- احتمالاً قبل از جنگ ها برای تضعیف روحیه از رجز خوانی استفاده می شده است.

3- شاید نوع و کیفیت رجز خوانی در تعیین طرف پیروز نقش مهمی داشته است.

4- ممکن است بسیاری از رجزخوانی ها ریشه در حقایق داشته باشد.

فصل دوم: پیشینه تحقیق

1-2- پیشینه تحقیق

شاهنامه و فردوسی برای اهل علم و ادب و برای جهان به ویژه ایران اهمیت فراوانی داشته است. مقاله ها،تحقیقات و کتاب های بسیاری در مورد شاهنامه و ویزگیهای شاهنامه نوشته شده است که به نمونه ای از آنها که برتر هستند اکتفا می نمایم .

حماسه ملی ایران از نولدکه و حماسه سرایی در ایران از صفا ،همچنین زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه ،ازرنگ کل تارنج خار بهترین کتابهایی هستندکه شاهنامه را بررسی و تحلیل کرده اند .

کتابهای بسیاری رجز و انواع آن در مورد بررسی قرار داده اند که نمونه ای از بهترین آنها را برای آشنایی یاد آور خواهم شد .

فنون بلاغت و صناعات ادبی از جلال الدین همایی ،المعجم فی معاییر اشعار العجم از شمس قیس رازی ،حدائق السحر فی دقایق الشعر از رشید الدین محمد و طواط ،عروسان سخن از دکتر اسفندیار پور و زیبا شناسی سخن پارسی بدیع از میر جلال الدین کزازی.

فصل سوم: روش تحقیق

1-3- روش تحقیق

این رساله به شیوه تحلیل موضوع و محتوا کار شده است. روش من توصیفی می باشد .

بعد از اینکه با توجه به علاقه ای که به موضوع داشتم موضوع را انتخاب نمودم و با دکتر اسفندیار پور مشورت کردم کارم را شروع کردم اول به کتابخانه ها رفتم تا کتابهای مورد نیازم را بگیرم تعدای از کتابها آماده شد ولی چون بعضی از آنها در کتابخانه هایی که عضو بودم وجود نداشت به عضویت کتابخانه ها ی دیگری در آمدم بعد از نگاه کردن به فهرستها و پیدا کردن مطالبی که به موضوع ربط داشت شروع به فیش برداری

البته هر اندازه که سخن حافظ، روان و ساده می نماید و هر کس آن را ترجمان ما فی الضمیر خود یابد و نسبت به آن جذبه و کشش خاصی ـ که مافوق جاذبة سخن معمولی و عادی است ـ در خود احساس می کند ، به همان اندازه روشن ساختن رمز جذّابیّت سخن او و در یک کلام نمایاندن همان نکته ای که باعث مقبولیت عام شعر او شده ، یعنی «صور خیال در شعر حافظ» دشوار می باشد زیرا بیانش سخنی است که در آن ، حقیقت و امید و آرزو با پوچی و نا امیدی و جبر در هم آمیخته و با رنگ و بوی اعجاز و اسطوره و وحی بر صدر کلام سخنسرایان و سخنگویان ادب ، جایگاه و مرتبه ای والا و استثنایی به خود اختصاص داده است.

  به درستی که حافظ از این جهت  ـ  یعنی کاربرد صور خیال  ـ  ممتاز است چه  او در استفاده  از عناصر صورخیال ، کار را به حدّ اعجاز رسانده است و آرایش کلام با صنایع معنوی همچون : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز را به گونه ای رقم زده است که سخن علاوه بر فصیح و بلیغ شدن ، مناسب حال و مقام نیز قرار گیرد و این هنر از هر کسی بر نمی آید و یا حداقل هنر نمایی در این هنر ، کار هر کسی نیست . ولی خواجة شیراز این یگانه علمدار میدان رندان و سر حلقة آزادگان و وارستگان با بهره گیری از تجربیات گرانبار انسانی در طّی تحوّل زبان فارسی و همچنین خوشه چینی و تلّمذ در مکتب وحی و قرآن ، براستی در این هنر ممتاز گردیده است.

بخش دوم: بیان مسأله

صورخیال یعنی شکل های مختلف تخیّل که شعر را با مفهومی خیالی و تصویری همراه می سازد زیرا عنصر معنوی شعر در همه ی زبانها و در همه ی ادوار ، همین خیال و شیوه ی تصور  ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادّی و معنوی است و زمینة اصلی شعر را صور گوناگون و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد .

خیال یا تصور ، همان کوشش ذهنی شاعر است که برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت انجام می دهد و شعر اگر با تخیّل همراه نباشد سخن موزون است که شعر حقیقی محسوب نمی شود . پس عناصر صورخیال از جمله : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز با انواع مختلفی که دارند ، شعر را خیال انگیز کرده به آن مفهوم واقعی می بخشد .

حافظ که شاعری زیرک و رند است با بهره گرفتن از عوامل مختلف ، غزلهایی هنرمندانه از خود به جا گذاشته است که زبان حال همه ی افراد در سنین مختلف و در دوره های مختلف و در دوره های متفاوت می باشند و هرگز رنگ کهنگی به خود نمی گیرند . از جمله عوامل این استواری و طراوت دایمی اشعار او ، استفاده از عناصر صورخیال است که بسیار هنرمندانه به کار رفته اند و موجبات جاودانگی و جهانگیری شعر او را فراهم آورده اند و در یک کلام می توان گفت که راز بقا و افق درخشنده ی غزلهای خواجه ی شیراز ، هنر تخیّل انگیزی اوست که در این رساله مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد.

بخش سوم: اهداف تحقیق

انگیزه ی حقیر در انتخاب این موضوع ، این بود که گوشه ای از عظمت هنری حافظ را ـ که آن چنان پوشیده است ـ تا حدودی دریابد و این نکته را که ذهن بسیاری از نویسندگان و ادب شناسان را به خود مشغول داشته است ، تا اندازه ای روشن سازد و از این طریق هر طالب علم و دانش پژوهی را که بخواهد در دیوان حافظ به تحقیق و تفحض بپردازد ، یاری نماید . توضیح آن که اگر چه عده ای از حافظ شناسان و ادیبان بزرگ تا حدودی در این مورد ، داد سخن داده و راه را برای پژوهندگان هموار ساخته اند امّا هنوز برجستگیای شعر خواجه ی شیراز آن طور که باید و شاید ، بررسی نگردیده و این مشکل به طور کامل از سر راه ادب دوستان برداشته نشده است زیرا دیوان حافظ یک مجموعه ی ادبی صرف نیست ، فراتر از ادبیات است ، نامه ی زندگی است ، زندگینامة ماست و چه جست و جوهای عالمانه ای که صرف ردیابی پیشینة مکتب فلسفی و مذهب کلامی و فرقه ی عرفانی حافظ شده و راه به جایی نبرده است . همین موارد ، انگیزه ای شد تا این رساله با هدف روشن سازی بیشتر هنرمندیهای حافظ نگاشته شود.

بخش چهارم: اهمیت تحقیق

از آن جا که در دیوان حافظ ، صور بلاغی به طور کامل بررسی نشده و زیباییهای زیادی در دوران ادبیات نهفته است لازم می باشد که زوایای پنهان این ابیات از لحاظ زیباشناسی مشخص گردد تا دانش پژوهان و علاقه مندان ادبیات با آن آشنایی بیشتر پیدا کنند از این لحاظ ، بحث و تتبع درباره ی شعر حافظ در حوزه ی زیبایی شناسی ضروری به نظر می رسد.

بخش پنجم: پرسش های تحقیق

1- صورخیال یعنی چه؟

2- عناصر صورخیال کدامند؟

3- تأثیر صورخیال در آثار ادبی چیست؟

4- حافظ ، چگونه از عناصر صورخیال در شعر خود بهره برده است؟

5- صورخیال چه تأثیری در طراوت همیشگی و ماندگاری شعر حافظ داشته است؟

بخش ششم: فرضیه ها

1- اهل ادب ، گاهی عناصر صورخیال را برای زیباسازی در شعر خود به کار برده اند.

2- ابیاتی از غزلهای حافظ ، جزو بهترین نمونه های عناصر صورخیال هستند.

3- حافظ با زیرکی خاصی از عوامل صورخیال در شعر خود بهره برده است.

4- عناصر صورخیال باعث جاودانگی و جهانگیری شعر حافظ شده اند.

 

 

فصل دوم: پیشینه تحقیق

بخش اوّل : تاریخچه پیدایش عناصر صورخیال

از آنجا که عناصر صورخیال ؛ یعنی تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز ، همان صنایع اصلی علم بیان می باشند بر آن شدیم تا مختصری از تاریخچة پیدایش علم بیان را بازگو کنیم .

در سرزمین یونان ، کوچ و اختلاط طوایف و آمیخته شدن فرهنگهای نزدیک به هم باعث پیدایش فرهنگی کاملتر و وسیع تر گردید و در همین راستا ، اوضاع اجتماعی و اقدامات مدم آنجا در جهت رفع مشکلاتشان از جمله ، طریقه ی مقابله در دادگاه ها و مجالس بحث و غیره ، نیز موجب شد که توجه آنها به نقش سخن خوب و مؤثر و به کار بردن شیوه هایی که کلام آنها را بهتر جلوه دهد ، جلب گردد و بدین طریق ، آرام آرام پایه های فنون ادبی گذاشته می شد و همچنین تعدّد و تنوّع طوایف بومی و کثرت خدایان و عقاید مختلف دربارة آنها و گوناگونی نحوه ی ابراز  این عقاید و احساسات نسبت به خدایان ، همگی دست به دست هم داد موجب پیدایش هنر در زمینه های مختلف شد .

زیرا هر کدام از آن طایفه ها به شیوه های خاص خود مثلاً ، غم انگیز ( تراژدی ) یا با نشان دادن قدرت و شجاعت ( حماسه ) و یا با همراه با شادمانی و پایکوبی ( شعر و موسیقی ) و غیره ، باورهای خود را نسبت به خدایان و ادیان ابراز  می کردند . چون هر کدام از خدایان را مظهر یکی از این موارد می دانستند .

این شکل گیری هنر ، شامل شاخه های مختلف ادبیات از جمله : شعر ، موسیقی ، نمایش ، داستان و غیره گردید و «فن بیان» هم که یکی از علوم ادبی می باشد در آن جا شکل گرفت و به همراه دو علم معانی و بدیع ، علوم بلاغی را تشکیل داد که مدتها به همین نام به کار گرفته شدند امّا بعدها در زبانهای مختلف از یکدیگر جدا شدند و سه علم مجزّای معانی و بیان و بدیع در قلمرو ادبیات ، استقلال یافتند .

عامل شکل گیری «فنّ بیان» در یونان باستان ، وجود دادگاه های متعدد بود که باعث توجّه به فن خطا به مؤثر سخن گفتن شد و سوفسطائیان به ظرایف فنّ خطابه و مغالطه ، توجّه بسیار داشتند تا این که بعدها افلاطون در مورد خطابه ، بحث های دقیقی کرد و این نکته را مطرح نمود که خطابه  باید  با توجّه به روحیات شنونده ایراد گردد و این همان مطلبی است که در عصر عباسی به علم معانی ما به صورت سخن گفتن به مقتضای حال مخاطب مطرح شد .

پس از افلاطون ، ارسطو کتاب مستقلی در این فنّ نوشت و از سبکهای خطابه و صنایعی که در مؤثر کردن کلام به کار می روند ، سخن گفت . پس به طور کلّی می توان گفت که اساس بلاغت چه در شرق و چه در غرب دو کتاب ارسطو یعنی «بوطیقا» و «رطوریقا» است.   ارسطو در کتاب «رطوریقا» از خطابه به عنوان شیوه ای که از همة ابزار و وسایل ترغیببه مقتضای مورد ، استفاده می کند ، سخن می گوید . از این رو از صناعات مختلفی که سخنور از آنها برای تأثیر نهادن بر شنونده استفاده می کند ـ از جمله : ضرب المثل ، تشبیه ، استعاره ، اغراق و جناس ـ  بحث می نماید.

ارسطو با توجّه به فنّ سخنرانی که در یونان رواج داشت ، علوم معانی و بیان را در کتاب رتوریک (Rhetoric ) خود مطرح کرد . رتوریک در اصل هنر گفتن به نحو مؤثر یا به عبارتی هنر ترغیب و تشویق کردن است و از اصول و شیوه های عرضة افکار به طرزی روشن و مؤثر و بر انگیزنده در قالب عباراتی جذّاب و دلنشین سخن می گوید .

در اروپای قرون وسطی ، رتوریک اهمیت بسیار داشت و آن را جزو سه علم : دستور زبان ، منطق و خطابه می دانستند که برای اخذ درجة دکتری لازم بوده و خطابه را به متابعت از ارسطو مرکّب از سه جزء : ابداع ، تبویب مطالب و سبک می دانستند . سبک ، انتخاب کلمات مناسب و استفاده از صنایع بدیعی و آهنگ و وزن بود تا مطالب هر چه بیشتر شیوا و مؤثر باشد . حتّی تا اوایل قرن نوزدهم هم هنوز رتوریک در مفهوم قدیمش که سخن گفتن مؤثر است ، مطرح بود ، زیرا همگان عقیده داشتند که ادبیات مخصوصاً شعر ، صناعتی است که از ابزار هنری سود می جوید تا بر خواننده اثر بگذارد .

در قرن نوزدهم ، نظریه های  بیانگرانه در ادبیات رایج شد . در این نظریه ها  اثر ادبی را در  وهلة اوّل به عنوان وسیله ای برای بیان احساس ، خلقیات و نیروی ذهنی خود نویسنده می نگریستند . در قرن بیستم ، نظریه های ذاتی و عینی رواج یافت که  می گویند : باید به  اثر ادبی فقط به عنوان یک اثر ادبی نگاه کرد و فقط به ذات و عین آن توجه داشت و نیازی نیست که موارد دیگر از جمله ذهن نویسنده و عکس العملهای خواننده در نظر گرفته شود . این گونه مباحث سرانجام باعث شد تا از اهمیت «رتوریک» کاشته شود ، یعنی بحث قدیمی علّت نمایی در ادبیات که آن را تأثیر و نفوذ در دلها می دانستند ، موقتاً فراموش می گردد . به همین جهت تدریس رتوریک از برنامه آموزشی بعضی کشور های اروپایی حذف شد .