چکیده…………………………………………………………………………………………………… 1
مقدمه……………………………………………………………………………………………………. 2
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- بیان مسأله……………………………………………………………………………………….. 6
2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………. 6
3-1- پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………… 7
4-1- جنبه جدید بودن………………………………………………………………………………. 9
5-1- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………….. 9
6-1- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………. 10
7- 1- فرضیه ها………………………………………………………………………………………. 10
8-1- ساماندهی تحقیق………………………………………………………………………………. 10
9-1-روش تحقیق…………………………………………………………………………………….. 11
10-1- روش گردآوری اطلاعات…………………………………………………………………. 11
فصل دوم: موقعیت و جایگاه مكه و كعبه قبل از اسلام
1-2- موقعیت جغرافیایی جزیره العرب………………………………………………………….. 22
2-2- موقعیت جغرافیایی مكه……………………………………………………………………… 23
3-2- موقعیت اقتصادی مكه………………………………………………………………………… 24
4-2- مكه در ادوار گذشته …………………………………………………………………………. 28
5-2- كوههای اطراف مكه…………………………………………………………………………… 28
6-2- دره های اطراف مكه………………………………………………………………………….. 29
7-2- چگونگی بوجود آمدن خانه كعبه…………………………………………………………… 43
1-7-2- حل مشكل………………………………………………………………………………….. 43
8-2 چگونگی بوجود آمدن مسجد الحرام و اهمیت آن……………………………………….. 44
9-2- جایگاه كعبه نزد ملت ها…………………………………………………………………….. 44
1-9-2- اعراب………………………………………………………………………………………… 44
2-9-2- ایرانیان……………………………………………………………………………………….. 45
3-9-2- یمنی ها………………………………………………………………………………………. 45
4-9-2- رومیان……………………………………………………………………………………….. 46
10-2- جایگاه كعبه نزد ادیان مختلف……………………………………………………………. 47
1-10-2- یهود………………………………………………………………………………………… 47
2-10-2- نصارا……………………………………………………………………………………….. 47
3-10-2- هندو………………………………………………………………………………………… 48
4-10-2- صابئین……………………………………………………………………………………… 48
5-10-2- چرا كعبه را كعبه نامیدند………………………………………………………………… 49
6-10-2- نام های كعبه در قرآن…………………………………………………………………… 50
7-10-2- چرا مكه را بكه نامیدند………………………………………………………………….. 52
8-10-2- علت نام گذاری مكه به ام القری……………………………………………………… 53
9-10- ویژگی های كعبه در قرآن…………………………………………………………………. 54
10-2- قسمتهای مقدس كعبه………………………………………………………………………. 58
1-10-2- ملتزم………………………………………………………………………………………… 58
2-10-2- مستجار…………………………………………………………………………………….. 58
3-10-2- شاذروان……………………………………………………………………………………. 58
40-10-2- حطیم……………………………………………………………………………………… 59
5-10-2- حجر اسماعیل…………………………………………………………………………….. 59
6-10-2- ناودان رحمت…………………………………………………………………………….. 59
7-10-2- مقام ابراهیم………………………………………………………………………………… 60
8-10-2- پرده كعبه…………………………………………………………………………………… 60
9-10-2- اركان كعبه…………………………………………………………………………………. 61
10-10-2- ركن حجرالاسود……………………………………………………………………….. 61
فصل سوم: مكه در دوران اسلامی
1-3- مكه از ظهور اسلام تا هجرت……………………………………………………………… 64
2-3- تاریخ پیامبر اسلام (ص) (ولایت، بعثت، دعوت)……………………………………… 66
1-2-3- كودكی و نوجوانی…………………………………………………………………………. 66
2-2-3- كلید شخصیت محمد(ص) در نوجوانی و جوانی…………………………………… 66
3-2-3- جوانی………………………………………………………………………………………… 67
4-2-3- ازدواج……………………………………………………………………………………….. 67
5-2-3- آغاز رسالت…………………………………………………………………………………. 68
6-2-3- دعوت خصوص- پنهانی و تبلیغ عملی………………………………………………. 68
7-2-3- انذار خویشاوندان و دعوت آشكار…………………………………………………….. 69
8-2-3- دعوت عمومی و آغاز صف بندی موحدان و مشركان در مكه…………………… 69
9-2-3- علل مخالفت با اسلام…………………………………………………………………….. 70
10-2-3- اقدامات مشركان…………………………………………………………………………. 70
11-2-3- شگردهای مسالمت آمیز………………………………………………………………… 71
12-2-3- نیرنگ های مردم فریب و مجمع تهمت هماهنگ………………………………… 71
13-2-3- اقدامات علیه بنیان فكری نهضت…………………………………………………….. 71
14-2-3- اقدامات علیه حامیان نهضت…………………………………………………………… 72
15-2-3- انزوای سیاسی و محاصره اقتصادی …………………………………………………. 73
16-2-3- توفیق دعوت در مكه و زمینه های هجرت به مدینه………………………………. 74
17-2-3- آخرین توطئه و هجرت پیامبر(ص) به مدینه………………………………………. 74
3-3- هجرت و نقش دینی، اجتماعی و سیاسی آن……………………………………………. 75
1-3-3- تاسیس ملت و گسترش اسلام………………………………………………………….. 76
2-3-3- وحدت جامعه در سایه پیوند معنوی افراد……………………………………………. 77
3-3-3- همزیستی مسالمت آمیز در قالب نخستین قانون اساسی………………………….. 78
4-3- ماهیت جنگ های پیامبر (ص)…………………………………………………………….. 78
1-4-3- تدابیر جنگی………………………………………………………………………………… 79
2-4-3- جریان نفاق و منافقان…………………………………………………………………….. 80
3-4-3- صلح حدیبیه………………………………………………………………………………… 82
4-4-3- بركات صلح حدیبیه………………………………………………………………………. 89
5-4-3- اعلام جهانی رسالت………………………………………………………………………. 89
5-3- ایمان به راه راستین (مباهله)………………………………………………………………… 90
1-5-3- فتح مكه پایان قدرت سیاسی مشركان در حجاز……………………………………. 90
2-5-3- چاره جویی قریش………………………………………………………………………… 93
3-5-3- دستور بسیج………………………………………………………………………………… 94
4-5-3- به دام افتادن جاسوس…………………………………………………………………….. 96
5-5-3- حركت به سوی مكه………………………………………………………………………. 97
6-5-3- تاكتیک جالب ارتش اسلام………………………………………………………………. 100
7-5-3- عباس ابوسفیان را از میان اردوگاه مسلمانان می برد……………………………….. 101
8-5-3- ابوسفیان در حضور پیامبر………………………………………………………………… 101
9-5-3- مكه بدون خونریزی تسلیم می شود…………………………………………………… 102
10-5-3- ابوسفیان رهسپار مكه می گردد……………………………………………………….. 104
11-5-3- نیروهای نظامی اسلام وارد شهر می شوند………………………………………….. 105
12-5-3- شكستن بتها شستشوی كعبه…………………………………………………………… 106
13-5-3- ورود سپاه اسلام به مكه و پرچمداری علی (ع)…………………………………… 107
14-5-3- بت شكنی علی (ع) در فتح مكه……………………………………………………… 108
15-5-3- پیامبر عفو عمومی اعلام می كند………………………………………………………. 109
16-5-3- بلال اذان می گوید………………………………………………………………………. 109
17-5-3- پیامبر با خویشاوندان خود سخن می گوید…………………………………………. 110
18-5-3- سخنان تاریخی پیامبر در مسجدالحرام………………………………………………. 111
19-5-3- جنایتگران دستگیر می شوند…………………………………………………………… 113
20-5-3- زنان مكه با پیامبر بیعت می كنند……………………………………………………… 113
21-5-3- بتخانه های مكه و حوالی آن ویران می شود……………………………………….. 114
فصل چهارم: نقش فتح مكه در توسعه اسلام
1-4- موانع و مخالفین گسترش اسلام……………………………………………………………. 118
2-4- عوامل گسترش اسلام………………………………………………………………………… 118
3-4- فتح مكه، همان فتح مبین و فتح قریب…………………………………………………… 120
1-3-4- كسانی كه بعد از فتح مكه به اسلام روی آوردند……………………………………. 121
2-3-4- تاثیرات فتح مكه در توسعه و تثبیت اسلام…………………………………………… 123
4-4- نقش یهودیان و دیگر ادیان و نگاه قبائل و موضع گیری آنها در قبال فتح مكه….. 128
1-4-4- تحركات هوازن در مقابل اسلام و لشكركشی پیامبر(ص) به حنین……………… 128
2-4-4- غنایم جنگ و كشتگان……………………………………………………………………. 130
3-4-4- فتح آخرین سنگر مشركان(طائف)…………………………………………………….. 130
4-4-4- تسلیم شدن مالك بن عوف……………………………………………………………… 132
5-4-4- تقسیم غنایم…………………………………………………………………………………. 132
6-4-4- لشكركشی به شام(غزوه تبوك)…………………………………………………………. 133
7-4-4- گسترش اسلام در جزیره العرب در سال نهم و دهم………………………………. 135
8-4-4- آخرین سرایا………………………………………………………………………………… 137
9-4-4- وسعت و موقعیت جغرافیایی اسلام پس از فتح مكه تا رحلت پیامبر (ص)….. 139
5-4- نتیجه گیری……………………………………………………………………………………… 140
منابع …………………………………………………………………………………………………….. 143
چکیده:
پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه ندای اسلام در محدوده شبه جزیره عربستان، گستره قابل ملاحظه ای پیدا کرد و با پیروزی های تاریخی مسلمین بر کفار و مشرکین، حوزه اثر اسلام در محدوده ی این شبه جزیره بیشتر نیز می شد و لازم بود تا پیامبر اکرم (ص) با حضور در مکه یک بار دیگر حضور اسلام را به نمایش بگذارد. لذا در سال ششم هجرت به قصد انجام عُمره مفرده عازم مکه شد که با ممانعت قریش مواجه و در نهایت با انعقاد قرارداد صلحی به نام صلح حُدیبیه، زمینه را برای فتوحات بعدی از جمله فتح مقتدرانه مکه فراهم نمود.
آن چه قابل تأمل است این است که چه عواملی در فتح مکه تاثیر گذار بوده و فتح مکه چه تأثیری در جزیره العرب داشته است؟ بدون شک پیروزی ها و موفقیت های مستمر سپاه اسلام به خصوص در سالهای اخیر مانند صلح حُدیبیه، فتح خیبر و رخدادهای پس از آن و هم چنین پیشجبینی های قرآن و امدادهای غیبی الهی، نقش پیامبر و شخصیت معنوی وی، دارا بودن قوای نظامی مؤثر و پا در رکاب و ایمان و توکل مسلمانان را می توان از عوامل اصلی فتح مکه دانست.
فتح مقتدرانه مکه توسط لشکریان اسلام موجب گردید که این مقطع حساس در تاریخ اسلام به عنوان نقطه عطفی به حساب آید و همواره از آن به عنوان سرمنشاء و خاستگاه بسیاری از فتوحات آتی اسلام یاد گردد. از نظر قرآن، اتمام نعمت بر پیامبر(ص) با این فتح آغاز شده که خود زمینه ساز دست یابی پیامبر(ص) به همه مقاصد بعثت و اهداف پیامبری بوده است. پیامبر اسلام (ص) با فتح بدون خونریزی مکه اثبات کرد که اسلام، نه تنها دین خشونت و اجبار نیست بلکه دین رافت و مهربانی است و با عفو عمومی و بخشش همگانی نمونه ای از اخلاق حسنه اسلامی را به نمایش گذاشت. این فتح علاوه بر فتوحات معنوی و اخلاقی، فتوحات فراوان دیگری نیز در پی داشت تا آن جا که جغرافیای اسلامی را که مختص مدینه بود به شکل قابل ملاحظه ای توسعه داد. پیامبر (ص) توانست با این پیروزی بر مکه و حکومت قریش تسلط یابد و اسلام را در آن جا به تثبیت برساند و به دنبال آن و از برکت این فتح، سرزمین های اطرف مکه که در تسلط قبیله هوازن بود مانند سرزمینهای بنی سعد، بنی خشم و بنی هلال را تحت سیطره حکومت اسلامی درآورد.
بنابر آنچه گفته شد، فتح مکه به رهبری مدبرانه پیامبر اکرم(ص) و قدرت بلامنازع لشکر مقتدر اسلام و ایمان و توکل بر خدا و استفاده از تاکتیک غافلگیری مشرکان صورت گرفت که همان منشاء پیشرفت های بعدی و تمدن اسلامی در شبه جزیره عربستان و حتی در سایر ممالک گردید.
مقدّمه
شهر مكه در عصر جاهلیت، مركز تجاری، و از این رو، مورد توجه بود و از اقصی نقاط عالم برای خرید و فروش بدان مكان می آمدند. در عین حال، این شهر برای جهانیان آن زمان، دارای ارج و منزلتی معنوی نیز بوده است. آیات و روایات به روشنی بیان می كنند كه این شهر مركز معنوی بوده و كعبه ارج و منزلتی خاص نزد اقوام مختلف داشته است. برای مثال، به دو نمونه اشاره می كنیم:
الف. خداوند می فرماید: «وَ أَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالا وَ عَلَی کُلِّ ضَامِر یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجّ عَمِیق؛ و در میان مردم برای (ادای) حج بانگ برآور تا (زائران) پیاده و (سوار) بر هر شتر لاغری ـ كه از هر راه دوری می آیند ـ به سوی تو روی آورند.كه حضرت ابراهیم(ع) مأمور به دعوت مردم آن زمان به انجام مراسم حج شده است.
ب. باز خداوند در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَكاً وَ هُدًی لِّلْعَالَمِینَ.» این آیه به گفته برخی از مفسّران هم دلالت بر جنبه معنوی كعبه می كند و هم جنبه مادی آن؛ یعنی، واژه «مباركاً» (خیركثیر) بر جنبه مادی اشاره دارد و واژه هدی للعالمین بر جنبه معنوی.
رسالت پیامبر(ص) در شهر مكه آغاز شد، شهر مكه، براى ابلاغ و گسترش اسلام از زمینهاى برخوردار بود كه مناطق دیگر جهان از آن بىبهره یا كمبهره بودند.ویژگیهاى این منطقه از جهات مختلفى مىتوانست در تكامل و رشد اسلام در میان مردم مؤثر باشد.
نخستین مسأله، تقدس كعبه نزد اعراب بود.كعبهاى كه حضرت ابراهیم(ع) بنا كرد، از قرنها قبل از بعثت، به عنوان خانه و معبدى محترم مورد توجه همگان قرار داشته و تقدس خاصى به مكه مىبخشید، این تقدس تا جایى بود كه در پناه و پرتو كعبه، مكه شهر امن و امان تلقى مىشد .از كتب تاریخى به دست مىآید كه كعبه نزد اكثر ملل جهان از قدیم الایام مورد احترام بوده است، ایرانیان صائبى مذهب و آشوریان،كعبه را یكى از خانههاى هفتگانه و معظم جهان مىپنداشتند و چون كعبه بسیار قدیمى بود برخى آن را خانه «زحل» مىدانستند.
دومین مسأله آن كه مكه یک مركز تجارى بود و افزون بر آن كه مكیان اهل تجارت بودند و هر سال دو مرتبه راهى مناطق شامات و یمن و حبشه براى تجارت مىشدند، خود مكه نیز محل رفت و آمد كاروانهایى بود كه از شما به جنوب یا از غرب به شرق مىرفتند، از این رو مكه محل رفت و آمد بسیارى از تجار آن روزگار بود.
سومین مسأله آن كه مكه حرم تلقى مىشد. وقتى ابراهیم(ع) به این منطقه لم یزرع آمد، اقدام به بناى خانهاى نمود، كه «بیت الله الحرام» نام گرفت. ابراهیم(ع) پس از ساختن كعبه دعا كرد تا خدا مكه را شهرى امن قرار دهد. خداوند دعاى او را مستجاب فرمود و آنجا را «حرم امن» قرار داد چنان كه خود خداوند نیز به این شهر قسم یاد مىكند. علاوه بر حرمت مكه، ماه هاى حرام عاملى بود تا قبایل در ماه هاى مزبور به راحتى و با اطمینان از عدم حمله قبایل دیگر، بتوانند به مكه و بازارهاى اطراف آن بروند
چهارمین مسأله موقعیت جغرافیائى مكه نسبت به جهان آن روز بود. این شهر در میان ایران و روم در شرق و غرب، وضعیت میانهاى داشت و بویژه بعدها در گسترش دعوت اسلامى در هر دو سوى جهان نقش مهمى داشت.
ویژگیهاى گفته شده براى شهر مكه، سبب شد تا هم از لحاظ «خبرى» و هم از جهت «عملى» این شهر نقش مهمى را در گسترش و تمدن اسلام ایفا كند. روشن است كه تكلیف پیامبر(ص) ابلاغ اسلام به مردم بود و گسترش خبرى اسلام از این نقطه به سراسر جهان و مناطق دور افتاده جزیرة العرب، خود عمل به این وظیفه مهم بود. امن بودن شهر مكه كه عرب به پیروى از ابراهیم(ع)آن را پذیرفته و مراعات مىكرد سهمى قابل توجه در كار نشر دعوت اسلامى داشت.
پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه ندای اسلام در محدوده شبه جزیره عربستان، گستره قابل ملاحظه ای پیدا کرد و با پیروزی های تاریخی مسلمین بر کفار و مشرکین، حوزه اثر اسلام در محدوده ی این شبه جزیره بیشتر نیز می شد و لازم بود تا پیامبر اکرم (ص) با حضور در مکه یک بار دیگر حضور اسلام را به نمایش بگذارد. لذا در سال ششم هجرت به قصد انجام عُمره مفرده عازم مکه شد که با ممانعت قریش مواجه و در نهایت با انعقاد قرارداد صلحی به نام صلح حدیبیه، زمینه را برای فتوحات بعدی از جمله فتح مقتدرانه مکه فراهم نمود.
فتح مکه، همان فتح و پیروزی است که به دنبال آن فتوحات زیادی برای پیامبر(ص) و مومنان به دست آمد. از این روست که گاه از آن به مطلق فتح یاد می شود. خداوند در آیات سوره نصر تبیین می کند که پیروزی مکه یک پیروزی و فتح تمام عیار بوده است، زیرا زمینه را برای گرایش توده های مردم فراهم آورده است، بی آن که هراسی از مشرکان مکه و فشارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آنان داشته باشند. در حقیقت فتح مکه، همان فتح قریب و فتح مبینی است که فتوحات بسیاری را به دنبال داشته است؛ زیرا شرایط را برای یک دگرگونی تاریخی فراهم آورده است و اسلام توانسته به عنوان یک دین با دولت مقتدر در جزیره حجاز خود را تثبیت نماید.
بنابراین در فصل اول بعد از بیان اهمیت موضوع و هدفهای تحقیق به بررسی چند منبع اصلی پرداخته و در پایان واژگان کلیدی تعریف و تفسیر شده است.
