مقدمه:

در آینه گذشته می توان رخسار مردان خدایی را دید، که بر نفس خویش لگام زدند و به امید فرجام بودند و راستی را پیشه کردند، به خود سخت گرفتند تا دیگران راحت یابند و این را هنر زندگی نامیدند. اگر چه در عصر باستان می زیستند ولی آوازۀ زندگی آنان به روزگار ما رسیده است؛ شاید سّر این جاودانگی این است که به نوعی، به حقیقت، آنان نیز ماندند. شاید ما نیز چون در آینۀ تاریخ به آنان نظر کنیم، سیمای خود را بیابیم زیرا حقیقت، سبب وحدتِ واصلان حقیقی است.

هرمس یکی از آن نام هاست که سالکان و پویندگان طریقت در وادی حقیقت با آن روبرو می شوند آیین هرمسی بسیار قدیمی است. سنت ها و آثاری به وی نسبت می دهند که دست به دست گشته است و به روزگار ما رسیده است. چند و چون در حقیقت این ماجرا دلکش است ولی دلکش تر آن است که سخنان او و طرز فکر و شیوۀ حقیقت جویی وی بر جای مانده است گرد و غبار زمان ، بر حقیقت آن نشسته است، ولی خوشبختانه آن را از بین نبرده است.

آنچه از او بر جای مانده است، منسوب به سالهای بسیار دراز است ولی حقیقت حرفهای او هنوز باطراوت به نظر می آید. « ادیان روحانی تر و غنی تر از آئین هرمس، در روزگار ما بسیار می توان یافت ولی جالب این است که حرفهای جملگی نظیر و شبیه هم اند. یعنی اگر ادیان وحدت دارند، در این است که به مقام و منزلت آدمی اعتنا کرده اند و آن را رفیع ساخته اند.» (فرک، گندی، 1384، 5)

اگر چه هرمس واژه ای یونانی است، ولی در فاصلۀ قرنهای اول تا چهارم میلادی، زمینۀ شکل گیری نوشته هایی در فرهنگ غربی فراهم شد که از«سویی با تعالیم و آموزه های انبیای عهد عتیق و از سویی با تعالیم دانایان و اساطیر یونانی، مصری، ایرانی، و بابلی پیوندداشت.»(کلباسی اشتری، 1386 ،8)

این پایان نامه شامل پنج فصل است، که فصل اول کلیات تحقیق و فصل دوم به طور مفصل در مورد هرمس و سنت آن و چگونگی نفوذ آن در اسلام و بهره مندی ابن عربی و پیروان آن، که شیخ محمود شبستری خود یکی از پیروان و تابعان بنام ابن عربی از مکتب هرمسی است و همچنین در مورد شیخ محمود و مبانی عرفان او و اوضاع عرفان تصوف در زمان حیات او. فصل سوم نیز در مورد عرفان و تصوف و خاستگاه آن و تأثیرعرفان بر شعر و ادب است.

فصل چهارم استخراج نگره ها و عقاید و مبانی عرفانی مشترک که در متون هرمس و گلشن راز شیخ محمود شبستری نمود یافته است.

فصل پنجم نتیجه گیری و پاسخ به سئوالات و فرضیه هایی که در کلیات به آنها اشاره شده است.

اکنون که این رساله با اتکال بر خداوند متعال به پایان رسیده است بر خود واجب می دانم که از زحمات بزرگان و سروران عرصه سخن و ادب خانم دکتر منصوری که با راهنمایی های گرانقدر خود، طی کردن راه سخت این پژوهش را بر اینجانب هموار نمودند کمال تشکر و قدردانی را به عمل بیاورم و عمری دعاگوی زحمات بی شائبه ایشان باشم.

هم چنین از زحمات ارزنده مشاور آگاه و فرهیخته جناب دکتر مالملی که در این مدت یاریگر بوده اند سپاس گزاری کنم. در پایان امیدوارم تلاش هایی که در زمینۀ پژوهش حاضر انجام پذیرفته توانسته باشد به نتیجه و ثمره نهایی خود رسیده باشد و مورد نظر استادان بزرگوار عرصۀ علم و ادب قرار گیرد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

مساله اساسی، مطالعات مربوط به هرمس و مکتب هرمسی و کشف و بازشناسی و استخراج بن مایه های عرفانی مشترک در دیدگاه های شیخ محمود شبستری و هرمس است. اما آنچه به پایان نامه ی ما مربوط می شود یافتن و باز نمودن نگره های هرمسی در گلشن راز شیخ محمود شبستری است.

نگارنده در این رساله قصد دارد که نگره های هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری، که در بردارنده اندیشه های عرفانی کهن فارسی است و در آن بیان مفاهیم صوفیانه با شور و شوق و روانی ویژه ای هموار گردیده است، استخراج کند.

نخستین پرسش در زمینۀ بحث حاضر است که اساساً هرمس کیست و چرا و چگونه منشأ ظهور نوشته ها یا سنتی علمی- فلسفی و عرفانی به همین نام قرار گرفته است. در پاسخی کوتاه     می توان گفت هرمس را معادل افراد گوناگونی در فرهنگ های مختلف دانسته اند و شاید آنچه باعث این تطابق شده است به وجوه مشترک این شخصیت ها باز می گردد.

2-1- اهداف تحقیق

1-اهداف کلی مورد نظر این رساله، چنان که از عنوانش برمی آید، معرفی دیدگاه ها و عقاید و سلوک عملی و مبانی عرفانی هرمسی است که در گلشن راز جلوه یافته است.

رسالۀ حاضر ناظر بر مجموعه ای از اهداف کلی است و انتظار می رود که این رساله بتواند خواننده را پس از مطالعۀ کامل متن، به اهداف مورد نظر رهنمون شود و بر یک یک آنها اشراف دهد.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

کشف و شناسایی عقاید و اندیشه های هرمس و آثار بزرگان ادب چون شیخ محمود شبستری که علاوه بر کمک به فهم و درک هر چه بیشتر آنچه منظور نظر ایشان بود، باعث انس و الفت بیشتر دوستداران ادب فارسی و نیز سبب بیشتر لذت بردن از همنشینی و همراهی با کلام ایشان است. بنابراین شناسایی هر چه بیشتر آثار بزرگان و کشف و مقایسه اندیشه های آنان کاری در خور علاقه و توجه است.

4-1- سوالات و فرضیه های تحقیق

1- آیا می توان رد عرفان هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری یافت؟

2- آیا شیخ محمود شبستری مستقیماً از اندیشه های هرمس برخورداری و اطلاع داشته است؟

3- کدام حوزه از گسترۀ عرفان بیشتر در اندیشه های هرمس و آثار شبستری نمود یافته است؟

فرضیه ها:

1- فرض ما چنین است که شیخ محمود شبستری از اندیشه های عرفانی هرمس بهره گرفته است.

2- وحدت وجود، کشف و شهود و تکثر در آثار هر دو مشهود است.

3- در عرفان نظری اندیشه های ابن عربی و هرمسی جلوۀ خاصی در اشعار عرفانی شبستری دارد.

5-1- روش اجرای تحقیق

از میان روش های گوناگون تحقیق و پژوهش، روش ویژۀ علوم انسانی و آن شاخه از دانش های نظری که به مشاهده و بررسی از نزدیک با سوژۀ مورد مطالعه راه نمی برد، دستور کار رسالۀ حاضر قرار گرفته است.

تحقیق و بررسی نگره های هرمسی موجود در گلشن راز شیخ محمود شبستری تنها از طریق آثار پیشین پژوهندگان این رشته و در فضای کتابخانه ممکن می گردد. خوانش متون عرفانی و تصوف و شرح های بسیاری که بر گلشن راز نوشته شده و هم چنین بررسی اطلاعات دریافتی جهت دستیابی به نتیجه، در کتابخانه و اینترنت امکان دارد.

در نگارش مطالب کوشیده ایم تا از تکرار مکررات خودداری ورزیم و از ذکر یافته های پیشین پژوهندگان، که از بسیاری تکرار به حوزۀ بدیهیات راه یافته اند خودداری شود و مجال پژوهش به ذکر نکات تازه تر اختصاص می یابد.

بدین ترتیب ابزار کار ما در پژوهش، منابع نام برده در پایان رساله است.

6-1- پیشینه تحقیق

دربارۀ هرمس و شیخ محمود شبستری به طور جداگانه آثار متعددی وجود دارد. در زمینۀ هرمس و سنت هرمسی و مکتبی که از آن اوست کتابها و مقالات اندکی وجود دارد، برخی از این آثار که به این مطالعه مربوط اند عبارتند از :

1-هرمس و سنت هرمسی از دکتر حسین کلباسی اشتری که در مورد هرمس و مکتوبات آن و سنت هرمسی در عالم اسلام توضیح می دهد.

2-مقالاتی از دکتر سید حسین نصر و دکتر گوهری که در مورد مکتب هرمسی و نفوذ آن در اسلام توضیحاتی داده اند.