فصل اول: کلیات

زندگی­نامه………………………………………………………………………………………………………………………………………………….5

ساختارگرایی……………………………………………………………………………………………………………………………………………15

روایت­شناسی ساختارگرا………………………………………………………………………………………………………………………….18

شخصیت………………………………………………………………………………………………………………………………………………….23

پیرنگ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………26

درونمایه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………29

دیدگاه یا زاویۀ دید………………………………………………………………………………………………………………………………….30

صحنه و صحنه­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………… 32

گفتگو……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….34

لحن………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….35

فضا و رنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….36

سبک………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..37

تفاوت فیلمنامه و داستان………………………………………………………………………………………………………………………..39

فصل دوم

سوته­دلان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………42

خلاصۀ داستان…………………………………………………………………………………………………………………………………………43

تحلیل ساختاری روایت……………………………………………………………………………………………………………………………44

پیرنگ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………49

شخصیت­پردازی……………………………………………………………………………………………………………………………………….53

درونمایه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………76

زاویۀ دید………………………………………………………………………………………………………………………………………………….76

موضوع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..77

صحنه و صحنه­پردازی……………………………………………………………………………………………………………………………..79

لحن………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….82

گفتگو……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….85

فضا و رنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….88

سبک………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..92

فصل سوم

حاجی واشنگتن……………………………………………………………………………………………………………………………………….97

خلاصۀ داستان…………………………………………………………………………………………………………………………………………98

تحلیل ساختاری روایتِ فیلمنامۀ حاجی واشنگتن…………………………………………………………………………………99

پیرنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………102

شخصیت­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………….109

درونمایه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………124

زاویه دید……………………………………………………………………………………………………………………………………………….124

موضوع………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………..125

صحنه­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………………126

لحن……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….131

فضا و رنگ…………………………………………………………………………………………………………………………………………….133

سبک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..136

فصل چهارم

مادر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….147

خلاصۀ داستان………………………………………………………………………………………………………………………………………148

تحلیل ساختاری روایت…………………………………………………………………………………………………………………………149

پیرنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………153

شخصیت­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………….156

درونمایه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………187

زاویه دید……………………………………………………………………………………………………………………………………………….187

موضوع…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..187

صحنه­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………………188

لحن……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….190

فضا و رنگ…………………………………………………………………………………………………………………………………………….193

سبک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..198

فصل پنجم

دلشدگان……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 203

خلاصۀ داستان………………………………………………………………………………………………………………………………………204

تحلیل ساختاری روایت…………………………………………………………………………………………………………………………205

پیرنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………208

شخصیت­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………….210

درونمایه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………235

موضوع…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..235

زاویۀ دید……………………………………………………………………………………………………………………………………………….235

صحنه­پردازی…………………………………………………………………………………………………………………………………………236

لحن……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….238

فضا و رنگ…………………………………………………………………………………………………………………………………………….239

سبک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..243

سرانجام……………………………………………………………………………………………………………………………………………….24

«چکیده»

ساختارگرایی یکی از رویکردهای جدید نقد ادبی است که بر اساس نظریه های زبان شناسی به وجود آمده است. ساختار به معنی نظام است و در هر نظام، همۀ اجزای تشکیل دهندۀ آن با هم ارتباط دارند و هرچه هماهنگی میان این اجزای سازنده بیشتر باشد، یکپارچگی آن نظام نیز ببیشتر می شود. یک متن ادبی مانند هر نظام دیگری از اجزایی تشکیل شده است و پیوندی یکپارچه از همۀ عناصر ادبی و هنری ای است که نویسنده یا شاعر با بکارگیری شگردهای ادبی خاص، به صورت یک کلّیت منسجم ارائه می دهد. کار پژوهشگر ساختارگرا، کشف رابطه های منطقی و منسجم میان اجزای یک متن و ارتباط این اجزا با کلّیت اثر است.

«علی حاتمی» فیلمنامه نویسی است که همواره در آثارش به انسان و هویت ملی میهنش توجه داشته و کوشیده است تا آن معیارها را از طریق گزینش خاص جنبه های مختلف عناصر داستان-پردازی، همچون «درونمایه»، «موضوع»، «شخصیت پردازی» و «زبان» به نمایش بگذارد.

پژوهش حاضر، تحلیل ساختاری چهار فیلمنامۀ علی حاتمی با نام های «سوته دلان»، «حاجی واشنگتن»، «مادر» و «دلشدگان» است که به ترتیبِ سال ساخت و نمایش، در فصل های جداگانه گنجانده شده اند. در این پژوهش ابتدا به «تحلیل ساختاری روایت» پرداخته ایم  و سپس، هریک از عناصر داستانی فیلمنامه های موردنظر را مورد بررسی قرار دادیم و در نهایت ارتباط میان این عناصر را در ارتباط با کلیت آثار بررسی کرده ایم. نتایج پژوهش حاکی از ارتباط همۀ اجزای موجود در متن، اعم از زبانی، بلاغی و محتوایی است که بر روی هم نشان دهندۀ انسجام کلی فیلمنامه های مورد بررسی در این پژوهش هستند

1-1- درباره رمان…………………………………………………………………………………………………………………………. 1

2-1- رمان فارسی………………………………………………………………………………………………………………………… 3

3-1- انواع رمان…………………………………………………………………………………………………………………………… 13-8

1-3-1- رمان وقایع نامه ای…………………………………………………………………………………………………………. 8

2-3-1- رمان عمل………………………………………………………………………………………………………………………. 9

3-3-1- رمان شخصیت………………………………………………………………………………………………………………… 9

4-3-1- رمان دراماتیک……………………………………………………………………………………………………………….. 10

5-3-1- رمان ناحیه ای………………………………………………………………………………………………………………… 11

6-3-1- رمان محلی…………………………………………………………………………………………………………………….. 10

7-3-1- رمان اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………… 12

8-3-1- رمان روان شناختی…………………………………………………………………………………………………………. 12

فصل دوم: اصطلاحات داستانی…………………………………………………………………………………………………….. 32-13

1-2- پیرنگ………………………………………………………………………………………………………………………………… 13

2-2- شخصیت و شخصیت پردازی ……………………………………………………………………………………………… 14

3-2- صحنه و صحنه پردازی……………………………………………………………………………………………………….. 15

4-2- زاویه دید……………………………………………………………………………………………………………………………. 16

5-2- موضوع……………………………………………………………………………………………………………………………….. 21

6-2- درو نمایه……………………………………………………………………………………………………………………………. 22

7-2- لحن…………………………………………………………………………………………………………………………………… 24

8-2- فضا و رنگ………………………………………………………………………………………………………………………….. 24

9-2- گفتگو…………………………………………………………………………………………………………………………………. 25

10-2- کنش و حادثه………………………………………………………………………………………………………………….. 26

11-2- توصیف…………………………………………………………………………………………………………………………….. 27

2- نام و عنوان………………………………………………………………………………………………………………………. 27

13-2- تنه داستان………………………………………………………………………………………………………………………. 28

1-13-2- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………….. 28

2-13-2- گره و  بحران………………………………………………………………………………………………………………… 29

3-13-2- تعلیق…………………………………………………………………………………………………………………………… 30

4-13-2- کشمکش……………………………………………………………………………………………………………………… 30

5-13-2- هیجان…………………………………………………………………………………………………………………………. 31

6-13-2- اوج………………………………………………………………………………………………………………………………. 32

7-13-2- پایان……………………………………………………………………………………………………………………………. 32

14-2- حقیقت مانندی………………………………………………………………………………………………………………… 32

فصل سوم: مکتب های ادبی…………………………………………………………………………………………………………. 40-33

1-3- رئالیسم………………………………………………………………………………………………………………………………. 33

1-1-3- رئالیسم روان شناختی…………………………………………………………………………………………………….. 34

2-1-3- رئالیسم جادوئی……………………………………………………………………………………………………………… 35

3-1-3- رئالیسم انتقادی……………………………………………………………………………………………………………… 35

4-1-3- رئالیسم نو………………………………………………………………………………………………………………………. 35

2-3- رمانتیسم……………………………………………………………………………………………………………………………. 35

3-3- ناتورالیسم…………………………………………………………………………………………………………………………… 37

4-3- سوررئالیسم………………………………………………………………………………………………………………………… 38

5-3- سمبولیسم………………………………………………………………………………………………………………………….. 39

6-3- جریان سیال ذهن……………………………………………………………………………………………………………….. 40

فصل چهارم: سبک ادبی……………………………………………………………………………………………………………….. 41

 

فصل پنجم: تلخیص کتاب شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………….. 64-45

1-5- خلاصه فصل اول رمان………………………………………………………………………………………………………… 45

2-5- خلاصه فصل دوم رمان ………………………………………………………………………………………………………. 45

3-5- خلاصه فصل سوم رمان……………………………………………………………………………………………………….. 45

4-5- خلاصه فصل چهارم رمان……………………………………………………………………………………………………. 46

5-5- خلاصه فصل پنجم رمان……………………………………………………………………………………………………… 46

6-5- خلاصه فصل ششم رمان……………………………………………………………………………………………………… 47

7-5- خلاصه فصل هفتم رمان……………………………………………………………………………………………………… 48

5- خلاصه فصل هشتم رمان…………………………………………………………………………………………………….. 50

9-5- خلاصه فصل نهم رمان………………………………………………………………………………………………………… 50

10-5- خلاصه فصل دهم رمان…………………………………………………………………………………………………….. 52

11-5- خلاصه فصل یازدهم رمان………………………………………………………………………………………………… 53

12-5- خلاصه فصل دوازدهم رمان………………………………………………………………………………………………. 54

13-5- خلاصه فصل سیزدهم رمان………………………………………………………………………………………………. 56

14-5- خلاصه فصل چهاردهم رمان…………………………………………………………………………………………….. 57

15-5- خلاصه فصل پانزدهم رمان……………………………………………………………………………………………….. 58

16-5- خلاصه فصل شانزدهم رمان………………………………………………………………………………………………. 60

17-5- خلاصه فصل هفدهم رمان………………………………………………………………………………………………… 60

18-5- خلاصه فصل هجدهم رمان……………………………………………………………………………………………….. 63

فصل ششم: بررسی ویژگی های رمان در شوهر آهو خانم………………………………………………………………. 71-65

1-6- شوهر آهو خانم، رمانی دراماتیک…………………………………………………………………………………………. 65

2-6- شوهر آهو خانم، رمانی محلی………………………………………………………………………………………………. 68

3-6- شوهر آهو خانم، رمانی اجتماعی…………………………………………………………………………………………. 69

4-6- شوهر آهو خانم، رمانی روانشناختی…………………………………………………………………………………….. 69

فصل هفتم: بررسی اصطلاحات داستانی در شوهر آهو خانم………………………………………………………….. 188-72

1-7- پیرنگ شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………………………… 72

2-7- شخصیت و شخصیت پردازی در شوهر آهو خانم………………………………………………………………….. 75

1-2-7- شخصیت های درجه یک ……………………………………………………………………………………………….. 85

1-1-2-7- سید میران…………………………………………………………………………………………………………………. 85

2-1-2-7- هما……………………………………………………………………………………………………………………………. 95

3-1-2-7- آهو…………………………………………………………………………………………………………………………….. 105

2-2-7- شخصیت های درجه دو………………………………………………………………………………………………….. 112

1-2-2-7- خورشید……………………………………………………………………………………………………………………… 112

2-2-2-7- میرزا نبی……………………………………………………………………………………………………………………. 116

3-2-2-7- خالو کرم…………………………………………………………………………………………………………………….. 118

3-2-7- شخصیت های درجه سه…………………………………………………………………………………………………. 120

3-7- صحنه و صحنه پرداز ی در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………. 120

4-7- زاویه دید در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………………. 129

– زاویه دید دانای کل………………………………………………………………………………………………………… 129

2-4-7- زاویه دید دانای کل مداخله گر……………………………………………………………………………………….. 130

3-4-7- زاویه دید من روایتی………………………………………………………………………………………………………. 131

4-4-7- زاویه دید دانای کل محدود…………………………………………………………………………………………….. 132

5-4-7- تک گویی……………………………………………………………………………………………………………………….. 133

1-5-4-7- تک گویی درونی………………………………………………………………………………………………………… 133

2-5-4-7- تک گویی نمایشی………………………………………………………………………………………………………. 134

3-5-4-7- حدیث نفس……………………………………………………………………………………………………………….. 134

5-7- موضوع شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………………………….. 135

6-7- درونمایه شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………………………….. 135

7-7- لحن در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………………………. 139

8-7- فضا و رنگ شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………………….. 143

9-7- گفت و گو در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………………… 150

10-7- کنش و حادثه در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………… 162

11-7- توصیف در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………………….. 165

12-7- نام و عنوان شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………………. 172

13-7- تنه داستان در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………….. 173

1-13-7- مقدمه شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………………………. 173

2-13-7- گره و بحران در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………….. 175

3-13-7- تعلیق در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………………… 177

4-13-7- کشمکش در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………… 179

5-13-7- هیجان در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………………….. 182

6-13-7- اوج در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………………………. 184

7-13-7- پایان در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………………….. 186

14-7- حقیقت مانندی در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………… 188

فصل هشتم: بررسی مکتب های ادبی در شوهر آهو خانم………………………………………………………………. 189

1-8- بررسی رئالیسم در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………………. 189

1-1-8- رئالیسم روانشناختی……………………………………………………………………………………………………….. 189

2-1-8- رئالیسم جادویی ……………………………………………………………………………………………………………. 190

3-1-8-رئالیسم انتقادی………………………………………………………………………………………………………………. 191

4-1-8- رئالیسم نو………………………………………………………………………………………………………………………. 192

2-8- بررسی رمانتیسم در شوهر آهو خانم……………………………………………………………………………………. 193

3-8- بررسی ناتورالیسم در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………….. 195

4-8- بررسی سوررئالیسم در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………………… 196

5-8- بررسی سمبولیسم در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………………………. 197

6-8- بررسی جریان سیال ذهن در شوهر آهو خانم………………………………………………………………………. 200

فصل نهم: بررسی خصوصیات سبک در شوهر آهو خانم…………………………………………………………………. 220-201

1-9- خصوصیات زبانی………………………………………………………………………………………………………………… 202

1-1-9- خصوصیات سطح واژگانی……………………………………………………………………………………………….. 202

2-1-9- خصوصیات سطح نحوی………………………………………………………………………………………………….. 207

2-9- بررسی سطح بلاغی…………………………………………………………………………………………………………….. 212

1-2-9- بررسی بلاغت در حوزه معنایی………………………………………………………………………………………… 218

3-9- خصوصیات فکری………………………………………………………………………………………………………………… 219

فصل دهم: نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………… 221

فصل یازدهم: منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………….. 225

چكیده:

شوهر آهوخانم، نخستین اثر علی محمد افغانی،  اولین رمان بلند فارسی و یكی از بهترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است كه در سال 1340 منتشر شد و ازهمان نخستین ماه های انتشار با اقبال گسترده بازاركتاب ایران روبه رو گردید . این رمان از سوی «انجمن كتاب ایران» به عنوان داستان برگزیده سال 1340 انتخاب شد و منتقدان ادب داستانی به ستایش آن پرداختند.

شوهر آهوخانم، اثری است رئالیستی اما نه یک رئالیسم مبتدی و عاری از نو آوری، رئالیستی است قرن بیستمی که رگه هایی از دیگر مکاتب ادبی در آن مشهود می شود. این اثر با در نظر گرفتن انبوه مسائلی از زندگی اجتماعی ملت ایران که در آن مطرح شده و از نظر ساختمان،شکل هنری و پرداخت هنرمندانه ی عناصر داستانی و همچنین از نظر سبک،زبان و شیوه بیان و محتوای تاریخی و اجتماعی اش نقطه عطفی در مسیر رشد و پیشرفت نثر ایران به شمار     می رود.

دراین پژوهش سعی بر آن است تا نوع رمان، مکتب های ادبی و سبک شوهر آهوخانم مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و بیشتر عناصر داستانی، جداگانه براساس معیارهای رمان شناسی معاصر بررسی و ارائه گردد و نقاط قوت و ضعف آن ها به صورت مستدل و مستند نشان داده شود.

پس از تلخیص رمان، از منظر اصطلاحات داستانی،پیرنگ،شخصیت پردازی، صحنه پردازی، زاویه دید، موضوع، درونمایه، لحن، فضاورنگ، گفت و گو، کنش و حادثه، توصیف، نام و عنوان، تنه داستان (مقدمه،گره و بحران، تعلیق، کشمکش، هیجان، اوج، پایان) و حقیقت مانندی رمان تحلیل و بررسی می گردد. از منظر سبک، خصوصیات سبکی شوهر آهوخانم در سه سطح زبانی، بلاغی و فکری پرداخت میشود. از آنجا که سطح زبانی مبحث گسترده ای است ، خصوصیات زبانی در دو سطح واژگانی و نحوی مورد بررسی قرار می گیرد.از منظر مکتب ادبی، خصوصیات رئالیسم، رمانتیسم، ناتورالیسم، سوررئالیسم، سمبولیسم و جریان سیال ذهن در شوهر آهوخانم در بوته نقد و بررسی گذاشته      می شود.از منظر نوع رمان، به صورت مستدل نشان داده خواهد شد، شوهر آهوخانم اثری دراماتیک، محلی، اجتماعی و روانشناختی است.

    پیشگفتار:

رمان شوهر‌آهو خانم،‌اثر علی محمد افغانی، ‌یكی از بهترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است كه در سال 1340 منتشر شد، پس ازانتشار این رمان كه مورد استقبال قرار گرفت. «انجمن كتاب ایران» آن را به عنوان رمان برگزیده سال 1340 انتخاب كرد ومنتقدان ادب داستانی به ستایش از آن پرداختند و در نشریات ادبی آن زمان نوشتند :بدون شك اثر استادانه ای در زبان فارسی به وجود آمده است.این اثر با درنظر گرفتن انبوه مسائلی از زندگی اجتماعی ملت ایران كه در آن مطرح شده و همچنین از نظر سبك،‌ زبان،‌ ساختمان و شیوه بیان فولكلوریک آن كه با وجودهمه كمی هایش مطمئناًٌ به خاطر شكل هنری و محتوای اجتماعی اش نقطه عطفی در مسیر رشد و پیشرفت نثر ایران به شمار می آید و ارزش آن را دارد كه به نقد گذارده شود.

ندوشن معتقد است كه یک خلاء ‌طولانی و دیرین با انتشار شوهر آهوخانم پر شده است. وی می نویسد:      « شوهرآهو خانم آینه تمام نمای اجتماع و به حقیقت دائرة المعارف عظیمی است از زندگی دورانی كه به شتاب سپری می شود. هنر اصلی نویسنده در نحوه نگارش داستان وحتی در تعبیرات بكر و بی شمار و توصیف های گویای او نیست ، هنر بزرگ وی این است كه به همراه آفریدن ده ها انسان حقیقی و به جنبش در آوردن صدها حادثه واقعی از یک دوران خاص اجتماع پرده برگرفته و سیرواقعی آن را با همه زیر و بم ها و سایه         روشن هایش پدیدار كرده است.»  (ندوشن ،1340 : 525 )

در این پژوهش در نظر است، نوع رمان، مکتب ادبی و سبک شوهر آهوخانم مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و بیشترعناصرداستانی جداگانه براساس معیارهای داستان نویسی معاصر بررسی و ارائه گردد و با نشان دادن محاسن و معایب آن از درستی و نادرستی نظر منتقدان در باب انسجام و انتظام مطلوب رمان اطلاع یابیم.

مقدمه

مجیرالدین در اوایل نیمه‌ی اول قرن ششم هجری قمری متولد شده و تاریخ تولد وی دقیقاً معلوم نیست. زیرا در تذكره ها و اشعار خود او بدین مطلب اشارتی نرفته است. (دیوان مجیر، ص سه)

در اینكه منشأ و مولد او شهر بیلقان از توابع شروان است هم خلافی نیست و قطع نظر از شهرت آن میانة تذكره نویسان و مورخین، از اشعار خود وی نیز، اشاراتی به دست توان آورد. (1)

به روایت مجمع الفصحا او به سال 577 وفات یافت و مؤلف شاهد صادق وفات او را به دو طریق نقل كرده. یكی آنكه در سال 586 به قتل رسید و امین احمدرازی نیز گوید كه عوام و اوباش اصفهان او را از خلعت حیات عاری كردند ولی سال حادثه را به دست نمی دهد و دیگر اینكه به سال 589 به اجل طبیعی درگذشت و گویا سخن اول به صواب نزدیكتر باشد، چه در دیوان مجیر، اشارایت كه زندگانی او را پس از این ثابت كند، نتوان دید.(2)

تحصیلات ادبی و شعری خود را نزد خاقانی كرده است و این مطلب علاوه بر اشاره‌ی تذكره نویسان، از گفتار خاقانی نیز برمی آید. (3)

در روزگار سلاجقه، از میان مذاهب سنت، چهار مذهب كه تا روزگار ما نیز باقی مانده است و به نام مذهب حنفی، شافعی، مالكی و حنبلی نامیده می شوند، رواج داشته است. منتهی مذهب حنفی و شافعی، پیروان زیادتری داشته است و مجیر در قصیده ای كه به مطلع زیر ساخته، صدرالدین خبندی را كه مشهورترین فرد خاندان خنجندیان اصفهان است و علاوه بر مقام فقاهت، شاعری لطیف بوده است، مدح گفته است به خوبی، مذهب مجیر كه شافعی بود آشكار می شود زیرا خجندیان یا آل خجند یكی از خاندانهای علمی و روحانی شافعی مذهب اصفهان بودند كه مدت چندین قرن ریاست علمی اصفهان را داشته و عده ای كثیر عالم و فاضل و ادیب و شاعر و واعظ از بین آنها برخاسته است و در برابر این خاندان، خاندان آل صاعد قرار داشت كه یكی از خاندانهای علمی و روحانی حنفی مذهب در اصفهان بودند، و دلیل دیگری كه بر شافعی بودن شاعر می توان ارائه داد اینكه در قسمنامه ای كه در فوق مذكور افتاد به حضرت حسین بن علی و حسن بن علی دو نوردیده فاطمه زهرا سوگند یاد می كند:

به ظلم كشته كه بدرشك غتچة سیراب          به زهر خورده كه بر نور دیده زهرا

باید دانست كه شافعیان از لحاظ اصول عقاید مذهبی به شیعیان نزدیكتر از سایر مذاهب اربعه هستند و به خاندان علی بن ابیطالب ارادت می ورزند و این حقیقت از بیت فوق به خوبی پدیدار است.

مجیرالدین در موارد عدیده از خلفای اربعه نام برده و به ستایش آنها پرداخته است.

بوده با هم هرچهار از بهر حل و عقد شرع               در صفا اخوان و خصم اهل اخوان‌الصفا

و در قسمنامه ای كه به مطلع زیر ساخته به چهار یار نبی سوگند می خورد:

ز دار ملك جهان روی در كشید وفا             چنانكه زو نرسد هیچگونه بوی به ما

به صدق همدم هجرت به عدل شمع بهشت              به خون خسته غوغا به شیر صف وغا

و در باب عدل عمر چنین گفته است:

زه زه ای شاه جهانبخش كه در نوبت تو                 عدل را چاشنی سكه عدل عمرست

بر زمین عدل عمر كن كه زمین دار فناست              وز جهان نام نكو بر كه جهان برگذرست

(دیوان مجیر، صص شش و پنج)

مجیر به دربارهای اتابكان آذربایجان یعنی شمس الدین ایلدگز (555- 568) و نصره الدین جهان پهلوان محمدبن ایلدگز (568- 581) و قزل ارسلان عثمان بن ایلدگز (581- 587) اختصاص داشته و علاوه بر آنان مدایحی از ركن الدین ارسلان بن طغرل سلجوقی (555-571) و سیف الدین ارسلان نامی كه گویا صاحب در بند بوده است هم در دیوان او دیده می شود. (4)

چنانچه می دانیم مجیرالدین شاگرد خاقانی بوده است، ولی بعد به علتهایی كه افسوس در جامعه بشری از آن گونه علتها وافر بروز می كند، بر ضد استاد برخاست و به همانطور كه خاقانی استاد خود ابوالعلاء گنجوی را هجو كرد، مجیر نیز خاقانی را هجو ساخت. به قول تذكره نویسان مجیر با سمت مأموریت دولتی به اصفهان رهسپار شد، ولی اهالی اصفهان چنانكه سزاوار بود پروای او نكردند و او را از این حیث رنجشی حاصل گشت و اشعاری سرود و اصفهانیان را هجو كرد؛ از آن جمله این رباعی بگفت:

گفتم ز صفاهان مدد جان خیزد                   لعلی است مروت كه از آن كان خیزد

كی دانستم كاهل صفاهان كورند؟               با این همه سرمه كز صفاهان خیزد!

از این جهت موجبات خشم مردم آن سامان فراهم آمد و شاعران آنجا بدو پاسخ گفتند.

در ضمن جمال الدین عبدالرزاق به تصور اینكه این هجا به تحریک خاقانی گفته شده است، مجیر و خاقانی هر دو راه هجو كرد و این تعریض به گوش خاقانی رسید و برای رفع اشتباه، قصیده معروف مدح اصفهان را با مطلع ذیل ساخت:

نكهت حوراست یا صفای صفاهان               جبهت جوز است لقای صفاهان

و در ضمن این قصیده نسبت به مجیر با تعبیر (رجیم) اینگونه طعنه زد:

دیو رجیم آنكه بود دزد بیانم            گردم طغیان زد از هجای صفاهان

او به قیامت سپید روی نخیزد            زآنكه سیه بست بر قفای صفاهان

به موجب روایت مجیر را عوام و اوباش اصفهان در سال (586 هـ . ق) كشتند و بنابر روایت دیگر وی در پانصد و هشتاد و شش در تبریز وفات یافت و در مقبره الشعرا مدفون شد.

مجیرالدین به لطافت طبع و جودت قریحه بر بیشتر سخن گویان زمان خویش رجحان دارد و قصائدش به روانی الفاظ و وضوح و روشنی معانی ممتاز است، و قسمتی از آنها چندان لطیف و دلپذیر است كه بی‌حد موثر می افتد و هوش و دل خواننده را می رباید و می فریبد و آهنگی طرب‌انگیز دارد آنچنانكه در اشعار منوچهری موجود است و به راستی هرچه از سلاست و سلامت آن گویند بجا باشد

آنچه او به رویه استاد خود یعنی خاقانی سروده اگرچه نسبت به اشعار خاقانی ساده تر و به فهم عموم نزدیكتر است. لیكن از جهت متانت سبك و دقت معنی و جزالت اسلوب به پایه سخن خاقانی نمی رسد، بخصوص ابیات و قصائدی كه موضوع آنها زهد و موعظه و در جواب قصائد استاد است از جهت

 لفظ و معنی سست و بی نمك و اكثر بر ضعف تعلیل و سوء تعبیر مشتمل می باشد و با این همه، اساس بسیاری از مضامین قصائدش منتحل است و در اشعار خاقانی توان دید. (5)

وی شاعر خوش ذوق مدح پردازی بوده است، ولی با وجود شیرین سخنی و تاثیر و لطفی كه اوراست، تعمق علمی یا روح عرفانی در شعرش كم توان یافت.

در مدح همان اغراق شاعرانه و هنرنمایی ماهرانه و تشبیه و قیاس استادانه را به كار برده كه شاعران خراسان را عادت بود. گاهی هم ممدوح را با عدل و سخاوت و امن بخشی و شجاعت یاد می‌كند.(6)

شاعران بزرگ و معروفی مانند: خاقانی و نظامی و اثیرالدین اخسیكتی و اشهری و جمال الدین عبدالرزاق و امثال آنان معاصر با مجیر بودند و اغلب با هم مناظره و معارضه داشتند و در این باب نسبت به خاقانی و جمال الدین اصفهانی اشارتی رفت. اثیرالدین نیز با وی سر نظیره گویی و ستیزه‌جویی داشت. امیر خسرو دهلوی در مقدمه كتاب غره الكمال، مجیرالدین را ستوده و او را به خاقانی برتری داده است. (7)

در اشعار او اثر سبك خاقانی تا حدی مشهود است منتهی اولاً مجیر سخنی ساده تر دارد و ثانیاً هیچگاه نتوانسته است قدرت كم نظیر استاد خود را در ایجاد تركیبات بدیع و مضامین و معانی دقیق نشان دهد و ثالثاً اثر این اقتفا در همه قصائد او آشكار نیست بلكه مجیر را در پاره ای از قصائد او در همان مسیر عادی و طریقه معتاد شعر و زبان فارسی در اواخر قرن ششم مشاهده می كنیم. (8)

او به شهادت برخی از ابیاتش به تصوف مائل شده ولی باز تصوف او هم با تصوف حافظ و مولوی فرق دارد و مانند ظاهربینان كه در بدایت تصوفند به عزلت و انقطاع از خلق می خواند و زمانه را از اهل و مردم را از وفا تهی می بیند

روی هم رفته نظر او به ظواهر متوجه است و به حقیقت و مغز تصوف، كمتر نظر دارد و از اینجا می‌توان نتیجه گرفت كه تصوف مجیرالدین (اگر تصنعی نباشد) به تصوف عمومی كه به ویژه در قرن دوم و سوم و عهد تیموریان تا بدین عهد، معمول بوده، نزدیک و در حقیقت سلوك زاهدانه در فكر او موثر افتاده است چنانكه به همین نظر اخوان الصفا را به خصومت بزرگان دین سزاوار می پندارد؛ و در صفت یاران نبی (ص) می گوید:

بوده با هم هرچهار از بهر حل و عقد شرع               در صفت اخوان و خصم اهل اخوان‌الصفا

و آن نیک اندیشی كه قلندران صفا كیش بدان رسیده و جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر نهاده اند، در ضمیر او نمی گذرد

معلوم نیست كه مجیر بدین زهد و قناعت و گوشه گیری كه دم از آن می زند كی عمل كرده، چه آثار تاریخی گواه است كه زندگانی او به مدح گویی سپری شده و به راستی این زهد شگفت كه مقام وصف از زهد بایزید و بوالحسن خرقانی كم نمی آید با مهاجات شعرا نیز به هیچ روی سازش ندارد. چه زهاد را در كار خود آن استغراق هست كه با دیگران پردازند و اگر حسن ظن منظور گردد و تصوف وی ساختگی و زبانی فرض نشود ناچار باید گفت كه او یک چند زندگی زاهدانه داشت كه تذكره نویسان از آن آگاهی نداشته اند. (9)

رشید و طواط در مدح وی می گوید:

ای مجیر دین ایزد! كایزدت بادا مجیر           در معانی بی عدیلی در مكارم بی نظیر

داعی اعمال را كف جواد تو مجیب             خایف ایام را سعی جمیل تو مجیر

(دیوان مجیر، ص 3)

دیوان مجیر قریب به پنجهزار بیت و مشهونست به قصاید عالی و غزلهای لطیف. (10) دیوان مجیرالدین بیلقانی به تصحیح و تعلیق استاد مرحوم دكتر محمدآبادی باویل، كه در واقع رساله دكترای ایشان است، تنها تحقیقی است كه در این زمینه انجام گرفته است.

 

شیوه كار نگارنده

در گزارش این بیست قصیده اول دیوان مجیرالدین، به ترتیب ذیل عمل شده است:

پس از معرفی كوتاه هر قصیده معانی لغات و واژگان، اصطلاحات، كنایات و تعبیرات ابیات توضیح داده شده، و در مواردی كه استشهاد از نظم و نثر ادبی فارسی- مخصوصاً از اشعار خود شاعر- در روشن شدن مطلب مؤثر بوده، بدین امر پرداخته شده است، و در معرفی قصاید به منابعی از قبیل تاریخ ادبیاتها، سخن و سخنوران استاد فروزان فروحاشیه‌ی این كتاب، پاورقی دیوان مجیر و دیوان خاقانی مراجعه شده تا به اصطلاح شأن نزول قصاید، سخنان استاد فروزانفر درباره بعضی قصاید و ابیات آن و تقلید مجیرالدین از استادش خاقانی در سرودن چامه هایش، بررسی شود.

تلمیحات و اشارات ابیات با مشورت استادان و اهل ذوق و شعر و استفاده از منابعی همچون فرهنگ تلمیحات و اشارات دكتر شمیسا و توضیح داده شده است و نیز هرجا كه نكاتی بلاغی و 

منابع اصلی کلیله و دمنه                                      14

پنجاکیانه                                           14

مهابهارتا                                                15

منابع دیگر کتاب کلیله و دمنه                                 16

کلیله و دمنه کتاب سیاست                                  17

فصل دوم ( جامعه شناسی سیاسی کلیله و دمنه)

جامعه شناسی سیاسی چیست                                   24

بافت سیاسی جامعه در کتاب کلیله و دمنه                            25

فصل سوم (بررسی نقش پادشاه در کتاب کلیله و دمنه)

پادشاه                                              31

خلاصه ی باب «شیر و گاو»                                   34

بررسی شخصیت پادشاه در باب شیر و گاو                              35

خلاصه ی باب « بازجست کار دمنه»                            37

بررسی شخصیت شاه در باب « بازجست کار دمنه »                       38

خلاصه باب « شیر و شغال»                                       38

بررسی شخصیت شاه در باب « شیر و شغال»                             39

خلاصه ی باب «پادشاه و برهمنان»                                40

بررسی شخصیت شاه در باب «پادشاه و برهمنان»                        42

خلاصه ی باب « زرگر و سیاح»                                43

بررسی نقش شاه در باب « زرگر و سیاح»                              44

خلاصه ی باب «شاه زاده و یاران او»                             45

بررسی نقش شاه در باب «شاه زاده و یاران او»                       46

پادشاه موفق                                         49

خطرات معاشرت با پادشاهان                                 54

چگونگی بر گزیدن خدمتکار                                  56

فصل چهارم ( بررسی نقش وزیر در کتاب کلیله و دمنه)

وزیر                                            64

نقش وزیر در داستان «شیر وگاو»                                66

خلاصه ی باب « بوم و غراب»                                 67

بررسی نقش وزیر در باب « بوم و غراب»                              70

بررسی نقش وزیر در باب «شیر و شغال»                           72

بررسی نقش وزیر در باب « پادشاه و برهمنان»                        73

بررسی نقش وزیر در باب «زرگر و سیاح»                              75

ویژگی های وزیران کار آمد                                 76

خصوصیات وزیر بد                                     82

فصل پنجم ( بررسی مقوله ی جنگ و صلح در کلیله و دمنه)

دشمن در کلیله ودمنه                                      86

خلاصه ی باب ( کبوتر  مطوقه)                               88

بررسی باب «کبوتر مطوقه» از لحاظ نحوه ی پرداخت به موضوع دشمن و صلح          89

بررسی دشمنی و صلح در باب « بوف و زاغ»                            91

خلاصه ی باب «گربه و موش»                                  94

بررسی مقوله ی دشمن و صلح در باب «پادشاه و فنزه»                  95

دشمن و انواع آن                                          97

فصل ششم ( آیات و احادیث در کلیله و دمنه )

فصل هفتم (نتیجه گیری و مقایسه )

منابع

چكیده

کلیله و دمنه یکی از کتاب های مشهور جهان است که از جهات مختلف حائز اهمیت است. این کتاب مانند رودخانه ی عظیمی است که سرزمین های مختلفی را در نوردیده، و متناسب با هر فرهنگ، آداب و … هر قوم، رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته و از طرفی دیگر بعضی از خصوصیات خود را مانند رسوب بر جای گذاشته است. در این رساله به مسأله ی سیاست که علت پیدایش قسمت عمده ی این کتاب بوده پرداخته شده است، در پنجه تنتره (پنچاکیانه) سیاست، به ویژه سیاست عملی در رأس مسائل مطرح شده در این کتاب است. اما در تحریرهای دیگر به ویژه ترجمه ی عربی (ترجمه ی برزویه در دست نیست) سیاست کم رنگ شده است، اما در تحریر نصرالله منشی که موضوع رساله است، سیاست و پرداختن به مسائل آن دوباره اوج می گیرد. نصرالله گاه و بی گاه به مسائل سیاسی گریز می زند و در اکثر مواقع حکایات را سیاسی جلوه      می دهد. در ابواب عمده ی این کتاب، هر چند اسامی قهرمانان حکایت بنا به دلایلی از حیوانات انتخاب شده است، اما گویی پادشاهان و وزیرانی هستند که چنین اسامی را بر خود نهاده اند. زیرا تمام رفتار و گفتارشان شبیه انسان هایی است که به این مشاغل مشغولند. نصرالله علاوه بر این مطلب کتاب را به آیات و احادیث و ابیاتی آراسته که بعضاً جنبه ی سیاسی دارند. این مطالب جز در ترجمه نصرالله منشی در دیگر ترجمه ها تقریباً وجود ندارد. اما در پنجه تنتره (پنچاکیانه) کلمات قصاری شبیه به بیت (اشلوک) وجود دارد که از این جهت ترجمه ی نصرالله به آن شباهت بیشتری دارد. هر چند هیچ قرینه ای در دست نیست که نصرالله هنگام     ترجمه ی کلیله این کتاب را دیده باشد.

در این رساله سعی شده است مسائل سیاسی که مربوط به پادشاهان … در ابواب کلیله و دمنه ترجمه منشی وجود داشته استخراج و دسته بندی شود سپس به ترجمه های دیگر این کتاب پنجه تنتره (پنچاکیانه) متن عربی ابن مقفع و داستانهای بیدپای مراجعه شده است، تا ثابت شود که نصرالله در پرداختن به این مسائل تحت تأثیر متن عربی بوده است یا اینکه این مسائل، تراوش ذهن او و متأثر از اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان اوست.

مقدمه

سر چشمه ی کلیله و دمنه  

کلیله و دمنه کتابی است که از زمان های گذشته چه از لحاظ مسائل ادبی و چه از لحاظ مسائل اجتماعی و فکری در بین ملل مختلف مورد توجه بوده است. دکتر سیروس شمیسا درباره ی «کلیله و دمنه» می نویسد: «کلیله و دمنه در طی تاریخ به سه جهت همواره مورد توجه بوده است: یکی از لحاظ

 فکری که آن را کتاب کیاست وسیاست می دانستند و از این رو مخصوصاً مورد توجه دولتمردان و اصحاب سیاست بوده است. دو دیگر به لحاظ تاریخ نثر فنی چنان که اکثر نویسندگان این سبک به آن نظر داشته اند و از آن نام برده اند و حتی کسانی چون وصّاف الحضره در صدد معارضه با آن برآمده اند و سه دیگر به لحاظ تلخیص و شرح و باز نویسی چنان که قانعی شاعر آن را در قرن هفتم منظوم کرد. و در قرن دهم شیخ ابوالفضل دکنی باز نویسی دیگری از آن کرد و آن را عیار دانش نام نهاد. » ( شمیسا، 1387: 85 ) در مورد تاریخ ترجمه ی این کتاب از عربی به فارسی توسط نصر الله منشی و دیگر ترجمه هایی که از این کتاب صورت گرفته بهتر است به معرفی اجمالی این کتاب توسط كریم كشاورز رجوع کنیم: «كتاب كلیله و دمنه (كرتكا – دمنكا ) در اصل به زبان سانسكریت بوده و در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان ابن مقفع (روزبه پسر دادویه ملقب به ابن مقفع) مشهور از زبان پهلوی به عربی ترجمه شد. رودكی شاعر نامی عصر سامانی آن را به نظم درآورد. ولی تنها چند بیتی از اثر نفیس وی در دست است. كلیله و دمنه معروف به بهرام شاهی در حدود سال 538 هجری توسط ابوالمعالی نصر الله بن محمدبن عبدالحمید از متن عربی یاد شده به فارسی برگردانده شده است. در عصر سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا ملاحسین واعظ كاشفی خواست كلیله و دمنه را به گمان خود نیكوتر كند و زشتش كرد و آن را انوار سهیلی نامید.» ( كشاورز، 1345: 578) ) اما اصل و ریشه این کتاب را باید در هندوستان جستجو کرد. تقریباً تمام محققان به هندی بودن آن اشاره کرده اند. محمد جعفرمحجوب هم در فصل اول کتاب خویش گزارش مبسوطی از اصل و ریشه کتاب کلیله و دمنه ارائه داده و این گونه می نویسد: «کتابی که امروز به نام های گوناگون کلیله و دمنه، انوار سهیلی، عیار دانش، همایون نامه و افسانه های بیدپای در ادب جهان معروف است، ایرانیان از هندوستان آورده، خود بابی چند بدان افزوده و بدین صورت تنظیم و تبویب کرده اند.» ( محجوب، 1336: 9)

فرانسوا دوبلوا نیز در پیشگفتار کتاب خویش کلیله و دمنه را از جمله منابع معتبر تاریخ روابط تمدن ها   می نامد. (دوبلوار،1382: 5)  اما حکایت چگونگی راه یابی این کتاب ازهندوستان، به ایران و سپس به جهان اسلام را به گونه های مختلفی نقل کرده اند. طریق اول همان است که خود نصر الله منشی در مقدمه کتاب خویش بیان می کند.

انوشیروان پادشاه ایران شنید که در هندوستان کتابی به نام کلیله و دمنه موجود است. بنابراین شاه مشتاق دست یابی به این کتاب شد. و برزویه، مامور آوردن کتاب از هندوستان گردید. برزویه وقتی به هندوستان رسید، هیچ کس را از ماموریت خویش آگاه نساخت، و در محفل درس بزرگان هند حاضر شد. در این میان با یکی طرح دوستی ریخت و هنگامی که به دوستی و شفقت او واثق شد، راز خویش را با او در میان  گذارد. دوست هندی برزویه کتابها را برای او فراهم  آورد. و او با دقت فراوان مشغول نوشتن  گشت و در این حین انوشیروان را نیز از ماجرا واقف گردانید. هنگامی که پادشاه این خبر را دریافت كرد دستور بازگشت سریع برزویه را  داد و «بروزیه طبیب بر سبیل تعجیل بازگشت و بحضرت پیوست. »( منشی، 1381: 35 )   برزویه کتاب را در بین علما و اشراف ملک عرضه داشت و همگان متعجب گشتند. پادشاه خزانه را بر او گشود تا هر آن چه از جواهر می خواهد بردارد اما او به یک جامه بسنده كرد. ولی در عوض از پادشاه درخواست كرد تا وزیر دانشمند او یعنی بزرگمهر (بزرجمهر) بابی را به نام او در آغاز کتاب بیاورد تا نام نیک او برای همیشه باقی ماند. ( منشی،  همان: 29 )  تحریر دیگری هم از آغاز سفر برزویه به هندوستان و آوردن کتاب کلیله و دمنه وجود دارد «برزوی رئیس پزشکان ایران، در یکی از کتابهای خود می خواند که در کوهستان های هند گیاهان شگفت انگیزی هست که چون با نسبتی معین به هم آمیخته شوند، می توانند مرده را زنده گردانند. برزوی نامه ای به شاه خسروی انوشگ روان می نویسد و از او اجازه می خواهد به هند رود و به جستجوی آن گیاهان بپردازد. شاه می پذیرد، و هدایا و نامه هایی را که در آنها از شاهان متعدد هند می خواهد که برزوی را در اجرای  ماموریتش یاری کنند، به او می دهد. برزوی وارد هندوستان می شود وبا استقبال و یاری امرای محلی روبرو می گردد. او سراسر هند را می گردد و همه رستنی های کمیاب را گرد می کند و می آزماید، ولی چون مرده را زنده نمی تواندکرد، ناامید می شود وی سرانجام با دانایان هند رایزنی می کند. ایشان  می گویند در کتاب های خود درباره ی رستنی های شگفت انگیز که مرده را زنده می کند خوانده اند؛ اما پس از پژوهش طو لانی، توضیح درست آن را دریافته اند. یعنی که داستان این رستنی ها، داستانی تمثیلی است: کوهها، مردان خردمند اند؛ رستنیها کتابهای ایشان؛ و مرگ، نادانی است. به یاری کتابهای دانشی، مرده ( نادان ) می تواند به زندگی ( دانایی و آگاهی ) باز گردد. برزوی از دریافت این نکته شادمانیها می کند و بر آن می شود تا کتابهای دانشی هند را گرد آورد و به فارسی ترجمه کند. او سر انجام به ایران باز می گردد . شاه نیز بسیار خشنود است. بزرگمهر را دستور می دهد تا کتابهایی را که برزوی ترجمه کرده در خزانه ی پادشاهی نگاه دارد. یکی از این کتابها کلیله و دمنه است که فصل اول آن به زندگی برزوی اختصاص می یابد. » ( دوبلوا  فرانسوا ، 1382: 100 )

اما کتاب « شاهنامه » این روایت را با عنوان « اندر آوردن برزوی کلیله و منه را از هندستان» چنین نقل

می کند:

به پیری رسیده سخن جوی بود      پزشکی سراینده برزوی بود

به هر بهره ای در جهان شهره ای      ز هر دانشی داشتی بهره ای

بیامد بر نامور شهریار          چنان بد که روزی به هنگام بار

پژوهنده ی دانش و یاد گیر       چنین گفت کای شاه دانش پذیر

همی بنگریدم به روشن روان       من امروز در دفتر هندوان

گیاهی است رخشنده چو رومی پرند  نوشته چنین بد که در کوه هند

نیامیزد و دانش آرد به جای      که آن را چو گرد آورد رهنمای

سخنگو گردد هم اند زمان             چو بر مرده بپراکنی بی گمان

بپیمایم این راه دشوار خوار     کنون من به دستوری شهریار

مگر کاین شگفتی به جای آورم     بسی دانش رهنمای آورم

(شاهنامه، 1385: 590)

انوشیروان پذیرفت و برزوی برای یافتن گیاه راهی هندوستان شد. اما تلاش او برای یافتن گیاه بی نتیجه ماند. برزوی از دانایان هند پرسید،که آیا دانایی از شما بالاتر هم در هند هست. دانایان درباره پیری کهن سال سخن گفتند.

که دانید که داناتر از خویشن            کجا سربرفرازد از انجمن

به پاسخ شدند انجمن هم سخن          که دانند ای هست ایدر کهن

به سال و خرد او زما بهتر است           به  دانش زهرمهتری بهتر است

(فردوسی، همان: 591)

برزوی پیر کهن سال را پیدا کرد و از او درباره گیاه شفا بخش پرسد و پیر دانا این راز را بر برزوی  گشود.

گیاه چون سخندان و دانش چو کوه که باشـد همه سـاله دور از گــروه

تن مرده چـون مـرد بی دانـش است     که نادان به هر جای بی دانش است

بـه دانش بـود بـی گـمان زنـده مـرد خنـک رنـج بــردار پـایـنده مـــرد

یکـی دفتری هســت در گنــج شـاه     که خــواند کلیـله و را نیـک خواه

چـــو مـــردم زنـادانـی آمـد ســتوه         گیاچون کلیله است ودانش چوکوه

کـه باشـد به دانـش نمـاینـــــده راه   بیـا بـی چـو جـویی تـودرگنج شاه

( همان،591 )

برزوی به نزد شاه رفت و از او کتاب کلیله و دمنه را درخواست کرد. ابتدا شاه ممانعت کرد ولی بعد به علت ارادتی که به شاه ایران داشت کتاب کلیله را در اختیار برزوی گذارد، اما به یک شرط و آن اینکه از  کتاب رونوشتی بر ندارد. برزویه طبیب کتاب را با اشتیاق خواند و داستان های آن را به خاطر سپارد و مخفیانه هر آنچه را که از بر داشت می نگارد.

سرانجام نیز با ارمغانی به نام کلیله و دمنه به ایران باز گشت. وقتی که کتاب را بر شاه عرضه کردانوشیروان گفت.

بدو گفت شاه ای پسندیده مرد کلیله روان مرا زنده کرد

و در خزانه را بر روی او گشود اما برزویه به جامه ای بسنده کرد، ولی در عوض از شاه درخواست کرد که  فصلی به نام او به کتاب اضافه شود تا نام او برای همیشه جاودانه بماند.

یکی آرزو خواهم از شهریار      که ماند زمن در جهان یادگار

که بنویسد این نام بوزرجمهر        گشاید بر این رنج برزوی مهر

در پایان فردوسی به ترجمه عربی و همچنین ترجمه ی منظوم رودکی هم اشاره  کرده است.منبع دیگری که به  چگونگی راه یابی کتاب « کلیله و دمنه » به ایران و فرهنگ فارسی پرداخته، کتاب « مثنوی معنوی » اثر جلال الدین بلخی است. با این تفاوت که مثنوی آن گیاه یا درخت حیات زا را علم می داند، البته علمی حقیقی که سرچشمه ی رسیدن انسان به واحد یکتا می باشد. و از کتابی به نام «کلیله و دمنه» سخنی به میان نمی آید.

گفت دانایی برای دوستان             که درختی هست در هندوستان

هرکسی ازمیوه اوخوردوبرد      نه شود او پیر نه هرگز بمرد

پادشاهی این شنید از صادقی      بر درخت و میوه اش شد عاشقی

قاصدی دانا ز دیوان ادب             سوی هندوستان روان کرد از طلب

سالها می گشت آن قاصد از او     گرد هندوستان برای جست و جو

شهر شهر از بهر این مطلوب گشت       نه جزیره ماند و نه کوه ونه دشت

هر که را پرسید کردش ریشخند     کاین که جوید جز مگر مجنون بند

( دفتر دوم مثنوی، بیت 3641 تا 3647 )

تا بالاخره این شخص پس از پرس و جوهای بسیار نا امید می شود، و قصد بازگشت می کند البته قبل از بازگشت به وطن خویش ماجرا را نزذ شیخی عالم بازگو می کند و او راز این ماجرا را  برای او این گونه شرح می دهد:

رفت پیش شیخ با چشم پر آب       اشک می بارید مانند سحاب

گفت شیخا وقت رحم و رقت است     نا امیدم وقت لطف این ساعت است

گفت واگو گر چه نومیدیستت       چیست مطلوب تو رو با چیستت

گفت شاهنشاه کردت اختیار        از برای جستن یک شاخسار

که درختی هست نادر در جهات      میوه ی او مایه ی آب حیات

سالها جستم ندیدم یک نشان       جز که طنز و تسخر این سرخوشان

شیخ خندید و بگفتش ای سلیم      این درخت علم باشد در علیم

بس بلند و بس شگرف و بس بسیط    آب حیوانی ز دریا ی محیط

تو به صورت رفته ای ای بی خبر       زآن ز شاخ معنیی بی بار و بر

گه درختش نام شد گه آفتاب       گاه بحرش نام گشت و گه سحاب

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….. 2

فصل اول – کلیات

1-1-بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………… 6

1-2-سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 7

1-3- فرضیه ها……………………………………………………………………………………………………… 7

1-4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 7

1-5- روش کار……………………………………………………………………………………………………… 8

1-6-  نقد وبررسی منابع…………………………………………………………………………………………… 8

1-6-1- اسناد………………………………………………………………………………………………………… 9

1-6-2-روزنامه ها و مجلات……………………………………………………………………………………… 9

1-6-3- خاطرات…………………………………………………………………………………………………. 11

1-6-4- تحقیقات جدید……………………………………………………………………………………………. 12

فصل دوم- نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول

2-1-تأسیس ارتش نوین…………………………………………………………………………………………… 14

2-2- واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299…………………………………………………………………. 14

2-2-1- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 15

2-2-2- بریگاد مرکزی………………………………………………………………………………………….. 17

2-2-3- بریگاد قزاق……………………………………………………………………………………………… 17

2-2-4- نیروی نظامی بیگانگان………………………………………………………………………………… 19

2-3- تشکیل قشون متحدالشکل…………………………………………………………………………………. 22

2-3-1- ارتش نوین و دو گرایش در آن………………………………………………………………………… 24

2-3-2- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 26

2-3-3- تحصیلات و آموزش نظامیان………………………………………………………………………….. 29

2-3-4- نظام وظیفه (سربازگیری)…………………………………………………………………………….. 30

2-3-5- تسلیحات و تجهیزات……………………………………………………………………………………. 31

2-3-6- منابع مالی(بودجه)……………………………………………………………………………………… 32

2-3-7- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 33

2-3-8- نظمیه (شهربانی)……………………………………………………………………………………….. 34

2-4- تقویت و توسعه ارتش……………………………………………………………………………………… 35

2-4-1- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 36

2-4-2-نفرات و بودجه…………………………………………………………………………………………… 38

2-4-3- آموزش و تسلیحات…………………………………………………………………………………….. 39

2-4-4- نیروی هوایی……………………………………………………………………………………………. 40

2-4-5- نیروی دریایی……………………………………………………………………………………………. 41

2-4-6- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 43

2-4-7- نظمیه…………………………………………………………………………………………………….. 43

فصل سوم- نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه 1330-1320

3-1-تهاجم روس و انگلیس………………………………………………………………………………………. 46

3-1-1- فروپاشی ارتش………………………………………………………………………………………….. 48

3-1-2- اشغال پایتخت وکناره گیری رضاشاه………………………………………………………………… 50

3-2-بازسازی ارتش……………………………………………………………………………………………… 52

3-2-1- سازمان لشکرها، ستاد و آموزش……………………………………………………………………… 53

3-2-2- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 54

3-2-3- نیروی دریایی و نیروی هوایی………………………………………………………………………… 55

3-2-4- مستشاران آمریکایی در ایران………………………………………………………………………… 56

3-3- بحران آذربایجان و کردستان……………………………………………………………………………… 58

4-3-  رزم آرا در صحنه سیاست……………………………………………………………………………….. 59

فصل چهارم- سازمان های نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق

4-1-نخست وزیری مصدق………………………………………………………………………………………. 62

4-2- حزب کبود، نهضت ملی، گروه رزم آرا………………………………………………………………… 64

4-3- سازمان افسران حزب توده……………………………………………………………………………….. 65

4-3-1- ساختار و تشکیلات سازمان افسران حزب توده…………………………………………………….. 80

4-3-2- اساسنامه(آیین نامه) سازمان افسران حزب توده……………………………………………………. 85

 

4-4- کانون افسران بازنشسته…………………………………………………………………………………… 89

4-5- سازمان افسران ناسیونالیست……………………………………………………………………………… 91

فصل پنجم- دکتر مصدق و ارتش

5-1-دکترمصدق و تسلط بر ارتش……………………………………………………………………………… 96

5-2- واقعه 30 تیرماه 1331…………………………………………………………………………………. 101

5-3- تصفیه ارتش………………………………………………………………………………………………. 106

5-4- واقعه 9 اسفند 1331……………………………………………………………………………………. 112

5-5-توطئه، ربودن و قتل سرتیپ افشار طوس……………………………………………………………… 129

فصل ششم- ارتش و فروپاشی دولت ملی دکتر مصدق

6-1-ارتش و کودتا……………………………………………………………………………………………… 141

6-2- ارتش و کودتای نظامی 25 مرداد 1332…………………………………………………………….. 151

6-3- ارتش و کودتای نظامی 28 مرداد 1332…………………………………………………………….. 160

6-4- نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد 1332…………………………………. 165

6-5- نقش و عملکرد طرفداران سلطنت در کودتای 28 مرداد 1332………………………………….. 170

6-5-1-  سران کودتا…………………………………………………………………………………………… 171

6-5-1-1- سرلشکر فضل الله زاهدی………………………………………………………………………… 171

6-5-1-2- سرهنگ نعمت الله نصیری……………………………………………………………………….. 172

6-5-1-3- سرهنگ عباس فرزانگان………………………………………………………………………… 172

6-5-1-4- سرتیپ هدایت الله گیلانشاه……………………………………………………………………….. 173

6-6-نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کودتای 28 مرداد 1332………………………………… 173

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………. 174

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………… 176

چکیده لاتین………………………………………………………………………………………………………. 184

چكیده

  هدف پژوهش حاضر آشنایی با مواضع و عملكرد نیرو های نظامی و انتظامی (به طوركلی ارتش) در قبال دولت دکتر محمد مصدق  و تأثیر آن در كودتای 28 مرداد 1332 می باشد. دكتر مصدق فردی میهن پرست و مشـروطه خواه بود و خواستـار این بود كه شاه تنهـا در كشــور سلطنت كند و نه حـكومت. امـا بعد از مخالفت هایی كه بین شاه و دكتر مصدق  صورت گرفته شاه در صدد بركناری مصدق برآمد و در این راستا شاه توانست از افسران تصفیه شده استفاده كند و علیه دكتر مصدق وارد عمل شد. دكتر مصدق با تصدی پست وزارت جنگ و تبدیل آن به وزارت دفاع ملی تا حدودی توانست بر سلطه شاه بر ارتش جلوگیری كند اما به دلیل وابستگی فرماندهان به شاه در این راه موفق نبود. ولی در فرایند شكل گیری كودتا، سرانجام شاه دستور بركناری دكتر مصدق را از نخست وزیری صادر كرد. به طور كلی كودتای 28 مرداد حاصل هم اندیشی دولت آمریكا و انگلستان؛ همكاری نزدیک با افسران تصفیه شده ارتش و ارتباط مستقیم با افسران  طرفدار دربار و شاه بود و این ائتلاف زمینه ساز کودتا و سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق بود.

مقدمه

در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر كشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابركانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حكومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی(ارتش) دارد، چون عملكرد گروه های حاكم بر جامعه با خواست های مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو كه معمولاً در پیوند و همدست یكدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اكثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشتركی هستند كه گاه تفكیک آنها مشكل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نكته را به یادداشت كه در دوره حكومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشكل و به طور كلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان ركن اصلی قدرت در حكومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی كشور نداشتند و كنترل كامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حكومت پهلوی بود.

با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را كه او تشكیل داده بود از هم فروپاشید. با روی كار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده كل قوا منصوب شد و با كمك ایالات متحده آمریكا  ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء كرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه های چون سازمان نظامی افسران حزب توده، كانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود در ارتش تأكید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دكتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملكرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاست های دكتر مصدق می پرداختند و از این رو دكتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی می كرد سلطه ی دربار را بر ارتش كم رنگ كند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاست های دكتر مصدق همراهی كند و شاه مجبور شد كه ریاست وزارت جنگ را به دكتر مصدق واگذار كند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افكار عمومی را نداشت. تلاش دكتر مصدق برای وادار كردن شاه به سلطنت و نه حكومت بود با این وجود روابط دكتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.