جوهر اصلی ادبی و اندیشه مرکزی در رمان­های ثریا در اغما، زمستان 62 و «کشته عشق» جنگ و پیامدهای آن است. فضای حاکم بر این آثار را عشق، شهادت، جنگ و خون­ریزی، بمباران شهرها، فضای منورها، صدای توپ و تفنگ، فضای بمب‌های شیمایی و معلولین و آواره­ها و آوارگی­ها تشکیل می دهد؛ فضای کمبودها و نابسامانی­ها، فضای گریه­ها و فغان­ها و نوحه­ها، فضای قبرستان­های پر، ایثارها و حماسه­ها، طنین آواز بسیجیان و پژواک شوق به جبهه رفتن، فضای شعارها و پوسترها، وصیت­نامه­ها و فضای رشد دغل­بازان و فرصت­طلبان و… طرح می شود؛ همان­ فضاهایی که اسماعیل فصیح سعی کرده است با جزئیات دقیق و مستند گونه و به شیوه­ روایی به تصویر بکشد. او هم ستایشگر است و هم منتقد هم از زیبایی عشق و شهادت و ایثار می­گوید و هم از زشتی­ها می­نالد هم فرجام­ها، ادریس­ها و پسرهای «ننه بوشهری» و هم برادران بسیجی و رزمنده را می­ستاید و هم «مسعود» های کلاه­بردار «ابو غالب» های مسلمان نما و «بیگلری» های فرصت طلب را به سخره می­گیرد و به محاکمه می­کشد. هم بر حق بودن دفاع از میهن را می­ستاید و هم از چهره زشت و ویرانگر جنگ می­نالد. ثریا در اغما «رمانی است که شخصیت­های آن از روی الگوی اشخاص معروف و واقعی برگزیده شده ­اند و این اشخاص با نام­های داستانی و استعاره­ای در رمان معرفی شده ­اند، ویژگی‌ها و خلاقیت‌های شخصیت­های داستان همچون کلیدی است که خواننده را موفق به شناخت اشخاص می­ کند این نوع رمان: رمان کلیددار نامیده می­ شود» (میر صادقی،1376: 463).                          

1-2- اهداف پژوهش:

1 . تحلیل عناصر داستانی و نگاه اسماعیل فصیح به جنگ

2 بررسی تیپ­ها و چهرهای سه اثر داستانی جنگ فارغ از نقش اجتماعی و سیاسی آنان

3. آشنایی دانشجویان و محققان با نثر روایی جنگ در سه داستان اسماعیل فصیح
4. بررسی شخصیت­های داستانی در سه اثر اسماعیل فصیح

1-3- ارائه فرضیه‌های پژوهش:

1. نگاه اسماعیل فصیح به جنگ نگاهی انسانی و فارغ از نگرش­های باور شناختی است

2.تیپ­ها و چهره­ های گوناگون جامعه را فارغ از نقش اجتماعی یا اهداف سیاسی آنان ترسیم می­ کند

3. اسماعیل فصیح نویسنده­ای غریزی است و نسبت به جنبه­ های ادبی غفلت نشان داده است.
4. شخصیت­های داستانی او جامع و چند بعدی هستند و خصلت­های خوب و بد و عام و خاص را توأمان تصویر می­ کنند.

1-4- پیشینه‌پژوهش:

جمال میر صادقی در کتاب داستان‌نویس‌های معتبر ایران در صفحات 214-217 و همچنین در کتاب ادبیات داستانی قصه و رمانس، داستان کوتاه رمان صفحه‌ی 426 به نقد کتاب ثریا در اغما پرداخته است، میر صادقی این کتاب را از نوع از رمان­های کلیددار می­داند. به باور میر صادقی در رمان­های کلیددار شخصیت­پردازی از اهمیتی ویژه برخوردار است. زیرا در این نوع رمان­ها از شخصیت­های واقعی گرته‌برداری می­ شود و شخصیت­های داستان باید اعمال و خلقیات اشخاص مورد نظر نویسنده را بازتاب دهند، به طوری که خوانندگان آن‌ ها را در متن داستان طبیعی و واقعی ببینند. در این نوع رمان­ها شخصیت­ها از روی انگاره اشخاص معروف و واقعی برگزیده می­شوند و این اشخاص با نام­های داستانی در رمان معرفی می­گردند تا ویژگی­های شخصیت­های داستان همچون کلیدی خواننده را موفق به شناخت اشخاص نماید.   

محمد حنیف در کتاب «جنگ از سه دیدگاه» از رمان ثریا در اغما به عنوان اثری ضد جنگ با تفرعنات روشنفکرانه یاد می­ کند.

 «بهرنگ رجبی» در ضمیمه روزنامه اعتماد به نقد و بررسی رمان ثریا در اغما پرداخته و طرح آن را ضعیف، اما مهارت اسماعیل فصیح را در پرداخت صحنه ­ها جذاب و جالب می­داند.

 همچنین «محمد حسین صنعتی» در کتاب آشنایی با ادبیات دفاع مقدس اسماعیل فصیح را در گروه کسانی قرار داده که داستان­های منفی نگر نوشته‌اند و رمان زمستان 62 را در گروه آثاری که جنگ را یکسره زشتی می­بینند؛ قرار داده است.

غلام­رضا مردانی در کتاب «ادبیات در انقلاب، انقلاب در ادبیات» کتاب ثریا در اغما را در گروه آثار منفی نگر به شمار می­آورد، رمانی که شخصیت­

های اصلی آن از مرگ می­هراسند و کمتر با شهادت آشنایند.

آناهید اوجاکیانس در نقد مجموعه آثار داستانی اسماعیل فصیح بر آن است که:

مشخصات سبک و زبان فصیح در این رمان [زمستان 62] دربرگیرنده همان خطوط برجسته ای است که قبلاً بارها ذکر شده است. که استفاده از رجعت به گذشته این بار برای ایجاد مقایسه میان رونق و آبادانی مناطق جنوب با ویرانی‌های جنگ یا معرفی بیشتر شخصیت‌ها صورت گرفته است. . بارِ طنز و کنایاتِ زبان نیز سنگین‌تر و نه تنها از زبان آریان بلکه از سوی­ شخصیت‌هایی چون دکتر یار ناصر و مریم و فرجام نیز شنیده می‌شود و حتی به حریم صحنه های جدی و غم انگیز رسوخ می‌کند و فضای غم زده رمان را قابل تحمل تر می‌سازد. از نمادها نیز بهره شایسته ای گرفته شده است. نماد گل لاله ٬ که فرجام همیشه شاخه ای از آن را در اتاق تنگ خویش نگاه می‌دارد ٬ پیش آگهی از تعلق فکری و سرنوشتی است که در انتظار اوست و هم اسمیِ آن با معبودش٬ لاله جهان شاهی٬ نیز هدف و مقصود این شهادت را می‌رساند. شهادت فرجام شکوفایی گل زندگی لاله را در پی خواهد داشت. نام منصور فرجام نیز کنایه از سعادتی است که فرجام در اواخر زندگی احساس می‌کند. او از بخت خویش سپاسگزار است که او را یاری داده است تا فرجام زندگی‌اش را شکل دهد و٬ در زمستانِ زندگی خود و برخی از هم وطنانش٬ به رستگاری و حیات جاودان دست یابد. جبهه جزایر مجنون نیز ٬ که راه رستاخیز را برای فرجام فراهم می‌آورد ٬ کنایات ظریفی در بردارد. از یک سو ٬ در رمان ٬ اشاراتی به اهل جنوب بودن مجنونِ لیلی می‌شود٬ از سوی دیگر٬ فرجام که مجنونِ عشق لاله است٬ راهیِ جبهه جزایر مجنون می‌شود که شاید در چشم برخی متقارن با جنون زدگی باشد (اوجاکیانس، 1386: صص 131-132).

از نظرمحمدرضا روزبه آثار اسماعیل فصیح از نوع آثاری هستند:

«که طی آن‌ ها نویسنده یا نقبی به تاریخ گذشته زد و یا فراز و نشیب­های جامعه ایران در پشت جبهه جنگ را به تصویر کشید. رمان­های اسماعیل فصیح غالباً روالی خطی و شیوه­ای گزارش گونه و سرگرم کننده دارند. اسرار نویسنده بر این شکل و شگرد و کم توجهی او به انضباط درونی اثر، بعضاً به سستی آثارش انجامیده است».  (روزبه،1381:93)   

  1-5- مواد و روش اجرای پژوهش:

1. در این پژوهش پس از مطالعه آثار اسماعیل فصیح و همچنین کتاب­های نقد و بررسی آثار دفاع مقدس از روش‌ کتابخانه­ای استفاده می­ شود

2.پس از جمع­آوری منابع معتبر، متناسب با عنوان­های اصلی و فرعی فیش­برداری صورت می­گیرد.

3. بعد از طبقه ­بندی فیش­ها و تحلیل آن‌ ها پیش­ نویس تهیه شود.

 

زندگی نامه و آثار اسماعیل فصیح

فهرست مطالب

عنوان              صفحه

چكیده 1

فصل اول: کلیات

1- كلیات 3

1-1- مقدمه و بیان مسأله.. 3

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-3- اهداف تحقیق.. 5

1-4- پیشینه‌تحقیق.. 6

1-5- روش تحقیق.. 6

1-6- پرسش‌های تحقیق.. 6

1-7- نکته.. 6

فصل دوم: درآمدی بر غزل از ابتدا تا دوران معاصر

2- درآمدی بر غزل از ابتدا تا دوران معاصر 8

2-1- درباره‌ی غزل.. 8

2-2- غزل از ابتدا تا دوره‌ی بازگشت.. 10

2-3- شعر و غزل در دوران مشروطه.. 14

2-4- نوآوری‌های نیمایوشیج در شعر.. 19

2-5- شعر و غزل در ابتدای دوره‌ی معاصر.. 32

2-6- تعریف «غزلواره».. 37

فصل سوم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو

3- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو 39

3-1- معرفی احمد شاملو و آثارش.. 41

3-1-1- تعریف شاملو از شعر 45

3-1-2- شاملو و عشق 45

3-2- غزلواره‌های برگزیده.. 47

3-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 58

3-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 65

3-4-1- صرف (واژگان) 67

3-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 67

3-4-1-2- لغات و تركیبات نو 71

3-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 74

3-4-2- نحو (جمله بندی) 75

3-4-2-1- حذف و جا به جایی اركان جمله 76

3-4-2-2- جهش ضمیر 78

3-4-2-3- جملات شبه معترضه 79

3-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 81

3-4-2-5- ایضاح و تفصیل بعد از ابهام 82

3-4-2-6- فعل‌های امری و خطابی 83

3-5- بررسی فرم.. 83

3-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 84

3-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 87

3-6- بررسی صور خیال.. 91

3-6-1- صنایع بیانی 92

3-6-1-1- تشبیه 92

3-6-1-2- استعاره، مجاز و كنایه 95

3-6-2- صنایع بدیعی 99

3-6-2-1- بدیع لفظی 99

3-6-2-1-1- سجع 100

3-6-2-1-2- تكرار 102

3-6-2-2- بدیع معنوی 103

3-6-2-2-1- تشخیص 103

3-6-2-2-2- حس‌آمیزی 104

3-6-2-2-3- متناقض نما 105

3-6-2-2-4- تضاد 106

3-7- بررسی موسیقی.. 106

3-7-1- موسیقی درونی 108

3-7-2- موسیقی معنوی 115

فصل چهارم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث

4- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث 118

 

 

4-1- معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش.. 120

4-1-1- تعریف اخوان ثالث از شعر 123

4-1-2- اخوان و عشق 124

4-2- غزلواره‌های برگزیده.. 125

4-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 143

4-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 148

4-4-1- صرف (واژگان) 153

4-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 153

4-4-1-2- لغات و تركیبات نو 159

4-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 162

4-4-1-4- ترکیبات پر كاربرد 164

4-4-2- نحو (جمله بندی):.. 165

4-4-2-1- حذف و جابه‌جایی اركان جمله 166

4-4-2-2- جهش ضمیر 169

4-4-2-3- جملات معترضه‌ی طولانی و شبه معترضه 170

4-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 170

4-4-2-5- جابه‌جایی صفت 175

4-4-2-6- منادای طولانی 177

4-5- بررسی فرم.. 179

4-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج  از آن 180

4-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 183

4-6- بررسی صور خیال.. 186

4-6-1- صنایع بیانی 187

4-6-1-1- تشبیه 187

4-6-1-2- استعاره 192

4-6-1-3- مجاز 194

4-6-1-4-كنایه 195

4-6-2- صنایع بدیعی 197

4-6-2-1- بدیع لفظی 197

4-6-2-1-1- سجع 197

4-6-2-1-2- جناس 205

4-6-2-1-3- تكرار 207

4-6-2-2- بدیع معنوی 210

4-6-2-2-1- تضاد 211

4-6-2-2-2- متناقض نما (پارادوكس) 212

4-6-2-2-3- تشخیص 213

4-6-2-2-4- حس‌آمیزی 215

4-7- موسیقی.. 215

4-7-1- موسیقی بیرونی 216

4-7-2- موسیقی كناری 221

4-7-3- موسیقی درونی 226

4-7-4- موسیقی معنوی 230

نتیجه‌گیری 256

پیشنهادها 259

فهرست منابع.. 261

 چكیده

«غزلواره» را می‌توان یکی از گونه‌های کمتر شناخته شده‌ی ادبی به شمار آورد که در مضمون و درون مایه با غزل یکی و در فرم بیرونی با آن متفاوت است؛ به این معنا که فرم بیرونی (قالب) غزلواره، نیمایی یا سپید است و مضمون آن علاوه بر مضمون غزل سنتی (عشق، ذکر زیبایی معشوق، هجران و درد کشیدن عاشق) شامل توصیفات طبیعت، مسائل اجتماعی، سیاسی و… نیز می‌شود. احمد شاملو و مهدی اخوان­ثالث از شاعران معاصری هستند که در این نوع ادبی سروده‌هایی دارند، یکی در قالب سپید و دیگری در قالب نیمایی. در این تحقیق، محتوا و صبغه­ی فکری این شاعران و ساختار غزلواره‌های آنان در چهار حیطه‌ی زبان (صرف و نحو)، فرم، صور خیال (صنایع بیانی و بدیعی) و موسیقی بررسی و نقد گردیده است. هدف از این تحقیق نشان دادن تحولاتی است که هر یک از شاعران نامبرده در محتوا و ساختار این غزلواره‌ها – به عنوان گونه‌ای نو- ایجاد کرده ­اند.

واژگان كلیدی: غزلواره، ساختار، محتوا، شاملو، اخوان­ثالث. 

1-1- مقدمه و بیان مسأله

اشعار غنایی به آن دسته از سروده‌ها اطلاق می‌گردد که به جای گفتگو از حوادث خارجی، از هیجانات و احساسات روحی شخص سخن می‌گویند. این اشعار بیانگر واکنش‌های لطیف روحانی و سرکشی‌های دقیق درونی و معنوی شاعر است. سراینده در این اشعار به مسائل درونی و عواطف انسانی، عشق‌ها و شوریدگی‌های خویش می‌پردازد. آغاز پیدایش این اشعار به گذشته‌های دور برمی‌گردد. سروده‌های مذهبی زرتشت، مزامیر داوود، سرودهای خسروانی در دوران ساسانیان و… را می‌توان از نخستین آثار مکتوب در این زمینه به شمار آورد. سرآغاز اشعار غنایی در ایران به اشعار عاشقانه‌ی بعد از اسلام بر می‌گردد. مفهوم واقعی شعر غنایی در ادبیات کهن فارسی را می‌توان در سرودهای مذهبی زرتشت، یعنی «گاهان» یافت. این سرودها مناجات‌ زرتشت با آفریدگار خویش است که از مصراع‌های 12 تا 14 هجایی تشکیل شده است. لازم به توضیح است که سابقه‌ی اشعار غنایی در ایران به مفهوم کلمات موزون وسرودهای هجایی و غیر مقفی که همراه با آهنگ یا نوای موسیقی خوانده می‌شد، بسیار زیاد و دیرینگی آن از تاریخ پیدایش این گونه ادبیات در زبان برخی اقوام و ملل بسیار بیشتر است. (ر.ک: صبور، 1384: 65). در طول ادوار مختلف شعر فارسی «غزل» به عنوان برجسته‌ترین نوع ادبیات  غنایی ایران شناخته شد. اولین غزل به شکل و معنی مصطلح امروزی را می‌توان در آثار شهید بلخی (متوفی در 325) یافت. غزل در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم به عنوان قالبی مستقل رواج یافت. مضمون غزل در این دوران، عاشقانه و نشاط آمیز بود. پس از حمله‌ی مغول، شاعران به درونگرایی روی آوردند و حزن و اندوه، شکایت و گله از روزگار و حدیث نفس جایگزین مضمون‌های قبلی شد. سبک غزل از خراسانی به عراقی  تغییر یافت. به تدریج مضمون غزل متحول شد و مسائل عارفانه نیز وارد این حوزه گردید. نیمه‌ی اول قرن ششم تا نیمه‌ی دوم قرن هشتم هجری قمری را از درخشان‌ترین ادوار غزل و سیر تکوین و تکامل آن دانسته‌اند. از قرن هشتم شاعران غزلسرا به تکرار و تقلید روی آوردند. در قرن نهم هجری سبک عراقی رو به انحطاط رفت. مضمون غزل نیز در حد تقلید و تتبع گذشتگان باقی ماند. سه نوع غزل عارفانه، عاشقانه و قلندرانه در این دوران رواج داشت. سبک عراقی در اوایل قرن دهم از بین رفت و سبکی با نام وقوع جایگزین آن شد که تا قرن یازدهم ادامه پیدا کرد. مضمون غزل بر اساس حقیقت نمایی و بیان واقعیت در وقایع عشق، عاشق و معشوق مطرح شد. قرن یازدهم عرصه‌ی ظهور سبک هندی (اصفهانی) است. غزل این سبک، تک بیت‌ها و مفرداتی است که با قافیه و ردیف به هم پیوند خورده‌اند. شاعران خیال‌پرداز و مضمون آفرین سبک هندی، علاوه بر مضمون‌های رایج غزل، مضمون‌های دیگری چون پند و اندرز، مطالب اخلاقی و… را وارد غزل کردند. در اوایل قرن دوازدهم این سبک به ابتذال کشیده شد و از بین رفت. از این دوران تا پایان نیمه‌ی اول قرن دوازده که غزل فارسی در سکوت به سر می‌برد را دوران «فترت» نامیده‌اند. در نیمه‌ی دوم قرن دوازده، شاعران به سبک شعری ادوار گذشته روی آوردند که به نهضت ادبی «بازگشت» معروف است. در غزل این دوران مضمون تازه‌ای وارد نشد. از سال 1285 تا 1304 ش، دوران مشروطه نام دارد. در این دوران محتوای غزل دگرگون شد. مسائل اجتماعی، مبارزه، آزادی، وطن‌خواهی و تجدد طلبی و… در مضمون غزل وارد شد. فرم و محتوای این اشعار از مناسبتی در خور برخوردار نبودند، بنابراین شاعران در صدد تغییر فرم شعر برآمدند. نیما یوشیج ابتدا با انتشار «افسانه» تحولاتی در مضمون شعر به وجود آورد و با انتشار «ققنوس» فرم شعر فارسی را دگرگون کرد.

در 1305ش، رضا شاه به قدرت رسید. به دنبال از بین رفتن آزادی بیان و اندیشه، شعر نو از حرکت ایستاد. پس از خروج رضا شاه از ایران، شعر نو حرکت دوباره‌ی خود را آغاز کرد و تا سال 1332 درخشان‌ترین دوران را سپری کرد. سال سی(1330)، سال تثبیت شعر نو است. شعر منثور تحت تأثیر ترجمه‌های اشعار و قطعات اروپایی گسترش یافت. شعر سپید رواج پیدا کرد. پس از این، شاعران در قالب نیمایی و سپید  به سرودن شعرهایی با مضمون‌های غنایی و عاشقانه پرداختند. برترین آثار شاعرانی چون اخوان، شاملو، فروغ، سپهری، نادرپور، مشیری، آتشی و… در دهه چهل(1340-1349) سروده شد. غزل نیز از اوایل دهه چهل تحت تأثیر این جریان به تازگی گرایید. گروهی از شاعران به پیروی از نیما، اندیشه‌ها و مضمون‌های غنایی و عاشقانه را در قالب‌ نیمایی و سپید ارائه دادند که به عنوان «غزلواره» نامگذاری شدند.

 مراد نگارنده از واژ‌ه‌ی « غزلواره» در این تحقیق، اشعاری است با مضمون غنایی و عاشقانه که فرم بیرونی آن نیمایی یا سپید باشد. از میان شاعرانی که «غزلواره» هایی سروده­اند می‌توان به اخوان ثالث، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، نادر نادرپور و… و در قالب سپید به احمد شاملو اشاره کرد.

 مراد نگارنده از انجام این تحقیق، بررسی ساختار و محتوای «غزلواره» و نمودن ویژگی‌های منحصر به فرد این گونه‌ی ادبی در شعر شاعران برگزیده است.

این تحقیق شامل 5 فصل است:

فصل اول: کلیات است که در آن مقدمه و بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش‌ها و روش تحقیق آورده شده است.

 فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دوره‌ی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری‌های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دوره­ معاصر است.

 فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در چند حوزه‌ی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در حوزه‌های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلواره و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.

1-3- اهداف تحقیق

آشنایی با «غزلواره» به عنوان یکی از گونه‌های کمتر شناخته شده در شعر معاصر فارسی.

1. بررسی ابعاد گوناگون «غزلواره» سرایی در شعر شاعران برگزیده.
2. شناخت شاعرانی که در این نوع ادبی (غزلواره) سروده‌هایی دارند.
3. بررسی تحولاتی که هر یک از این شاعران در ساختار و محتوای «غزلواره» پدید آورده‌اند.

1-4- پیشینه‌تحقیق

تا کنون تحقیقی جدی و تخصصی درباره ی «غزلواره» و شاعران معاصری که در این نوع ادبی سروده هایی دارند، صورت نگرفته است. تنها به صورت گذرا تعاریف گوناگون «غزلواره» در کتاب‌های «سیر غزل در شعر فارسی»، «آفاق غزل فارسی» و «سیر تحول غزل فارسی» ارائه شده است. البته در کتاب اخیر به شاعران برجسته‌ی این نوع ادبی اشاراتی شده و نمونه‌ای از غزلواره‌های آنان آورده شده است.

1-5- روش تحقیق

روش گردآوری اطلاعات این تحقیق، کتابخانه‌ای است؛ به این صورت که کتاب‌های مرتبط با موضوع تحقیق، مطالعه و مطالب مهم و برجسته در قالب فیش‌هایی نگارش و دسته بندی شد و پس از تجزیه و تحلیل در تحقیق استفاده گردید.

1-6- پرسش‌های تحقیق

پرسش های تحقیق به طور کلی در چند محور زیر خلاصه می شود:

1- «غزلواره» چیست؟

2- آیا می توان «غزلواره» را در شعر معاصر فارسی گونه‌ای ادبی به شمار آورد؟

3- مختصات اصلی سبکی «غزلواره» در شعر شاعران معاصر کدامند؟

1-2- بیان مسئله و ضرورت انجام پژوهش …………………………………………………………….. 8

1-3- سابقۀ انجام پژوهش…………………………………………………………………………………… 8

1-4- اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………….. 9

1-5- فرضیه های پژوهش …………………………………………………………………………………. 9

1-6-روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 9

 

فصل دوم:کلیات پژوهش

2-1- جریان خلافت بعد از نبی اکرم (ص) ……………………………………………………………. 13

2-1-1- رحلت رسول اکرم، جریان سقیفه و موضع امام علی …………………………………….. 13

2-1-2- علل سکوت امام در برابر حکومت خلفا …………………………………………………….. 16

2-2- ولایت در اسلام ……………………………………………………………………………………… 17

2-2-1-ولایت تشریعی…………………………………………………………………………………….. 19

2-3-خلافت علی (ع)……………………………………………………………………………………….. 20

2-3-1-فعالیت های امام در دوران خلافت …………………………………………………………… 21

2-4- بهانه های مخالفان برای رویارویی با امام ……………………………………………………….. 23

2-5-شیوۀامام علی (ع)در ابراز مخالفت …………………………………………………………………. 30

2-6- شیوۀ امام علی (ع)در مواجهه با مخالفان ……………………………………………………….. 36

2-7-جایگاه امام در حکومت خلفا ……………………………………………………………………….. 39

2-8-مخالفان سیاسی در دوران حکومت ………………………………………………………………… 44

2-9-علل مخالفت با حکومت امام علی (ع)…………………………………………………………….. 47

2-10-آداب اخلاقی در نبرد مخالفان ……………………………………………………………………. 49

2-11-شهادت حضرت علی (ع)………………………………………………………………………….. 56

 

فصل سوم:تبین پژوهش

3-1-روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 63

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت …………………………………………………… 69

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………… 69

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه …………………. 70

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ………………………………………… 72

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………… 74

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه …………………………………………. 75

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه ………………………………………. 76

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ………………………………………………………………………… 82

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین ………………………………………………….. 85

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)………………………………………………………………………… 87

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………… 88

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)………………………………………………………………………… 92

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ………………………………………………………………. 93

4-4- شجاعت و ایثار گری ………………………………………………………………………………… 97

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره …………………………………………………………………… 97

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………… 98

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………….. 99

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی …………………………………………. 99

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه …………………… 100

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه …………………. 104

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)………………………………………………………………….. 108

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)……………………………………………………….. 112

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه………………………….. 113

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ……………………….. 117

4-7-علم وآگاهی علی (ع)…………………………………………………………………………………. 120

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه …………………………………………………… 121

4-8-صبر وحلم علی (ع)……………………………………………………………………………………. 125

 

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)………………………………………………………………… 131

4-10-عدالت حضرت علی (ع)……………………………………………………………………………. 136

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)…………………………………………………………………….. 142

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………. 146

4-12-1- عناصر موسیقایی …………………………………………………………………………………. 146

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………… 146

4-12-1-2-ردیف ……………………………………………………………………………………………. 147

4-12-1-3-قافیه ……………………………………………………………………………………………… 148

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………… 149

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………… 150

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………… 152

4-12-3-1- معانی……………………………………………………………………………………………. 153

4-12-3-1-1-انشاء………………………………………………………………………………………….. 153

4-12-3-1-2-امر ……………………………………………………………………………………………. 153

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه ……………………………………………………………………………. 156

4-12-3-2- بیان ……………………………………………………………………………………………… 158

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………….. 159

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات ……………………………………………………………. 161

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ………………………………………………………………. 162

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 162

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………………… 163

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ………………………………………………………………………………… 164

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه …………………………………………………………………. 165

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………………. 165

4-12-3-3-بدیع ……………………………………………………………………………………………… 165

4-12-3-3-1-اقسام جناس و تبلور آن در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………….. 166

4-12-3-3-2-تلمیح ………………………………………………………………………………………… 169

4-13-وجوه مطابقت با اسناد تاریخی ……………………………………………………………………. 171

4-13-1- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ خاوران نامه …………………………………. 172

4-13-2- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ علی نامه ……………………………………… 174

 

فصل پنجم: استنباط و نتیجه ­گیری

5-1- استنباط و نتیجه گیری ……………………………………………………………………………….. 179

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………… 185

چكیده:

          امام علی (ع) به عنوان انسانی بر تر و متعلق به بشریّت شناخته می شود. و در حقیقت همۀ آرزوهای بشر در اعمال حضرت امیر(ع) تجسّم یافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ایشان به عنوان نمونه والای یک انسان کامل یاد شده است. گاهی اوقات در شعر شاعران نکاتی را می بینیم که تقریباً همۀآنها بر اساس  باور و اعتقاد شاعر و براساس صفای دل آنها گفته شده است. جایگاه آزاد حضرت علی (ع) در شعر فارسی جایگاهی  بسیار والا و  بلند مرتبه و  بی نهایت گسترده است. از شاعران مدیحه سرا و عارف گرفته  تا شاعران حماسه پرداز. از صفات با کمال و شکوه و عظمت علی (ع)  نکات برجسته ای را می بینیم که ادبیات و شعر را به اوج زیبایی می رساند. گستردگی جلوۀ شخصیتی آن امام همام در گسترۀ ادب فارسی، تا به آن حد است که نمی توان در حدّ یک پایان نامه به تمام آن پرداخت. بنابراین در راستای انجام این تحقیق که حکم مقدمه را دارد. تنها به اشعار دو شاعر بزرگ آسمان شعر و ادب فارسی ( ربیعی و ابن حسام خوسفی ) اکتفا گردید و در حد توان سعی شد، تا سیمای علی (ع) از لابه لای اشعار این دو شاعر بزرگ مورد مطالعه قرار گیرد و بازگو شود. ابن حسام و ربیع، دو تن از شعرای بزرگ شعر و ادب فارسی هستند که شخصیّت والای علی (ع) آنان را وا داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند. این دو شاعر توانا، برای این که شخصیّت علی (ع) را به طور کامل به تصویر بکشند، تمام زوایای زندگی آن حضرت را مورد کنکاش  قرار داده‌اند. از جمله مسایل مورد توجه این دو شاعر، افضلیت حضرت علی (ع) است که هر یک از آن دو بنا بر اعتقاد و مذهب خویش، دلایلی را برای کسب مقام جانشینی رسول خدا (ص) عنوان می کنند که نویسنده به بیان ابیاتی که با فضایل علی (ع) در ارتباط است، پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است، با این حال نخست بحثی پیرامون این دو کتاب در این پایان نامه آمده، که گر چه به عنوان مقدمه  است، ولی ضرورت آن کاملاً احساس می شود. در این جا باید گفت، تمام این ابیاتی که در دیوان این دو شاعر، در ذکر فضایل حضرت علی (ع) موجود بوده، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است. فضایلی همانند: علم، شجاعت، عدالت، زهد و تقوی، کرامات ومعجزات  حضرت علی (ع) و غیره… علاوه بر مناقب و فضایلی که این دو شاعر بدان پرداخته اند، چون در این تحقیق ضرورت داشته است که شمه ای از تاریخ صدر اسلام نیز ذکر شود و حوادثی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد، بازگو شود. نویسنده مطالبی کوتاه در این مورد را نیز بیان داشته است.  در ضمن تصویرهایی که این دو شاعر بزرگ از سیمای مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) به دست داده اند به صورت تطبیقی،بحث شده است. و در پایان نیز به بررسی تطبیقی فنون فصاحت و بلاغت این دو منظومه پرداخته ایم.

1 – 1- مقدمه

فهرست مطالب

 

 

عنوان                                                                                        صفحه

 

چکیده 1

فصل اول: کلیات   

1-1- مقدمه  3

1-2- مروری بر عصر مادر سالاری گذشته  6

1-3- پیشینه تحقیق  12

1-4- اهداف تحقیق  13

1-5- ضرورت تحقیق  14

فصل دوم: زن و شعر  15

فصل سوم: سیمای زن در ادبیات معاصر ایران   24

فصل چهارم: سیمای زن در سروده های زنانه‌ی معاصر با تكیه بر آثار برگزیده‌ی (عالم تاج (ژاله) قائم مقامی فراهانی، پروین دولت‌آبادی، توران شهریاری، ژاله اصفهانی و پروانه نجاتی) 

4-1- عالم تاج (ژاله ) قائم مقامی فراهانی  34

4-1-1- نگاهی به زندگی و شعر عالم تاج (ژاله) قائم مقامی فراهانی  34

4-1-2- كیفیت شعر ژاله  40

4-1-3- عناوین پراکنده 43

4-1-4- عنوان های خاصی كه ژاله فراهانی برای زن بكار برده است   43

4-1-5- عناوین نا پسندیده 44

4-1-6- عناوین پسندیده 48

4-1-7- نگاه به بعد طبیعی زن در اشعار ژاله قائم مقامی فراهانی  51

4-1-8- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار ژاله فراهانی  57

4-1-9- نگاه به زن از بُعد اجتماعی در اشعار ژاله قائم مقامی فراهانی  66

4-2- سیمای زن در مجموعه اشعار پروین دولت آبادی  74

4-2-1- نگاهی به زندگی و شعر پروین دولت آبادی  74

4-2-2- نگاه پروین دولت آبادی به زن  75

4-3- سیمای زن در دیوان توران شهریاری (  بهرامی ) 82

4-3-1- نگاهی به زندگی و شعر توران شهریاری( بهرامی ) 82

4-3-2- نگاه به بعد طبیعی زن در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 84

4-3-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 89

4-3-5- نگاه به زن از بُعد اجتماعی در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 110

4-4- سیمای زن در دیوان ژاله اصفهانی  114

4-4-1- نگاهی به زندگی و شعر ژاله اصفهانی  114

4-4-2- نگاه به بعد طبیعی زن در اشعار ژاله اصفهانی  116

4-4-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار ژاله اصفهانی  125

4-4-4- نگاه به زن از  بُعد اجتماعی در اشعار ژاله اصفهانی  130

4-5- سیمای زن در آثار برگزیده پروانه نجاتی  135

4-5-1- نگاهی به زندگی و شعر پروانه نجاتی  135

4-5-2- نگاه به بعد طبیعی زن  در اشعار پروانه نجاتی  136

4-5-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار پروانه نجاتی  142

4-5-4- نگاه به زن از  بُعد اجتماعی در اشعار پروانه نجاتی : 146

4-6- نتیجه‌گیری  148

4-7- پیشنهادها 151

فهرست منابع  152

 

چکیده

 

در این تحقیق سعی شده است که دیدگاه زنان شاعر ( معاصر ) عالم تاج ( ژاله ) قائم مقامی فراهانی، پروین دولت آبادی، توران شهریاری، ژاله اصفهانی و پروانه نجاتی در مورد جنس زن، شخصیّت و نقش او درخانواده و اجتماع بیان گردد. این شاعران بر اساس تجربه های تلخ و شیرین شان، نسبت به زن و نقش او شعر هایی سروده­ اند كه گاهی برای زنان مقامی ارجمند كه بسی بالا تر از فرشتگان بوده و گاهی هم آن چنان پست و حقیر، كه تنها وسیله ای برای لذت، عیش و كامرانی نا مردان بوده، سخن به میان آورده اند. در عین حال هیچ یک از آن ها از نقش اساسی و خطیر یک زن كه همان نقش مادری اوست،چشم پوشی نكرده و در واقع دید گاهی نسبتاً یكسان در این زمینه، نسبت به زن داشته اند كه در این تحقیق، به آن پرداخته شده است.

واژه‌های کلیدی: : سیمای زن ، شعر معاصر، عالم تاج ( ژاله ) قائم مقامی فرهانی، پروین دولت آبادی، توران شهریاری، ژاله اصفهانی و پروانه نجاتی.

.1- کلیات

1-1- مقدمه

گفتگو در مورد زن و دیدگاه هایی که در باره ی او وجود دارد، کاری بس سخت است و احتیاج به مطالعه ی عمیق دارد.

برای شناخت زن و موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی او، باید تمام تاریخ را از نظر گذراند و برای این شناخت، نمی توان یک دین یا مذهب خاصی را مورد نقد و بررسی قرار داد و بعد حکمی کلی در این باره داد. اما در بررسی هایی که پژوهش گران در چند دیـن مثـل« یهودیت و مسیحیت » در

 باره ی زن انجام داده اند، دیده شده که بی توجهی و بی اعتنایی به زن از همان ابتدای خلقت، آشکار بوده است.

« در مسیحیت گناه اولیه (  (pehe0riginaگناه زن بود و – مرد به عنوان فرزند آدم- هر گاه به سوی زنی رود، حتی اگر آن زن همسرش باشد، چنان که حوا همسر شرعی آدم بود، باز گناه نخستین و گناه اصلی را تکرار کرده است و گناه و عصیان آدم را در خاطره ی خداوند، تداعی کرده است. »(شریعتی، 1376 : 78)

این دیدگاه در دین مسیحیت، شاید بر گرفته از همان داستان چگونگی خلقت آدم و حوا و رانده شدن آنان از بهشت باشد. داستانی که بدین گونه در این دین و مذهب بیان شده است و پژوهش گران نیز آن را در کتاب ها و آثار خود آورده اند و گفته اند که خداوند ابتدا آدم و حوا را در بهشت آفرید و بعد به آن ها حکم کرد که شما مختارید از این بهشت و تمام امکاناتش استفاده کنید مگر این درخت، که بنا به بعضی از تفاسیر، گندم بوده و بعضی دیگر آن را سیب دانسته اند اما در این میان شیطان بر آنان غلبه نمود و آن ها را وادار کرد که از آن درخت ممنوعه، تناول کنند و در پی این سرکشی و گناه بود که از بهشت رانده شدند اما، گویا در این میان، مسیحیان یک طرفه به قاضی رفته اند و طبق استدلال های خود شان، زن یا حوا را مسؤول این خطا و باعث تشویق و ترغیب آدم، دانسته اند و شاید با این گونه استدلال ها، باعث شده اند چنین حکمی در باره ی همه ی زنان، در دین آن ها ریشه دواند.

جلال ستاری در یکی از کتاب های خود به نام سیمای زن در فرهنگ ایران، با توجه به تصور کهنی که در شرق پا گرفته بود، مبنی بر زاییده شدن زن یا حوا از پهلوی مرد یا آدم و با توجه به طرز تفکر آن ها، از منظر و دیدگاه دو گروه عمده، به تبیین و بیان این نظریه پرداخته است.

او در این کتاب در باره ی گروه اول که به ظاهر بینان معروفند، آورده: « مرد و زن از نظر این گروه،  بسیار با هم تفاوت دارند. از نظر اینان، آدم پسر خداست و خداوند او را بدون واسطه آفریده و تمام خصوصیات خود را به او انتقال داده است. پس آدم (مرد) می تواند عروج روحانی داشته باشد و تا خدا پیش برود. از نظر آن ها، حوا، دختر آدم و زاییده ی اوست. بنا بر این حوا (زن) نمی تواند به مانند آدم (مرد) به عروج و تکامل دست یابد. در واقع، زن فاصله ای است بین خدا و آدم. از نظر این گروه، آدم، حوا را در خواب زایید، بی درد و رنج و این زایمانی رویا وش است. زایمان در حوا در حکم نفرین و لعنتی ابدی است….آدم، نقش اساسی بر عهده دارد. نقشی معنوی و روحانی، چون شبیه به خداست. اما حوا، نقش مشروط و مادی است. آدم، پیامبر زندگی است و حوا پیک مرگ»(ستاری،1373: 60)

ستاری در این باره، بیان داشته که : « اگر خلقت حوا از دنده چپ او را از دیدگاه گروهی دیگر که به نهان بینان معروفند، در نظر بگیریم، مساله حکمی دیگر به خود می گیرد. نهان بینان زن (حوا) را باطن دین و آیین می دانند و آدم را ظاهر آن. شیطان هم به فکر از هم پاشیدگی باطن بود تا ظاهر. زیرا می دانست اگر باطن از هم پاشیده شود نیروی ظاهر هم ارزشی نخواهد داشت.»(همان،1373 :60)

در جواب این سوال كه چرا از همان آغاز آفرینش، برای جنس زن خلقتی ناقص تر از مرد قائل شده اند، قصه ها، افسانه ها و اساطیر فراوانند كه در این جا لازم نیست به تمامی آن ها  اشاره گردد. اما این قصه ها که اکثرا بر ساخته ی مردان هستند با توجه به دلایل و مطالبی که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد، شاید هرگز پژوهندگان را به سر منزل حقیقی چرایی و چیستی خلقت زن، راهنمایی نكنند. از اینروست كه غالباً تكیه گاه این نوع جستجو را در قرآن، رد یابی می نمایند اما گاهی نیز برای وضوح این آیات، در باب داستان خلقت انسان، به تفاسیر مختلف مراجعه می كنند که متاسفانه خیلی از مفسران هم بر مبنای دیدگاه و عقل خود شان، آیات قرآنی را تفسیر و تبیین كرده اند. آن‌ ها، بیان داشته اند كه ابتدا زن (حوا) بود كه فریب شیطان را خورد و بعد او باعث گمراهی مرد (آدم) شد. اما آیات قرآنی فراوانی در این باره وجود دارد كه خداوند فرموده، زن و مرد هر دو وسوسه شیطان را پذیرفته اند و گمراهی هر كدام به گردن خود شان بوده است. نه مرد مسؤول گمراهی زن است و نه زن مسؤول گمراهی مرد. در

سوره ی بقره­ آیه­ی 36 در این زمینه چنین می خوانیم : « فازلهما الشیطان »  شیطان هر دوی آن ها را به ضلالت انداخت یا در سوره­ی اعراف، آیه ی20 نیز كم و بیش به این مضمون اشاره شده است. « فوسوس ­لهما الشیطان» شیطان هر دوی آن ها را فریب داد و هر دو را وسوسه كرد.

می بینیم قرآن در هر كجا كه از فریب و وسوسه شیطان، سخن به میان آورده تمام ضمایر را به صورت تثنیه بیان داشته است. از نظر قران هر  دوی آن ها، این گناه را انجام داده اند، هم حوا و هم آدم. اما در این جا می توان این سوال را مطرح كرد كه چرا مفسران در تفسیر این آیه ها هم حقیقت و باطن مطلب را بیان نكرده و تعمداً مرد را بر زن ترجیح داده اند ؟ که در پاسخ این سوال،می توان این گونه گفت که این دیدگاه، شاید ناشی از تسلط فرهنگ مرد سالارانه ی گذشته باشد و این که در بیشتر اوقات، اکثر مفسران مرد بوده اند و هر آن چه آن ها در این زمینه، نوشته اند ناشی از دیدگاه مردانه خود شان بوده است زیرا هم خود آن ها، مساله گناه نخستین را مطرح كرده اند و هم خود شان به آن پرسش، جواب داده اند. شاید در این جا نیز بتوان گفت که بر اساس این اندیشه هاست كه زن در طول تاریخ در تمامی جنبه های زندگی، كوچك شمرده شده است. حق و حقوقی ندارد و اگر سخن بگوید یا نظری بدهد او را محكوم می كنند كه كم خرد و وسوسه ­گر است و به این صورت زن در پستوی خانه ها پوسیده و یا به اجبار تن به ازدواج می دهد و سر انجام اگر هیچ یک از این ها ننگ بودنش را نپوشاند، قبر بهترین داماد برایش است، آن گونه که در زیر آورده شده :

« لكل اب بنت یرجی بقاؤهــا              ثلاثه اصـها اذا ذكر الصــهر

فبیت یغطیها و بعل یصونها             و قبر یواریها، و خیر هم القبر »

هر پدری دختری داشته باشد كه بخواهد ماندگار شود، هر گاه به یاد داماد می افتد، سه داماد دارد : یكی خانه ای كه پنهانش كند.” دومی شوهری كه نگهش دارد” و سوم قبری كه بپوشاندش،”و بهترین شان قبر است و این مثل عربی كه گفته اند : « نعم الختن القبرٌ» در باره ی همین موضوع است »(شریعتی، 1376: 110)

در قران به وضوح، بیان شده است که زن و مرد هر دو از عالم نیستی به عالم هستی پا  نهاده اند و در واقع آن دو، کامل کننده ی هم هستند. مثلا آیه ی زیر حاکی از چنین مطلبیست « هن لباس لکم و انتم لباس لهن. یعنی آن ها پوشش شمایند و شما پوشش آن هایید. »  (سوره ی بقره، آیه ی 178). و یا در آیه ی اول سوره ی نساء، خداوند به برابری زن و مرد، این گونه اشاره کرده : « یا ایها الناس اتقوا ربکما الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها ». نیز در سوره ی نحل آیه ی 72، به همین مضمون بر می خوریم : « و الله جعل لکم من انفسکم ازواجا و جعل لکم من ازواجکم تبین و حفده. یعنی و خداوند از جنس خود تان برای شما جفت آفرید و از آن جفت ها، دختران و پسران و دامادان و نوادگان برای شما خلق فرمود.

در همه ی این آیات، خداوند یاد آور شده که زن و مرد مکمل یکدیگر و مایه ی آرامش یکدیگرند و در هیچ یک از آیات خود، به برتری یکی بر دیگری اشاره نکرده است.

  این اشارات كوتاه به برخی از آیات قرآنی ظاهراً برخلاف نظریه و دیدگاه كسانی است كه برای آفرینش زن خلقتی ناقص، قائل شده اند، هر چند ورود به این مسئله از منظر قرآن، خود بحثی مفصل لازم دارد و قرار دادن آیات و احادیث ما را به جایگاه خاصی در این مورد هدایت كند، اما فعلاً به این منبع الهام زیاد وارد نمی شویم و از مناظر دیگر به موضوع می پردازیم.

1-2- مروری بر عصر مادر سالاری گذشته

مطالعه در تاریخ اقوام، ملل مختلف واساطیر و داستان های آنان، پژوهندگان را به جایی رساند كه گفته اند، زن نه تنها در عصر باستان، حاشیه نشین نبوده، بلكه اداره امور زندگی و پرورش فرزندان به عهده آنان بوده است كه معمولاً از این عصر به نام « عصر مادر سالاری یا مادر شاهی» نام می برند. عامل اصلی نام گذاری این عصر به عصر مادر سالاری، به نوع زندگی آن دوره بر می گردد که مردان برای شكار به مناطق دور دست سفر می كردند و هنگامی بر می گشتند، آن قدر شكار نمی كردند كه برای خوراك و معاش خانواده بسنده باشد، بنا بر این در طی غیبت مردان این زنان بودند كه به امور خانه می پرداختند و در گذران زندگی نقش اساسی داشتند. از طرف دیگر از شواهد بدست آمده این گونه بر می آید كه « بر نخستین جوامع بشری نه نظام مادر سالاری حاكم بوده و نه نظام پدر سالاری، بلكه مرد و زن پیش از تاریخ و در آغاز تاریخ، وظایف و مشاغل مختلفی داشتند، آن ها  همكار و مكمل هم بوده اند و هیچ چیز از پیش مبین برتری یكی بر دیگری نبوده است. پس از دوران گرد آوری خوراك و شكار، یعنی در عصر نو سنگی كه زن به كار كشاورزی سر گرم و مرد هم دارای مشغله دامداری است، زن قدرت بسیار می یابد و شأن و منزلتی شایان كسب می كند. زن به اقتضای كار و اشتغالش مادر و سرور طبیعت دانسته شده است و كیش و پرستش زن ایزدان رواج می یابد. به هر حال چنین پیداست كه دوران نو سنگی، دوران فرمانروایی زن یا مادر است و از قدرت مرد نسبتا ً كاسته می شود. »( ستاری، 1373: 5-7 )

                                     فهرست مطالب: عنوان                                                                                                    

 

صفحه چكیده ———–

 

1 فصل اول کلیات

 

:مقدمه———–

 

3 1-1- هدف تحقیق-

 

5 1-2- پیشینه ی تحقیق ————

 

5 1-3- روش گرداوری مطالب ———-

 

5 فصل دوم معرفی ازرقی هروی

 

2- ازرقی هروی  زندگی و سبک شعری او … بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–

 

7 2-1شناسنامه ی ازرقی————–

 

8 2-2- ممدوحان ازرقی—————

 

9 2-3 آثار ازرقی–

 

10 2-4- سبک و سیرت ازرقی ———-

 

12 فصل سوم: بدیع و پیشینه ی آن

 

3- بدیع وپیشینه ی آن————-

 

22 3-1- نگاهی به آثار بدیع معاصر——-

 

23 فصل چهارم: بدیع لفظی

 

4- بدیع لفظی—–

 

30 4-1- صنایع لفظی بدیع————-

 

30 4-1-1-2-1- ترصیع—————-

 

30 4-1-1-2-2- موازنه —————-

 

31 4-1-1-2-3- تضمین المزدوج——-

 

32 4-1-2- جناس—

 

33 4-1-2-1- جناس تام————-

 

33 4-1-2-2- جناس مرکب  ———

 

34 4-1-2-3- جناس مضارع ———

 

35 4-1-2-4- جناس لاحق ———-

 

36 4-1-2-5- جناس مُطرف ————

 

36 4-1-2-6- جناس خط ————–

 

37 4-1-2-7- جناس ناقص یا مُحرّف—–

 

38 4-1-2-8- جناس اشتقاق یا جناس ریشه بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————-     

 

39 4-1-2-9- جناس شبه اشتقاق ——-

 

40 4-1-2-10- جناس زاید————-

 

40 4-1-2-10-1- جناس مُطرف یا مُزید(مختلف الاول)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——

 

41 4-1-2-10-2- جناس وسط(مختلف الوسط) بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–

 

41 4-1-2-10-3- جناس مُذّیل(مختلف الآخر)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————-

 

42 4-1-3- تکرار——

 

44 4-1-3-1- تکرار واک یا واج آرایی—–    

 

45 4-1-3-2- تکرار واژه—————-

 

46 4-1-3-2-1- رد الصدر الی العجز——

 

46 4-1-3-2-2- رد العجز الی الصدر——

 

48 4-1-3-2-3- ردالصدر الی الابتدا —–

 

49 4-1-3-2-4- ردالصدر الی العروض—–

 

49 4-1-3-2-5- ردالعروض الی الابتدا —-

 

50 4-1-2-3-6- ردالعروض الی العجز—–

 

50 4-1-3-3- تکرار یا تکریر ————

 

51 4-1-3-4- التزام یا اعنات ———–

 

52 4-1-3-5- تتابع اضافات————-

 

53 فصل پنجم: بدیع معنوی

 

5- بدیع معنوی—-             

 

56 5-1- تشبیه ——

 

56 5-1-1- انواع تشبیه به اعتبار طرفین تشبیهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–             

 

57 5-1-1-1- تشبیه محسوس به محسوس بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—————              

 

57 5-1-1-2- تشبیه معقول به محسوس –            

 

58 5-1-1-3- تشبیه محسوس به معقول –               

 

59 5-1-1-4- تشبیه معقول به معقول —             

 

60 5-1-2- انواع تشبیه به اعتبار مفرد یا مرکب بودن بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——       

 

61 5-1-2-1- تشبیه مفرد به مفرد——-  

 

61 5-1-2-2- تشبیه مفرد به مرکب —–

 

62 5-1-2-3- تشبیه مرکب به مرکب —-

 

63 5-1-3- انواع تشبیه به اعتبار تعدد طرفین بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————

 

 

 

65 5-1-3-1- تشبیه ملفوف————

 

65 5-1-3-2- تشبیه مفروق ————

 

65 5-1-3-3- تشبیه جمع————–

 

67 5-1-3-4- تشبیه تسویه(مزدوج)——

 

68 5-1-4- انواع تشبیه از جهت وجود یا عدم وجود ادات تشبیه ————–

 

68 5-1-4-1- تشبیه مرسل————-

 

68 5-1-4-2- تشبیه مُؤکَّد ————-

 

69 5-1-5- انواع تشبیه از جهت ذکر یا عدم ذکر وجه شبه بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد–

 

70 5-1-5-1- تشبیه مُفَصَّل ————

 

70 5-1-5-2-  تشبیه مُجمل————

 

71 5-1-5-3- تشبیه بلیغ————–          

 

72 5-1-6- اَقسام دیگر تشبیه ———–        

 

73 5-1-6-1- تشبیه مشروط———–

 

73 5-1-6-2- تشبیه تفضیل ————

 

74 5-1-6-3- تشبیه خیالی ————

 

5-6- جمع ——

76

 

76 5-7- تفریق —–

77 5-8- تقسیم —–

 

77 5-9- جمع با تفریق —————

 

78 5-10- جمع با تقسیم ————-

 

79 5-2- استعاره——

 

80 5-2-1- اَنواع استعاره —————

 

81 5-2-1-1- استعاره ی مصرحه(تحقیقیه) بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————–

 

81 5-2-1-2- استعاره ی مکنیه یا باالکنایه-

 

83 5-2-1-2-1- استعاره ی مکنیه به صورت اضافیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———

 

84 5-2-1-2-2- استعاره ی مکنیه به صورت غیر اضافیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—-

 

86 5-3- مجاز——-

 

86 5-3-1- انواع مجاز-

 

87 5-3-1-1- مجاز مُرسل به علاقه ی کلیت و جزئیتبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——-

 

87 5-3-1-2- مجاز مُرسل به علاقه ی آلیه-

 

88 5-3-1-3- مجاز مُرسل به علاقه ی حال و محلبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———

 

88 5-3-1-3-1- ذکر محل و اراده ی حال-

 

88 5-3-1-4- مجاز مُرسل به علاقه ی سبب و مُسبَّب بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——

 

89 5-4- کنایه ——-

 

90 5-4-1- انواع کنایه-

 

91 5-4-1-1- کنایه از موصوف———-

 

91 5-4-1-2- کنایه از فعل یا مصدر——

 

91 5-4-2- انواع کنایه از لحاظ انتقال معنای مقصودبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——–

 

93 5-4-2-1- کنایه قریب ————-

 

93 5-4-2-2- کنایه بعید—————

 

94 5-4-2-3- ایماء —

 

94 5-4-2-4- رمز—-

 

94 5-4-2-5- تعریض —————-

 

95 5-5- مبالغه و اغراق —————-

 

96 5-12- تضمین—-

 

98 5-13- تلمیح —-

 

99 5-14- حرف گرایی—————- 

 

101 5-15- مراعات نظیر—————-

 

101 5-16- تضّاد ——

 

103 5-17- مقابله —–

 

105 5-18- ارسال المثل یا تمثیل———

 

106 5-19- ارصاد و تسهیم ————–

 

107 5-20- ازدواج—–

 

108 5-21- ایهام ——

 

109 5-21-1- ایهام تبادر —————

 

5-22- اِعداد ——

110

 

111 5-23- سیاقه الاَعداد —————

112 5-24- مدح شبیه به ذّم ————-

 

113 5-25- ذّم شبیه به مدح ————-

 

113 5-26- لف و نشر —

 

114 5-27- تنسیق الصفات ————–

 

116 5-28- حسن تعلیل —————-

 

117 5-29- طرد و عكس —————-

 

118 5-30- پارادكس یا متناقض نما ——

 

119 5-31- حس آمیزی —————-

 

120 5-32- تجاهل العارف —————

 

121 5-33- ذووجهین –

 

122 5-34- لغز ( چیستان ) ————-

 

122 5-35- سوال و جواب —————

 

123 5-36- موقوف المعانی ————–

 

124 5-37- حسن تخلص —————

 

125 5-38- حسن مطلع —————-

 

126 5-39- استتباع —

 

127 فصل ششم : نتیجه گیری و پیشنهاد ها

 

نتیجه گیری —

 

-پیشنهاد ها

129

 

130 فهرست منابع و مآخذ ———-

131 چكیده‌ی انگلیسی

 

132

چکیده:

صنایع بدیعی از هنر های شاعران زبر دست به شمار می رود. ارزقی هروی را می توان شاعر توانمند قرن پنجم به حساب آورد که ضمن طبع آزمایی ،در قالب های مختلف شعری مانند قصیده ، قطعه ، رباعی و … ازاین صنایع استفاده کرده است.

به  نظر می رسد که ایشان در زمینه ی شعر و  شاعری از عنصری و ابوالفرج رونی درس گرفته است.

در این تحقیق که موضوع آن بررسی صنایع بدیعی در دیوان ارزقی هروی می باشد ، صنایع مورد نظر در شعر شاعر مذکور تحلیل و بررسی شده است تا دانش پژوهان با آثار و صنایع در دیوان اشعار ش آشنا شوند.

وی در حوزه ی بدیع لفظی از برخی صنایع استفاده ی  بیشتری کرده است که می توان به : موازنه ، جناس اشتقاق ، جناس وسط و آخر ، تکرار ،ردالصدر الی العجز و …  اشاره کرد .

و در حوزه بدیع معنوی به : انواع تشبیه ، انواع استعاره ، کنایه ، اغراق ، تلمیح ، مراعات نظیر ، تضاد و … اشاره ی بیشتری کرده است.

کمترین فنون بدیعی در شعر ارزقی هروی در لفظ عبارت است از : ترصیع ، تضمین المزدوج ، شبه اشتقاق ، رد العروض الی الابتدا و … و در حوزه بدیع معنوی : حرف گرایی ، پارادکس ، ذو وجهین ، اعداد ، سیاقه الاعداد ، لغز (چیستان) و …  می باشند .

کلید واژه ها: ازرقی هروی، صنایع ، شعر ، بدیع ، لفظ ، معنا .

مقدمه

از زمانی که سخن بوده سخن موزون و غیر موزون نیز بوده است. سخنی موزون است که در روح شنونده، خاصیت اثر گذاری داشته باشد و به زیور محسنات لفظی و معنوی آراسته باشد که تشخیص آن به غیر از شناخت بدیع و دیگر فنون ادبی میسر نیست. در هر شعری باید به زیبایی لفظ و معنی توجه داشت. حسن و قبح آن را شناخت. با آمیزش لفظ و معنی(صنایع بدیعی) بسیاری از صنایع در لفظ(صنایع لفظی) و بسیاری از صنایع در معنا(صنایع معنوی) مشخص می گردد.

اغلب صاحب نظران علوم بلاغی این فن را در سه بخش بررسی کرده اند  معانی ، بیان و بدیع که تشبیهات ، مجازات و کنایات همواره در فن بیان مورد بحث قرار می گیرد اما نگارنده ی  این سطور با توجه به اینکه در صدد بررسی همه ی ابیات دیوان ازرقی هروی بوده و چون تعدادی از صاحب نظران علوم بلاغی صنایع مذکور را در زمره ی صنایع بدیعی آورده اند ، لذا با پاره ای تساهل بر آن شد تا ابیاتی حاوی این فنون را در ذیل تحقیق بگنجاند ، انشاء الله در هر حال مفید فایده باشد.

معمولاً هر شاعر و نویسنده ای در عصر خویش دارای سبک و ویژگی های مختص به خود بوده است. مثلاً فخرالدین اسعد گرگانی که به نظم داستان «ویس و رامین» همت گماشت منشأ روش جدیدی در داستان سرایی گردید. ناصر خسرو هم از اینکه مباحث و اصطلاحات فلسفی را در شعر وارد کرده او صاحب سبک بود و …

ازرقی هروی هم از شاعرانی است که در زمینه ی صنایع بدیعی دارای اختصاصات شعری است. ایشان در آوردن خیالات باریک، تصاویر ذهنی،انواع تشبیه و… به موفقیت رسیده است.

هر چند این صنایع هم در دوره های اولیه ی شعر فارسی(قرن سوم) وجود داشته و در قرن چهارم با ظهور بزرگانی مانند فردوسی، نشاط و طراوت خاصی پیدا کرده است، در شعر شاعران قرن پنجم و ششم همانند منوچهری، لامعی، انوری، عثمان مختاری، ازرقی هروی و سنایی ادامه یافته تا اینکه در دوره های بعد (قرن هفتم و هشتم) سعدی، مولانا و حافظ این فن را به اوج ترقی رساندند.

ابوبکر  زین الدین بن اسمعیل ورّاق هروی از شاعران معروف اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می باشد. از آن جایی که با خواجه عبدالله انصاری، آن پیر روشن ضمیر به خاطر همشهری بودن آشنایی داشته معلوم است که وی اهل هرات است. تاریخ تولد و وفات او همانند کهنه کتابی است که اول و آخر آن افتاده است ، فقط در تذکره ها تاریخ رحلت وی را برخی در 526 و برخی در 527 آورده اند.  اولین دستگاه حکومتی که ازرقی با آن آشنایی داشته دستگاه شهریاری ابوالفوارس طغانشاه بن ارسلان سلجوقی است که ازرقی در خدمت این شاه زاده مقام و مرتبتی خاص داشته است. غیر از طغانشاه، ازرقی امیران شاه بن قاورد از سلاجقه ی کرمان را مدح گفته است.

دیوان قصاید ازرقی که از آثار بسیار مهم و ارزنده ی اوست و در قالب قصیده، قطعه و رباعی سروده شده، مشتمل بر مهمترین بحور عروضی و اوزان شعری زیر است، از جمله: بحرهای مجتث، رمل، مضارع و …

شعر ازرقی دارای صور خیال و آرایه های جالبی است. وی شاعر تلمیح، تشخیص، تشبیهات عقلی و خیالی و وهمی است. او استاد تلفیقی این آرایه هاست.شمار قابل توجهی از تشبیهات او از تلمیحات مذهبی نشأت گرفته است. در تشبیهات او عامل اغراق دارای اهمیت بسیار است.

پند و نصیحت هایی که گاهی در قصایدش می اورد نشانه ی بلوغ اندیشه های اوست. ممدوح شاعر با نه مفهوم دیانت، دین، هدایت، نصر، علم، خرد، سخاوت، ظفر و روان ستایش می شود.

 در این تحقیق ابتدا ضمن تعاریفی اصطلاحی و لغوی از کتب بدیع نویسان معروف، با مراجعه به دیوان اشعار شاعر مذکور ابیاتی که مربوط به صنایع بدیعی در دیوان ازرقی وجود داشته استخراج و فیش برداری نموده و همچنین ابیاتی از سروده های شاعران  دیگر به عنوان شاهد آورده شده و در پایان شواهدی را به عنوان نمونه از دیوان شاعر مورد بحث ذکر و شماره های دیگر ابیات را برای ارجاع در ذیل ذکر نموده ایم.

این رساله از شش فصل تشکیل شده است. فصل اوّل به کلیات اختصاص دارد که شامل: هدف تحقیق، پیشینه ی تحقیق و روش گردآوری مطالب می باشد. فصل دوم به معرفی ازرقی هروی می پردازد که شامل: زندگی، سبک شعری، ممدوحان ازرقی، آثار ازرقی. فصل سوم بدیع و پیشینه ی آن را در بر دارد که در آن نگاهی انتقادی به آثار بدیعی معاصر آمده است. در فصل چهارم به بدیع لفظی پرداخته شد. در فصل پنجم بدیع معنوی مدّ نظر قرار گرفت و سرانجام در فصل ششم نتیجه گیری و پیشنهادها آورده شده است.

1-1- هدف تحقیق

هدف از نگارش این تحقیق، بررسی دیوان اشعار ازرقی هروی از حیثِ کاربردِ صنایع بدیعی است. در این تحقیق تلاش شد آن دسته از ابیاتی که ازرقی برای آرایشِ آن، از زیورهای بدیع لفظی و معنوی بهره برده، بررسی شود تا مورد استفاده ی دوستداران ادبیات قرار گیرد.

1-2- پیشینه ی تحقیق

کاربرد صنایع بدیعی در دیوان بسیاری از شاعران از آغاز شعرِ دری تا کنون بررسی شده است. اما در زمینه ی کاربرد صنایع بدیعی در دیوان ازرقی هروی تاکنون هیچ گونه کاری انجام نشده است. آنچه مشخص است این است که دیوان اشعار این شاعر در سال 1336 توسط آقای سعید نفیسی تصحیح شده است.

1-3- روش گردآوری مطالب

روش گردآوری مطالب بنا بر روش معمول رشته های علوم انسانی بیشتر به صورت کتابخانه ای بوده است. بدین صورت که ابتدا منابعی در زمینه ی علم بلاغت و بدیع مطالعه گردید. سپس دیوان اشعار ازرقی هروی بارها و با دقّت نظر خاصی مطالعه شد. سپس کاربردِ صنایع بدیعی به صورت جداگانه فیش برداری، و ابیاتی هم به عنوان شاهد مثال از دیوان این شاعر استخراج گردید. برای آن دسته از صنایعی که نیاز به تعریف و توضیح داشت با استمداد از کتب بلاغی موجود، توضیحاتی آورده شد. کتب مورد استفاده بیشتر از اساتید راهنما ، مشاور، کتابخانه های دانشکده ی ادبیات،دانشگاه آزاد اسلامی واحد یاسوج،دانشگاه آزاد و پیام نور گچساران جمع آوری شد.

2- ازرقی هروی، زندگی و سبک شعری او:

ازرقی هروی از جمله شاعران معروف قرن پنجم و ششم است. وی بعد از رودکی، فردوسی، عنصری، فرخی، ناصر خسرو و مسعود سعد سلمان؛ از بهترین شاعران خراسانی است که در ردیف شاعرانی چون ابوالفرج رونی، لامعی گرگانی، امیر معزّی، رشید وطواط و عثمان مختاری نام برده می شود.

ازرقی هروی سبکی خاص و تعبیراتی مختص به خود دارد که اشعارش این گونه نسبت به شاعران هم عصر خود دارای دشواری خاصی است. شیوه ی خیال پردازی، تصویر سازی و مضمون آفرینی، فراوانی صنایع و فنون بدیعی در اشعار ازرقی سبب امتیاز وی از هم عصرانش شده است. روش او در شعر سرایی به گونه ای که می تواند طلیعه ی خروج از سبک خراسانی و زمینه ی ظهور سبک عراقی به حساب آید برخی خصوصیات دیگرِ شعرِ او باعث شده است که عامه ی خوانندگان در بهره گیری مستقیم از شعر او دچار اشکال شوند.

اوزان و بحور شعری خاصی در شعر ازرقی مشاهده می گردد که مهمترین این اوزان عبارتند از:

– بر وزن و بحر فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن(رمل مثمن محذوف)، مطلعی از یک قصیده را آورده است:

می رود سنجاب گون بر چرخ از دریا بخار

                                      می کند پر حواصل بر سر عالم نثار(ازرقی،1336: 4)

– بر وزن و بحر فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن(رمل مثمن مخبون محذوف)، سروده است:

     باز بر طرف مه از غالیه طغرا دیدم

                                        ز بر صفحه ی جان خط معما دیدم

                                                                                   (همان: 56)

– بر وزن و بحر مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن(مجتث مثمن مخبون مشعث محذوف)، قصیده ای دارد با مطلع:

 به مژده خواستی آن نور چشم و راحت جان

                                      بر من آمد پروین نمای و ماه نشان   (همان: 76)

– بر وزن و بحر مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن(هزج مثمن سالم)، آورده است:

چه جرم است این که هر ساعت ز روی نیلگون دریا

                                              زمین را سایبان بندد به پیش گنبد خضرا؟(همان: 1)

– بر وزن و بحر مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن(مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)، بیتی از یک قصیده را اینگونه آورده است:

ای از کمال حسن تو جزوی در آفتاب

                                   خطت کشیده دایره ی شب بر آفتاب(همان:4)

سرانجام ازرقی بر وزن و بحر فعولن فعولن فعولن فعولن(متقارب مثمن سالم) بیت زیر را آورده است: