عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال . . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر . . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است . . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است . . . . . . . .  . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق . . . .  . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح . . . . . .  . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا . . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت . . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان . .  . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی . . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی . . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی . . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی‌های روزگار . . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان . . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن . . .  . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه . . .  . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری . . . .  . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی . .  . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی . .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند . . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا . . .  . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن . . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم . . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی .. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی . . . . .  . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب‌های زبان . . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان . . . .	88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی . . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام . . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل . . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری . . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب . . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان . . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه . .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب . . .  . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری  . . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا . . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی . . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری . . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری . . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه‌گیری یافته‌های طرح
6-1- نتیجه‌گیری . . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع . . . .  . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

چکیده

 پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می‌گیرد و كردار و گفتار  آدمیان را در جامعه آبیاری می‌كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك‌ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه  طرح می كند  آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی  دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می‌آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده‌ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل‌ها هفتاد و سه بار، صبر كردن  بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یک بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت  سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل‌ها به كار رفته است.

 سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن‌ ها استفاده شده است.

واژگان كلیدی:

 سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه‌های دینی،  

1-1- مقدّمه

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش‌های روز مره دارد. یكى از ویژگی‌هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها، خوشی‌ها و سختى‌ها مصیبت‌ها و مرارت‌ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان‌ها بوده و هست صبر و ‌استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه‌های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.         

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه  هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

 

 

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى‌كند، در می‌یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى‌ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته‌اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

صبر یكی از واژه‌های كلیدی قرآن است كه به صورت‌های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت‌های بسیاری می‌شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در حکمت 424 می‌فرماید: « اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده‌ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج‌البلاغه، 1387‌:1287)

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

موسوی اصفهانی می‌نویسد: « در زبان  فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده‌اند ولی میان این دو واژه، تفاوت‌های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن‌ ها کاربردها و آثار خاص بیان می‌کند و می‌فرماید: « الصّمتُ حُكمٌ، والسُّكوتُ سَلامَهٌ، و الكِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382‌: 63)

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه‌ای از سوی خداوند می‌شود و فرمان الهی به او می‌رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می‌شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می‌زاید و می‌هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك‌ها به وجهی گیرا و دل‌نشین  بیان می‌كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می‌نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یک مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

صبر در غزل‌های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی  شده است.» (مشیری، 1382: 49)

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه‌های اجتماعی و اخلاقی سعدی می‌نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه‌ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه‌های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی‌مانند» و «کیمیای بزرگی‌ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست»  (حسن لی‌، 1378: 92)

سعدی از خواننده‌ی آگاه و خردمند خود می‌خواهد كه قبل از دم زدن وافتتاح كلام، در آنچه كه می‌خواهد بیان كند تاًمّل و درنگ كرده و به عباراتی كه بر زبانش می‌خواهد بگذر بیاندیشد. وی سخن درست و كوتاه را بر پر گویی و بیهوده گویی ارج نهاده و بیان می‌كندكه سخن و كلامی كه از دهان آدمی خارج می‌گردد معرف شخصیت وتوان فكری اوست .پس انسان بهتر است اگر بر آنچه كه می‌خواهد بگوید دانش و آگاهی ندارد، كمال زیبندگی آن است كه خاموشی گزیده و همچون كوه در سكوت وقار ومتانت خود را حفظ كند.

سعدی، معلم اخلاق، نكته سنجی  و تاًمّل و درنگ در سخن را نشانه‌ی كمال آدمی بر می‌شمارد و سكوت به هنگام را مایه‌ی عزت و كرامت فرد می‌داند. سخن نابجا و بی هنگام حتی اگر بر زبان عالم و دانشمند برود باعث تضییع حرمت اوست. بنا براین به جاست كه انسان گاه و مقام سخن را در یابد و بر بیهوده و نابجا گفتن سخن قدر خویش را نكاهد و منزلت خود را در نظر دیگران پست و حقیر نكند. این رساله تلاش می‌كند ضمن نگاهی به اهمیت صبر و سكوت در آیات كریمه‌ی قرآن مجید و روایات بزرگان دین و همین طور مقام این دو فضیلت در آثار شاعران پارسی، به اهمیت این موضوع در آثار و اشعار سعدی پرداخته و با دقّت و  تاًمّل این دو  فضیلت را  بررسی كند. 

این رساله مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است. در فصل نخست، كلیّات تحقیق كه در برگیرندة  هدف تحقیق، روش تحقیق، پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ بحث می‌شود.

در فصل دوم نگاه مختصری به زندگی و آثار سعدی از منظر صاحب نظران افكنده خواهد شد واز تحصیلات، مسافرت‌ها،  تجارب و  اهمیت این شاعر در ادبیات فارسی و جهان  صحبت می‌شود و از آثار او و موضوعاتشان سخن به میان آمده است.

فصل سوم، به اهمیّت صبر و سكوت در آیات و روایات اسلانی پرداخته  و با شرح و بسط این دو موضوع از نظر آیات كریمة قرآن مجید و هم چنین نصوص صریح روایات و احادیث شریف از معصومین و امامان (ع)  اشاره می‌شود.

فصل چهارم به بررسی جایگاه صبر و سكوت در ادبیات فارسی می‌پردازد و اهمیّت آن را در آثار شاعران طراز  اوّل  ایران مانند  مولوی، عطار، صائب تبریزی و … نشان می‌دهد.

فصل پنجم این تحقیق كه بدنة اصلی این پژوهش را در بر می‌گیرد، به بحث و برسی جایگاه صبر و سكوت در آثار سعدی می‌پردازد. در این بخش نگارنده بر اساس اشعار و گفته‌های سعدی تحلیل خود را از این دو مبحث ارائه می‌دهد. در فصل ششم، پژوهنده دریافت و استدراكات خود را ازكُل مباحث و نتیجة  ارائه تحقیق  داده و سپس پیشنهاداتی را نیز در این خصوص  اضافه می‌كند.

1-2- هدف تحقیق:

هدف از انجام این پژوهش، بررسی جایگاه صبر و سكوت در در آثارسعدی شیرازی است. در مقولة تربیت و اخلاق چنان كه از آثار و اشعار سعدی بر می‌آید، صبر وسكوت به عنوان دو راهبرد تربیتی و اخلاقی در موفقیت انسان بسیار مؤثر هستند. از دیگر سو، به نظر می‌رسد، سعدی در مبحث صبر و سكوت به شدّت تحت تأثیرآموزه‌های اسلامی است. یكی از اهداف دیگر این تحقیق نشان دادن كمیّت و كیفیّت این اثر پذیری می‌باشد.

1-3 ادبیات‌ و پیشینة تحقیق:

 تا كنون، تحقیق و اثر مستقلی در خصوص جایگاه صبرو سكوت در آثار سعدی به رشته‌ تحریردر نیامده است. لیكن پژوهش‌گران و ارباب ذوق و اندیشه به طور پراكنده در آثار خود به این مبحث پرداخته‌اند.

محمد علی همایون در باب سعدی و گلستان و بوستان و غزل‌های او كتابی باعنوان«سعدی، شاعر عشق و زندگی» تاًلیف كرده است. این كتاب در 385 صفحه در سال1385 توسط نشر مركز روانه‌ی بازار گردیده.  نویسنده در این كتاب مطالب گوناگونی را در هشت فصل پیرامون موضوعات مختلف درآثار سعدی به رشته ِ تحریر درآورده است. در صفحه (167) چنین می‌خوانیم: « سعدی در بوستان، بخصوص در باب سوم و نیز در باب‌‌های دوم و چهارم و هفتم، در تئوری تصوف و درویشی داد سخن می‌دهد، چنان كه اگر این شعرهای او را به دست كسی بدهند كه از تصوف و ادبیات آن سررشته داشته باشد ولی نداند كه این شعرها از سعدی است، به حق گمان خواهد كرد كه گوینده آن‌ ها از اجله شعرای صوفی است…، منظورم برداشت او از آراء و روش‌های اصولی و اساسی و پاك و بی غش تصوف است، و بازتاب آن در خلق و خو و رفتار و گفتار صوفیان بزرگ افسانه مانند جنید بغدادی و شبل