1-2 . چارچوب نظری تحقیق  ………………………………………………………………………………….3

1     -3. پژوهش‌های علمی انجام شده قبلی در ارتباط با پایان‌نامه (بطور مختصر):……………………3

1-4 . خلاصه مراحل روش پژوهش  …………………………………………………………………………4

1-5.حدودپژوهش…………………………………………………………………………………………………4

1-6.پرسش های پژوهش…………………………………………………………………………………………4

1-7.اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………….4

فصل دوم : چارچوب نظری تحقیق  …………………………………………………5                                                       

2-1. بخش اول : چگونگی پیدایش داستان …………………………………………………………………6

2 -1-1. تعریف داستان ………………………………………………………………………………………7

2-1-2. انواع داستان ………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-1. قصه …………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-2. رمانس ………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-3. داستان كوتاه ………………………………………………………………………………….8

2-1-2-4. رمان …………………………………………………………………………………………….9

2-1-3 . مهمترین وجوه اشتراك داستان كوتاه و رمان ……………………………………………….9

2-1- 4 .تفاوت داستان كوتاه و رمان ……………………………………………………………………..9

2-1- 5 . تفاوت رمانس و رمان …………………………………………………………………………..10

2-1- 6 . پیشینه ی تاریخی رمان …………………………………………………………………………11

2-1-6-1 . ورود رمان به مرحله جدید ……………………………………………………………11

2-1-6-2 . تعریف رمان ………………………………………………………………………………12

2-1- 6-3 . انواع رمان …………………………………………………………………………………13

2-1-6-4 . هدف رمان ………………………………………………………………………………..14

2-2 .  بخش دوم : عناصر داستان ………………………………………………………………………….15

2-2-1 . پیرنگ ………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-1 . عناصر ساختاری پیرنگ ……………………………………………………………………..16

2-2-1-1-1 . گره افكنی ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-2 . كشمكش ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-3 . دروایی / هول و ولا / حالت تعلیق ………………………………………………..18

2-2-1-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………….18

2-2-1-1-5 . نقطه ی اوج یا بزنگاه ………………………………………………………………..19

2-2-1-1-6 . گره گشایی ……………………………………………………………………………..19

2-2-2 . شخصیت و شخصیت پردازی …………………………………………………………………20

2-2-2-1 . شخصیت ……………………………………………………………………………………20

2-2-2-2 . انواع شخصیت …………………………………………………………………………….21

2-2-2-2-1 .شخصیت ساده ……………………………………………………………………..22

2-2-2-2-2 . شخصیت جامع ……………………………………………………………………22

2-2-2-2-3 . شخصیت اصلی …………………………………………………………………..22

2-2-2-2-4 . شخصیت مخالف…………………………………………………………………22

2-2-2-2-5 . شخصیت مقابل …………………………………………………………………..23

2-2-2-2-6 . شخصیت همراز……………………………………………………………………23

2-2-2-2-7 . شخصیت ایستا …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-8 . شخصیت پویا  …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-9 . شخصیت قالبی ……………………………………………………………………23

2-2-2-2-10 . شخصیت قراردادی …………………………………………………………….24

2-2-2-2-11 . شخصیت نوعی ………………………………………………………………….24

2-2-2-2-12 . شخصیت تمثیلی …………………………………………………………………24

2-2-2-2-13 . شخصیت هم جانبه ……………………………………………………………..24

2-2-2-3 . شخصیت پردازی………………………………………………………………………….24

2-2-3 .درون مایه ………………………………………………………………………………………….26

2-2-4 . موضوع …………………………………………………………………………………………….27

2-2-5 . گفت و گو ………………………………………………………………………………………..28

2-2-6 . زاویه ی دید ………………………………………………………………………………………29

2- 2-6-1 . زاویه دید درونی ……………………………………………………………………….30

2-2-6-2 . زاویه دید بیرونی ……………………………………………………………………….30

2-2-7. حقیقت مانندی …………………………………………………………………………………..31

2-2-8 . صحنه و صحنه پردازی ……………………………………………………………………….32

2-2-8-1. انواع صحنه ……………………………………………………………………………….32

2-2-8-2 . اجزای صحنه ……………………………………………………………………………32

2-2-8-3 . وظایف صحنه …………………………………………………………………………..33

2-2-9 . فضا و رنگ ………………………………………………………………………………………33

 

2-2-10 . لحن ………………………………………………………………………………………………34

2-2-11. توصیف…………………………………………………………………………………………..35

فصل سوم :  شرح احوال و آثار علی محمد افغانی……………..………...…..37

3-1 . زندگی نامه(از تولد تا اشتغال)……………………………………………………………………38

3-2 . فعالیت سیاسی…………………………………………………………………………………………39

3-3 . آثار……………………………………………………………………………………………………..40

3-4 . خصائص آثار…………………………………………………………………………………………42

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده های تحقیق………...………..……..……..43

4-1 . در آمدی بر رمان «شوهر آهو خانم » ………………………………………………………….44

4-2 . خلاصه رمان « شوهر آهو خانم» ………………………………………………………………..45

4-3 . عناصر ساختاری داستان در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………..48

4-3-1 . طرح یا پیرنگ ………………………………………………………………………………48

4-3-1-1 . گره افكنی ……………………………………………………………………………51

4-3-1-2 . كشمكش …………………………………………………………………………….51

4-3-1-3 . دروایی/ هول و ولا/ حالت تعلیق ………………………………………………53

4-3-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………53

4-3-1-5 . نقطه ی اوج …………………………………………………………………………54

4-3-1-6 . گره گشایی ………………………………………………………………………….55

4-3-2 . شخصیت اصلی،شخصیت فرعی و شخصیت پردازی در رمان « شوهر آهو خانم » ………………………………………………………………………………………………………………………..58

4-3-2-1 . شخصیت  اصلی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………………..59

4-3-2-1-1 . سیّد میران …………………………………………………………………..59

4-3-2-1-2 . آهو …………………………………………………………………………..59

4-3-2-1-3 . هما ……………………………………………………………………………60

4-3-2-2 . شخصیت های فرعی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………..61

4-3-2-2-1 . فرزندان سیّد میران ……………………………………………………….61

4-3-2-2-2 . میرزا نبی ……………………………………………………………………62

4-3-2-2-3 . خورشید و آقاجان ……………………………………………………….62

4-3-2-2-4 . نقره و گل محمد …………………………………………………………62

4-3-2-2-5 . حسین خان ضربی ………………………………………………………..63

4-3-2-2-6 . كربلایی عباس و نازپری ……………………………………………….64

4-3-2-2-7 . صفیه بانو و دخترش حاجیه ……………………………………………64

4-3-2-3. شخصیت پردازی در رمان «شوهر آهو خانم»…………………………………65

4-3-3 . درون مایه در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………….66

4-3-4 . موضوع در رمان « شوهر آهو خانم » ………………………………………………..67

4-3-5. گفت و گو در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………69

4-3-6 . زاویه دید در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………..71

4-3-7 . حقیقت مانندی در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………..73

4-3-8 . صحنه و صحنه پردازی در رمان« شوهر آهوخانم» ……………………………..76

4-3-8-1 . صحنه «فراخ منظر» و « صحنه نمایشی ……………………………………….78

4-3-9 . فضا و رنگ در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………………80

4-3-10 . لحن در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………………..81

4 -3-11.توصیف دررمان« شوهرآهوخانم»…………………………………………………….82

5 :  نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..85

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………90

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………….93

چكیده

عناصر داستان به طور مستقیم به دیدگاه و نگرش نویسنده به عالم هستی بستگی  دارد و بر تحمیل هویّت و تشخّص او بر مجموعه ی داستان نقش بسزایی دارد. نقشی که هر یک از این عناصر در داستان می آفریند متفاوت است. امّا آن چه مسلّم است قوّت و ضعف یک اثر به نحوه ی بکارگیری این عناصر برمی گردد و درست آنست که عناصر داستانی بتوانند در کنار هم تفکّر اصلی نویسنده رادراثر بیان کنند.

رمان «شوهر آهو خانم» كه از شاخص ترین و مهم ترین رمان های نویسنده است به شیوه ی رمان های كلاسیک یعنی رمان های رئالیستی قرن نوزده و پیش از انجام تغییرات نو در داستان پردازی های قرن بیستم نوشته شده است. به این منظور، نویسنده سعی می کند به کمک توصیف، برتمام وجوه داستان به طور مستقیم احاطه داشته باشد. همچنین؛ آنچه در این رمان مورد نظر نویسنده است، پیچیده تر از آن است که بتواند به صورت غیر مستقیم در جریان شخصیت پردازی ها، صحنه پردازی ها، گفت گو، … به خواننده ارائه دهد از طرفی وفور شخصیت ها و صحنه ها و به تصویر کشیدن آنچه مورد نظر نویسنده است؛ از جامعه، زندگی مردم متوسط و مشکلاتی که این طبقه در زندگی خود متحمل می شدند او را بر آن داشته تا نقش یک (راوی-مفسّر) را ایفا کند و درنهایت هم به موفقیّت چشم گیری دست یابد.

مقدمه:—-

 

  1-خلقت آدم(ع):————-

 

  2- رانده شدن شیطان:———-

 

  3- گناه آدم و توبه ی او:——–

 

  4-ادریس (ع):—————

 

  5-نوح(ع):-

 

  6-هود(ع)و قوم عاد:———–

 

  7-صالح(ع):—————-

 

  8-ابراهیم(ع):—————

 

  9-ابراهیم و نمرود:————

 

  10-جنگ با خدای ابراهیم و مرگ نمرود:بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————

 

  11-اسماعیل(ع) و چشمه ی زمزم:-

 

  12-اسحاق(ع):————–

 

  13-یعقوب(ع):————–

 

  14-یوسف(ع):————–

 

  15-یوسف(ع) و زلخیا:———

 

  16-الیاس(ع:—————-

 

  17-قارون و گنج های او:——-

 

  18-داود(ع):—————-

 

  19-سلیمان(ع):————–

 

  20- سلیمان و بلقیس ملكه سبا:—

 

  21-هاروت و ماروت:———-

 

  22- لوط(ع):—————-

 

  23- فرعون:—————-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24-موسی و معجزات او:——-
25-شعیب(ع):—————
26- خضر و موسی:———–
27-هارون و موسی:———-
28- گوساله ی سامری:———
29-ایوب(ع):—————
30-یونس(ع):—————
31-عزیر(ع):—————-
32-زكریا(ع):—————-
33-یحی(ع):—————-
34-نخل خشكیده و روزه ی مریم:-
35-رسالت عیسی(ع):———-
36- داستان نزول مائده بر حواریون:بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—————
37- به آسمان رفتن عیسی(ع):—-
38-لقمان حكیم:————-
39-اصحاب كهف و رقیم:——-
40-قوم یأجوج و مأجوج و سدّ ذوالقرنین:بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–
41-اصحاب فیل:————-
42-طالوت و جالوت:———-
43-ابی لهب:—————-
44-معراج پیامبر محمّد مصطفی(ص):بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————–
45-هجرت پیامبر(ص):———
46-جنگ بدر:—————

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

47-جنگ حنین:—————
48-جنگ خیبر:—————-
49- غدیر خم:-
50-فدك:—
51-نتیجه:—
52-جدول:—
53-نمودار:—
54-منابع:—-
55-چكیده ی انگلیسی:———-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-چكیده	4
2-مقدمه	5
3-قصه ی آدم	7
4- قصه ی ابلیس	7
5-داستان آزر پدر ابراهیم(ع)	8
6-قصه ی ابراهیم(ع)	9
7-داود(ع)	9
8-قصه ی سلیمان1	10
9- هاروت و ماروت	11
10-فرعون	11
11-موسی و معجزات او	11
12-قصه ی عیسی(ع)	12
13-آگاهی گویندگان ایرانی از مسیحیت	13
14-افق های شعر و اندیشه ی سنایی	15
15-فردوسی	16
16-حضرت سلیمان (ع) و جمشید	17
17- نتیجه گیری	19
19- منابع	20

چكیده:

با عنایت و توجه به خداوند باری تعالی در این رساله، قصه های قرآنی در متون نظم از آغاز تا پایان قرن ششم مورد بررسی قرار گرفته است. بیشترین اشعاری كه از قرآن الهام گرفته شده در قرن ششم هجری می باشد و به طور صریح می توان گفت كه به دلیل جنگ ها و حمله های مغولان به ایران و قتل عام مردم ،عران كه حكم انبیاء را در بین مردم دارند برای الهام گیری و ارشاد ظالمان از داستان های قرآنی  و عذاب هایی كه خداوند بر اقوام گذشته نازل می كرده است در اشعارشان استفاده نموده تا به این طریق مردم را ارشاد نمایند از جمله داستان هایی كه در این رساله مذكور است: خلقت آدم، رانده شدن شیطان ، توبه ی آدم ، زندگی پیامبران مانند ادریس، صالح، نوح ،….. زیبایی یوسف و عشق زلیخا به او، نابینایی یعقوب ، تبه كاریهای قوم یأجوج و مأجوج، كشیدن سدّ ذوالقرنین ، عیسی كه مرز روح بخشی و زنده كننده دارد، اعجاز موسی، تسلط سلیمان بر باد و دیو و پری صبر و استقامت ایوب، اصحاب فیل و كهف، معراج پیامبر و جنگ های او از جمله :حنین، خیبر ، بدر و … كه بیشتر اشعارشان در این دوره ی زمانی انعكاسی از داستان های قرآنی می باشد.

مقدمه:

همه ی این حكایات و اخبار انبیاء را بر تو بیان می كنیم تا قلب تو را بر آن قوی و استوار گردانیم و در این طریق حق بر تو روشن شود و اهل ایمان را پند و عبرت و تذكر باشد.

(هود،آیه 120)

قرآن، قانون زندگی انسانیت و كتاب خواندنی و سند حقانیت آئین اسلام است و پیوسته چون خورشید تابان بر تارك زمان درخشان و بر همه ی مردمان در طول دوران پرتو افكنده است. آنگونه كه بزرگترین هدف قرآن و مربیان الهی، انسان سازی است، بر عاطفه ها و احساسات و بینش انسان ها، تأثیر گذار است تا جایی كه وقتی (گوته1) آلمانی از قرآن سخن به میان می آورد، چنین می گوید: «این كتاب تأثیر خود را برای همیشه حفظ خواهد كرد.»

یكی از شیوه های ارزش یابی شعر شاعران، بررسی و تأمل در اندیشه های آنها است. از آنجایی كه منشأ و منبع الهام شاعران بسیار متنوع و گسترده است، این منابع می تواند اسطوره، تاریخ ، فرهنگ ، قصص، حماسه و هر چیز دیگری باشد. داستان ها و تلمیحات از دیر باز مورد توجه بشر بوده است.

بدیهی است كه سرشت انسان به شنیدن و خواندن سر گذشت و داستان ها رغبت و میل فراوان دارد و قرآن كریم نخستین كتابی است كه نقل داستان ها و سر گذشت های واقعی انسان ها را در تربیت و ارشاد مردم به كار گرفته و در راه هدایت آنها از این داستان ها بهره برداری كرده است.

یكی از غنی ترین منابع الهام شاعران ، زندگی و سر گذشت پیامبران است كه در اشعار خویش گاه در مضمون سازی از آن بهره می برند و گاه لباس هنر بر آن می پوشانند.

داستان های قرآنی در ادب فارسی از جایگاه و مقام ویژه ای برخوردار است،چرا كه ایرانیان پیوسته توجه عمیق به مذهب داشته اند. تخیل شاعرانه گاه در بهره گیری از داستان های قرآنی با شگرد تلمیح، نمایان می شود. در این میان شاعران قرآن را آبشخور دانسته های خود قرارداده و از آن بهره مند شده اند.

در قرن های پس از اسلام به خصوص در قرن ششم، به سبب رواج علوم دینی و غلبه ی روحیه ی مذهبی، اشارات و تلمیحات قرآنی و دینی در آثار شاعران و نویسندگان، فراوان است. هیچ شاعری نیست كه از الفاظ و مفاهیم قرآن كریم و قصص قرآنی در شعر خود به وفور استفاده نكرده باشد؛ در این قرون ادبیات به طرف تزیین و آرایه بندی و هنر نمایی های شاعرانه پیش رفت و گونه های بهره گیری از قرآن در این دوره بسیار عادی و طبیعی گردید.

از آنجا كه تمامی داستان های قرآنی از یک منظر و به یک شیوه بررسی می شوند كمتر در فصل بندهای محدود می گنجد ما را بر آن داشت تا این پایان نامه را در یک مقدمه و یک فصل كه خود شامل پنجاه داستان از داستان های قرآنی را به نگارش در آوریم. و شواهد شعری شاعران از آغاز تا پایان قرن ششم از جمله: رودكی، فرخی سیستانی، منوچهری، انوری، فردوسی، قطران تبریزی، مسعود سعد سلمان، خیام، ابو سعید ابوالخیر، جمال الدین اصفهانی، عمعق بخارایی، باباطاهرعریان،… آثار نظامی(مخزن الاسرار، خسرو شیرین ، لیلی و مجنون، هفت پیكر، اسكندرنامه، شرفنامه و اقبال نامه) سنایی(عقل نامه، عشق نامه، سیر العباد الی المعاد، طریق التحقیق و …)خاقانی و عطار نیشابوری(منطق الطیر ،الهی نامه، اسرار نامه) انجام شود.

آنچه  مرا بر آن داشت تا به كنكاش علمی در شعر سنتی شاعران از آغاز تا پایان قرن ششم بپردازم نخست اندیشه و زبان فخیم شاعران این دوره و الهام گیری آنها از قرآن مجید بود. دوم انتخاب استاد راهنمای فرزانه و سترگ و ارجمند آقای دكتر هوشمند اسفندیار پور كه مطالعه ی گسترده و تخصص وافر در راه شناساندن ادبیات و استفاده از مضمون های قرآنی در شعر شاعران را به این سر زمین پر گهر دارد. كه خضر و الیاس وار راهنمای این جانب در وادی سرگشته و بی كران ادبیات بودند كه با قرار دادن وقت ارزشمند خویش، بنده را مرهون بزرگواری های خویش نمودند و سوم انتخاب استاد مشاور آقای دكتر محمّد تقی فاضلی كه با سعه ی صدر همواره پاسخ  گوی سؤالات من بوده اند، و مرا در امر این پژوهش یاری نموده اند.

اهدافی را نیز كه این پژوهش در پی تحقق بخشیدن به آن گام بر می دارد، به شرح زیر می باشند:

1-1. شرح وبیان مسئله پژوهشی ……………………………………………………………………………………4

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق ………………………………………………………………………….5

1-3. اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………5

1-4. كاربرد نتایج تحقیق …………………………………………………………………………………………….5

1-5. پیشینه علمی موضوع…………………………………………………………………………………………….6

1-6. سؤال­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………7

1-7. فرضیه ­های  تحقیق ………………………………………………………………………………………………7

1-8. شرح روش تحقیق……………………………………………………………………………………………….7

 

فصل دوم: طرسوسی، كهن­الگو …………………………………………………………8

2-1. ابوطاهرطرسوسی ………………………………………………………………………………………………..9

2-1-1. زندگی …………………………………………………………………………………………………………9

2- 1- 2. زادگاه……………………………………………………………………………………………………….10

2- 1- 3. قصه­گویان………………………………………………………………………………………………….12

2- 1- 4. آثار ابوطاهر طرسوسی………………………………………………………………………………….14

2- 1- 5. داراب­نامه…………………………………………………………………………………………………..16

2- 1- 5- 1. داستان­های ایرانی……………………………………………………………………………………17

2- 1- 5- 2. داستان­های یونانی و رومی………………………………………………………………………..19

2- 1- 5- 3. قصه­های قرآنی و دینی ……………………………………………………………………………21

2- 1- 5- 4. حوادث تاریخی نزدیک به زمان مؤلف ………………………………………………………22

2- 1- 5- 5. خلاصة داراب­نامة طرسوسی …………………………………………………………………….23

2-2. كهن الگو ……………………………………………………………………………………………………….30

2-2-1. مفاهیم مرتبط با كهن­الگو ……………………………………………………………………………….32

2- 2- 1-1.كهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

2-2-1-2. موتیف و كهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

2-2-1-3. پروتوتایپ و كهن­الگو………………………………………………………………………………..35

2-2-3. تاریخچة كهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

2-2-4. نقد كهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

2-2-5. انواع كهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

 

فصل سوم:كهن­الگوها در داراب­نامه…………………………………………..42

3-1.كهن­الگوی آفرینش…………………………………………………………………………..43

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

3-2. كهن­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

3- 2- 1. رابطة كهن­الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

3- 2- 4- وظیفة باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

3- 2- 5. رابطة باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

3- 3. كهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

3– 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

 

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

ه) بركت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

 

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

3– 4. كهن­الگوی قهرمان در داستان اسكندر………………………………………………………………..102

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6- 1.  عزیمت………………………………………………………………………………………………127

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

3- 4- 6- 2-  آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

 

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

و) بركت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

 

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………139

فهرست منابع……………………………………………………………………………………141

چكیده

نقد كهن­الگویی، از رویكرد­های نسبتاً جدید در زمینة نقد متون ادبی است كه از یافته­ های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد. شالودة اصلی این نقد را كهن­الگو تشكیل می­دهد. كهن­الگو اصطلاحی است كه یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ كه در هر زمان و هر مكانی، به اشكال مشابه متجلی می­ شود، به كار برد. زمینة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است. یكی از جنبه­ های مهم این اثر حضور پررنگ كهن­الگوهاست به گونه­ ای كه بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی كهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین كهن­الگوی این اثر، كهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابیش بر كهن­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیک به سفر «دعوت» می­ شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­كند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جادة آزمون» می­ شود و بر موانع آن غلبه می­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­ شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­كند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­كند و به «بركت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­كند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­كند و با غلبه بر مشكلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­ شود. اسكندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از كهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد كردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها  در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش كهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این كهن­الگو از جمله آیین­های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفة باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

مقدمه

در كنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویكرد­های نسبتاً جدیدی در زمینة نقد متون رواج یافته است. یكی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا كهن­الگویی است كه در این شیوه منتقد، كهن­الگوها و صور مثالی را در آثار ادبی تجزیه و تحلیل می­كند. نقد اسطوره­شناختی پیشینه­ای نزدیک به یک قرن دارد، اما در ایران از عمر آن چندان نمی­گذرد.

اگرچه كهن­الگو با نام «كارل گوستاو یونگ» و روانشناسیِ تحلیلی او شناخته شده است، اما علاوه بر او محققان و اندیشمندانِ اسطوره­شناسی چون «فریزر»، «الیاده» و «كمپبل» آرا و نظرات مختلفی را دربارة كهن­الگو ارائه كرده­اند. با این حال، اغلب پژوهش­های انجام گرفته بر اساس نقد اسطوره­شناختی، بر كهن­الگوهای روانشناختی چون آنیما، سایه، پیر دانا و… متمركز شده است و یافتن مواردی كه به سایر كهن­الگوها از جمله كهن­الگوی باروری و كهن­الگوی آفرینش پرداخته باشد، اندكی دشوار است؛ زیرا گستردگی اشكال كهن­الگویی مانع استفاده از مجموعة كامل آنها در متون ادبی است. درواقع تحلیل متنی واحد بر مبنای تمام كهن­الگوهای یادشده، همانند آنچه كه «كوپ» در كتاب اسطوره، یا «گرین» و همكارانش در كتاب مبانی نقد ادبی انجام داده­اند در ادبیات فارسی اندك است.

2- روش تحقیق………..3

3- هدف تحقیق………..3

4- پیشینه تحقیق……………3

فصل اول: دعا و مناجات

1-1. مقدمه. 6

1-2. پیشینه دعا و مناجات… 6

1-3. تعریف دعا 8

1-4. تعریف نیایش…. 11

1-5. تعریف مناجات… 13

1-6. تفاوت دعا و مناجات… 15

1-7. هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات… 17

1-8. انواع دعا 18

1-8-1. حمد و ستایش پروردگار. 19

1-8-2. پرستش…. 24

1-8-2-1. اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه. 25

1-8-2-2. اظهار پرستش و بندگی در مناجات‌های شاعران.. 27

1-8-3. نیاز (عرض حال). 30

1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعیه شیعه. 31

1-8-3-2. عرض حال و نیاز در مناجات‌های شاعران.. 35

1-8-3-2. انواع طلب‌ در مناجات‌های شاعران.. 36

1-8-4. شکوی و اقرار به گناه. 41

1-8-4-1. اقرار به گناهان و شکوی در ادعیه شیعه. 42

1-8-4-3. شکوی و اقرار به گناهان در مناجات‌های شاعران.. 51

1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات‌های شاعران.. 59

1-8-6. شفاعت… 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران.. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات‌های شاعران.. 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر. 69

1-9-1. دعاهای بدوی.. 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه. 70

1-9-3. دعاهای عارفانه. 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه. 71

 

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات‌ها

2-1. مقدمه. 75

2-2. اسماء و صفات الهی.. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی.. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی.. 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن.. 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان.. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی.. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه. 80

2-6-1. الله.. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا 82

2-6-2. اله. 82
2-6-3. رحمن و رحیم.. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام). 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص). 84

2-6-4. کریم.. 86

2-6-4-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته‌ها در ادعیه. 86

2-6-5. ستار. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته‌ها در دعا 88

2-6-6. رب… 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته‌ها در دعا 90

2-6-7. غفار، غفور و غافر. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه. 93

2-6-8. رئوف… 95

 

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته‌ها در ادعیه. 95

2-6-9. رازق و رزاق.. 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته‌ها در ادعیه. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال.. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی.. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند.. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران.. 99

2-8-1. خدا و خداوند.. 99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته‌ها در مناجات‌های مثنوی.. 100

2-8-2.اله. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات… 103

2-8-3. رب… 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات‌ها 105

2-8-4. حق.. 108

2-8-4-1. نسبت خواسته‌ها در مناجات با نام حق.. 109

2-8-5. کریم.. 110

2-8-5-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته در مناجات‌ها 110

2-8-6. رحیم و رحمان.. 110

2-8-6-1. رحیم‌بودن خدا و خواسته‌ها در مناجات‌ها 111

2-8-7. علیم.. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران.. 112

2-8-8. ستار. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند.. 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات‌ها 114

2-10. نتیجه. 115

 

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

3-1. مقدمه. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان.. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند.. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام. 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان.. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات… 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه. 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق.. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند.. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق.. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم.. 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات‌های شاعران.. 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب… 134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند.. 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی‌نیازی خداوند.. 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند.. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

4-1. مقدمه. 140

4-2. آثار دعا بر انسان.. 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان.. 141

4-4.آثار تربیتی دعا 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت‌های عملی.. 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی.. 143

4-4-3.به انسان بیداری می‌بخشد.. 143

4-4-4.درس محبت و عشق.. 144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری.. 144

4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهی.. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره. 145

4-4-8. شناخت شیطان.. 146

4-4-9.آرامش روان.. 147

4-4-10. آثار اجتماعی.. 148

4-5. نظام اخلاقی.. 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی.. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام‌های دیگر. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی.. 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی.. 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی.. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی.. 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین.. 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل.. 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق.. 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات… 158

4-6-5. هدایت از جانب حق.. 159

4-6-5-1. انواع هدایت… 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده. 162

4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت… 162

4-6-8. پاسخ‌دادن بدی‌ها به خوبی.. 163

4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق.. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار. 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران.. 168

4-7-1. یاری‌خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق.. 170

4-7-2. طلب یقین.. 171

4-7-3. مبارزه با نفس…. 172

4-7-4. درخواست هدایت… 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها 174

4-7-6. طلب رحمت از حق.. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت‌ها 175

4-8. نتیجه. 177

 

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه. 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات‌ها 179

5-2-1. ضرورت سلوک…. 179

5-2-1-1. انواع نیازها 179

5-2-2. هدف از سلوک…. 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق.. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق.. 182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن.. 182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…. 185

5-3-1. خلوت و توجه. 185

2-3-2. شناخت معبودها 186

5-3-3. ایمان و انتخاب… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری.. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه. 189

5-3-5. بلاها و ضربه‌ها 189

5-3-6. عجز و اضطرار. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت… 191

5-3-6-2. عجز در قرب… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت… 191

5-3-8. صراط.. 193

5-4. نگاه دوم. 193

5-4-1. اسلام. 194

5-4-2. ایمان.. 194

5-4-3. تقوی.. 194

5-4-4. احسان.. 194

5-4-5. اخبات… 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات… 196

5-4-6. سبقت… 198

5-4-7. قرب… 199

5-4-8. لقاء. 199

5-4-9. رضا 200

5-4-10. رضوان.. 200

5-5. مرکب‌های سلوک…. 201

5-5-1. هدایت… 202

5-5-1-1. موانع هدایت… 203

5-5-2. شکر. 204

5-5-3-1. معنای شکر. 204

5-5-3. بلا.. 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا.. 205

5-5-4. تمحیص…. 206

5-6. موانع و آفات… 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول.. 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق.. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم.. 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا 211

5-6-1-4. درگیری‌ها 212

5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان.. 213

5-7-1. هدف سلوک…. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله.. 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا 215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک…. 216

5-7-4-1.  توبه. 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز). 217

5-7-4-3. زهد: 218

5-7-4-4. فقر. 218

5-7-4-5. صبر. 219

5-7-4-6. شکر. 219

5-7-4-7. خوف… 220

5-7-4-8. مقام رجاء. 220

5-7-4-9. مقام توکل.. 221

5-7-4-10. مقام رضا 222

5-7-5. احوال.. 222

5-7-5-1. محبت… 222

5-7-5-2. شوق.. 223

5-7-5-3. غیرت… 224

5-7-5-4. قرب… 224

5-7-5-5. حیا 225

5-7-5-6. انس و هیبت… 225

5-7-5-7. قبض و بسط… 226

5-7-5-8. فنا و بقا 226

5-7-5-9. اتصال.. 227

5-8. موانع و آفت‌های سلوک در مناجات شاعران.. 227

5-8-1. گناه و جرم. 228

5-8-2. نفس…. 229

5-8-3. شیطان.. 230

5-8-4.  غفلت… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور. 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا 232

5-10. نتیجه. 233

نتیجه گیری.. 235

منابع. 241

فهرست کتب… 241

فهرست مقالات… 247

چكیده :

دراین نوشته  نیایش و مناجات  در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها  با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم  و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاه های مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته ­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده ­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی‌ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه‌هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می‌دهد، در عین حال نیازها و خواسته‌های خود را با معبود در میان می‌گذارد. در بسیاری از نوشته‌هایی که از دوران‌های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه‌های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می‌توان نمونه‌هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی‌شك مناجات‌ها و نیایش‌ها از اعتقاد و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه‌های دعا و نیایش در این آثار می‌توان این گونه اشعار را دسته‌بندی كرد و در باره گونه‌های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه‌های مهم دعا و نیایش محسوب می‌شود و به جرئت می‌توان گفت هیچ یک از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می‌شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه‌هایی از مناجات و دعا را می‌توان مشاهده كرد.

بیان مسئله …………………………………………………………………………………………. 31-1        

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ……………………………………………………………….. 42-1        

اهداف مشخص تحقیق ………………………………………………………………………… 53-1        

1-4 فرضیات پژوهش ………………………………………………………………………………. 6

1-4-1 فرضیه اول …………………………………………………………………………………  7

1-4-2 فرضیه دوم ………………………………………………………………………………….  7

1-4-3 فرضیه سوم …………………………………………………………………………….. 7

1-4-4 فرضیه چهارم …………………………………………………………………………….  7

1-4-5 فرضیه پنجم ……………………………………………………………………………… 7

1-5 تعاریف و اصطلاحات ………………………………………………………………. 8

1-5-1 برنامه ریزی کیفیت ……………………………………………………………………….. 8

1-5-2 صنایع کوچک ………………………………………………………………………….. 8

1-5-3 برنامه کسب و کار ……………………………………………………………………….. 9

1-5-4 تکنولوژی ………………………………………………………………………………….. 9

1-5-5 محدودیتهای اقتصادی …………………………………………………………….. 9

1-5-6 سطح تخصص ………………………………………………………………………….. 9

1-5-7 کیفیت ………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم : ادبیات تحقیق ………………………………………………………………….   11

2-1 تاریخچه و سیر تحول نظریه های بهبود کیفیت ……………………………….. 12

2-2 ضرورت کنترل کیفیت …………………………………………………………………. 12

2-2-1 نتایج تحقیقات در زمینه استقرار کنترل کیفیت ………………………………   14

2-3 مکانیزم روش QFD ……………………………………………………………………

2-3-1 مراحل  QFD…………………………………………………………………………..

2-3-2 نتایج تحقیقات در زمینه  QFD……………………………………………………

2-4 مدل کانو ………………………………………………………………………………….   17

2-5 مکانیزم ISO ………………………………………………………………………….

2-5-1 تاریخچه ISO9000 ……………………………………………………………

2-5-2 تعریف استاندارد ISO9000 ……………………………………………………

2-5-3 نتایج تحقیقات در زمینه ISO9000 …………………………………………..

2-6 مکانیزم مدیریت کیفیت ………………………………………………………..   24  

2-6-1 اصول مدیریت کیفیت ……………………………………………………….   25

2-6-2 نتایج تحقیقات مدیریت کیفیت …………………………………………….  26

2-7 مکانیزم مدیریت کیفیت جامع …………………………………………………   30

2-7-1 اصول مدیریت کیفیت جامع ………………………………………………     32

2-7-2 نتایج تحقیقات مدیریت کیفیت جامع ………………………………   34

2-8 مدل جایزه کیفیت دمینگ …………………………………………………..   40

2-9 مدل جایزه ملی کیفیت مالکوم بالدریج …………………………………….   42

2-10 مدل بنیاد اروپایی مدیریت کیفیت ……………………………………… 44

2-11 فن کیفیت خدمات ………………………………………………………   47

2-12 روش جوران …………………………………………………………………..   49

2-13 مدل هزینه یابی فرایندی …………………………………………………   51

2-14 مدل کوه یخ ……………………………………………………………………   52

2-15 روش BSC ………………………………………………………………….

2-16 روش تاگوچی ………………………………………………………………..   54

2-17 روش ایشی کاوا ………………………………………………………………..   55

2-18 مدل مدیریت کیفیت جامع پیشرفته ……………………………………..   56

فصل سوم : روش تحقیق …………………………………………………………..   62

3-1 مقدمه ……………………………………………………………………………..   63

3-2 روش تحقیق ……………………………………………………………………….. 63

3-3 جامعه آماری ………………………………………………………………………..   64

3-4 نمونه آماری ……………………………………………………………………….   64

3-5 روش آماری ……………………………………………………………………..   64

3-6 اعتبار پرسشنامه ………………………………………………………………….   65

3-7 مشخصات پرسشنامه ……………………………………………………………..   66

3-8 فرایند پژوهش ……………………………………………………………………. 66

فصل چهارم : توصیف و تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………. 69

4-1 ارائه و تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………….. 70

4-1-1 بررسی سؤال اول ……………………………………………………………   70

4-1-2 بررسی سؤال دوم ………………………………………………………   71

4-1-3 بررسی سؤال سوم …………………………………………………………   73

 

 

4-1-4 بررسی سؤال چهارم ……………………………………………………… 74

4-1-5 بررسی سؤال پنجم …………………………………………………………… 76

4-1-6 بررسی سؤال ششم ……………………………………………………………….   77

4-1-7 بررسی سؤال هفتم ………………………………………………………….   79

4-1-8 بررسی سؤال هشتم ……………………………………………………….   80

4-1-9 بررسی سؤال نهم ………………………………………………………………. 82

4-1-10 بررسی سؤال دهم…………………………………………………………… 83

4-1-11 بررسی سؤال یازدهم …………………………………………………………….   85

4-1-12 بررسی سؤال دوازدهم ……………………………………………………..   86

4-1-13 بررسی سؤال سیزدهم ………………………………………………………….   87

4-1-14 بررسی سؤال چهاردهم …………………………………………………… 89

4-1-15 بررسی سؤال پانزدهم …………………………………………………………. 91

4-1-16 بررسی سؤال شانزدهم …………………………………………………………. 92

4-1-17 بررسی سؤال هفدهم ……………………………………………………………. 94

4-1-18 بررسی سؤال هجدهم …………………………………………………….. 95

4-1-19 بررسی سؤال نوزدهم …………………………………………………………. 97

4-1-20 بررسی سؤال بیستم …………………………………………………………….. 99

4-1-21 بررسی سؤال بیست و یکم ………………………………………………. 100

4-1-22 بررسی سؤال بیست و دوم …………………………………………………. 102

4-1-23 بررسی سؤال بیست و سوم ……………………………………………… 103

4-1-24 بررسی سؤال بیست و چهارم ……………………………………………….. 104

4-1-25 بررسی سؤال بیست و پنجم ……………………………………………. 106

4-1-26 بررسی سؤال بیست و ششم ……………………………………………….. 107

4-1-27 بررسی سؤال بیست هفتم ……………………………………………….. 109

4-1-28 بررسی سؤال بیست و هشتم ……………………………………………. 110

4-1-29 بررسی سؤال بیست و نهم ……………………………………………………. 112

4-1-30 بررسی سؤال سی ام …………………………………………………………. 113

4-2 آزمون فرضیه ها ……………………………………………………………….. 115

4-2-1 بررسی فرضیه اول ………………………………………………………………. 116

4-2-2 بررسی فرضیه دوم ………………………………………………………. 118

4-2-3 بررسی فرضیه سوم …………………………………………………………… 120

4-2-4 بررسی فرضیه چهارم ……………………………………………………….. 122

4-2-5 بررسی فرضیه پنجم ……………………………………………………….. 124

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات …………………………………………… 127

5-1 مقدمه ………………………………………………………………………. 128

5-2 فرایند پژوهش ………………………………………………………. 128  

5-3 نتیجه گیری ………………………………………………………… 129

5-4 پیشنهادات …………………………………………………………. 131

5-5 پیشنهاد برای محققین آینده ……………………………………. 134

منابع و ماخذ داخلی …………………………………………………………. 135

منابع و ماخذ خارجی ……………………………………………………………. 139

پیوست …………………………………………………………………………. 142

چکیده:

با توجه به محیط رقابتی امروز، اهمیت برنامه های بهبود کیفیت به منظور دستیابی به کیفیت محصولات و خدمات، کاهش هزینه ها و افزایش کارایی بیش از پیش آشکار می شود. برنامه های بهبود کیفیت به منظور افزایش کیفیت محصولات و خدمات در صنایع کوچک به اجرا گذارده می شود که به علت ویژگیهای خاص این صنایع، استقرار این برنامه ها دارای محدودیتهایی می باشد.

پژوهشهای زیادی در داخل و خارج از کشور، عوامل موثر بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت ( عوامل درون سازمانی و برون سازمانی ) را مورد بررسی قرار داده اند. از جمله این عوامل می توان بر حمایت مدیریت، آموزش، و فرهنگ سازمانی ( عوامل درون سازمانی )، فرهنگ جامعه، محیط پویا یا ایستا و وضعیت اقتصادی ( عوامل برون سازمانی ) اشاره کرد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی تنگنا ها و مشکلات اجرای برنامه های بهبود کیفیت در شهرک های صنعتی شهرستان ارومیه می باشد. مطالعه از طریق آزمونهای آماری و با بهره گرفتن از نرم افزارهای آماری تحلیل گردید.

یافته های این پژوهش، فرضیه وجود رابطه بین تکنولوژی، نگرش مدیران و کارکنان، تخصص و محدودیتهای اقتصادی، با اجرای برنامه های بهبود کیفیت را تایید کردند. به عبارت دیگر پنج عامل تکنولوژی، نگرش مدیران و کارکنان به برنامه های بهبود کیفیت، تخصص مدیران و مسئولین کیفیت و محدودیتهای اقتصادی از عواملی می باشند که استقرار برنامه های بهبود کیفیت را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند. در واقع نقص در این عوامل می تواند، از موانع اجرای برنامه های بهبود کیفیت محسوب شود.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله

صنایع کوچک به عنوان استراتژی مهم برای کاهش بیکاری محسوب می شوند. همچنین این صنایع به علت ویژگیهای خاص آن از جمله انعطاف پذیری، رفتار خلاقانه و تصمیم گیری سریع که از مزیت های آن محسوب می شود. همچنین معایبی از جمله، محدودیتهای مالی و انسانی و اطلاعاتی، مورد توجه می باشند (Cemal Akyüz, Akyüz, Serin, Cindik,2006 ). استقرار برنامه های بهبود کیفیت در این صنایع نیازمند در نظر گرفتن این ویژگیها می باشد که ممکن است در راستای آن محدودیتها و مشکلاتی وجود داشته باشد.

بر اساس بررسیهای انجام شده رقابت فروشندگان و عرضه کنندگان یک محصول و یا خدمت به اشکال گوناگونی ظاهر می شود لکن مهمترین جنبه آن کیفیت است (فاطمی قمی، ۱۳۷۰). همچنین کیفیت یکی از مهمترین عواملی است که می تواند به عنوان عاملی مؤثر در کسب درآمد مورد نیاز صنایع و نهایتاً کشور تأثیر بسزایی داشته باشد (مهرگان، 1۳۷۹). سازمانها برای رسیدن به حد مطلوب کیفیت از برنامه های مختلفی از جمله بسترسازی فرهنگی، مدیریت کیفیت جامع، کنترل کیفیت آماری، روش QFD[1]، آموزش پرسنل و …استفاده میکنند. اجرای صحیح و مؤثر این برنامه ها در سازمانها، توأم با مشکلاتی است که سازمانها با آن درگیر می باشند.

بر اساس بررسیهای انجام شده از منابع داخلی، برنامه های بهبود کیفیت در داخل کشور بیشتر در زمینه خدمات(بانکها و بیمارستانها) و صنایع تولیدی بزرگ مورد توجه قرار گرفته است و اهتمام چندانی به اجرای این برنامه ها در صنایع کوچک صورت نگرفته است (وطن خواه، گوهری، عبدی، 1389؛مهرگان ۱۳۷۹). از این رو در این پژوهش با در نظر گرفتن شرایط و ویژگیهای خاص صنایع کوچک سعی در شناسایی عوامل مؤثر بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت و موانع و تنگناهای عمده بر سر راه استقرار این برنامه ها، شده است.

2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

با توجه به رقابت شدید میان فروشندگان و عرضه کنندگان یک محصول و یا خدمت به ویژه در سالهای اخیر، اهمیت کیفیت تولیدات و خدمات موجب شده است که اکثر سازمانها توجه زیادی به اجرای برنامه های بهبود کیفیت معطوف دارند. آنچه در این راستا اهمیت بسزایی دارد، توجه به موانع و تنگناهای استقرار این برنامه ها است. و نظر بر اینکه شهرکهای صنعتی ارومیه از جمله صنایعی هستند که نقشی مهم در اشتغال و تولیدات صنعتی این شهرستان را دارا می باشند، بدیهی است که ژرف نگری بیشتر بر عوامل مؤثر بر استقرار برنامه های بهبود کیفیت در این صنایع، نقشی کلیدی در رسیدن به اهداف سازمانی و همچنین ارتقای بهره وری خواهد داشت. در این تحقیق سعی در بررسی متغیرهای درون سازمانی(نگرش مدیران و کارکنان، تکنولوژی، تخصص و محدودیتهای اقتصادی) بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک با توجه به شرایط خاص این صنایع، شده است.

مطالعه تحقیقات گوناگون منابع داخلی و خارجی پیرامون اجرای برنامه های بهبود کیفیت نشان می دهد که محققان مختلف عوامل متعددی را در این امر موثر می دانند. طبق نظر آقای نوریاکی کانو و پل لیلرانک ، سکون انسانی، عدم تمایل به استفاده از روش های کنترل کیفیت، فقدان منابع، ضعف سیستم مدیریت و فرهنگ جامعه از عواملی است که بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت اثرگذار است( لیلرانک، کانو، 1374). در حالیکه بن کلگ[2] و بون تان[3] اعتقاد دارند نیازهای مشتریان و عملکرد رقبا فاکتورهای مهم در پیاده سازی این برنامه ها می باشند(Clegg, Tan,2007).

موانع عمده بررسی شده در ایران شامل موانع اقتصادی، رضایت مشتریان و کارکنان، منابع(مالی و انسانی)، ساختار و فرهنگ سازمانی، موانع آموزشی، نگرشها و انتظارات می باشد (جمشیدی، بهمن ماه ۱۳۷۹ ؛ دنیوی، اسفند ۱۳۸۳؛ نعمتی، ۸۴).

3-1- اهداف مشخص تحقیق

یکی از اهداف این تحقیق، بررسی تکنولوژی مورد استفاده در صنایع کوچک و تأثیر آن بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت می باشد چرا که در عصر اطلاعات ویژگیهای خاصی بر جهان حاکم می باشد که از جمله مهمترین آنها سرعت تغییرات است که هر لحظه بر شتاب آن اضافه می شود. در این شرایط محیطی، یک مؤسسه اقتصادی و یا خدماتی زمانی می تواند به اهداف سازمانی خود و بهبود بهره وری در سازمان خویش دست یابد که این تغییرات را بشناسد، آن را پیش بینی کند و در نهایت آن را بپذیرد و با آن همگام شود. لذا آنچه در این راستا مورد بررسی قرار می گیرد این است که با توجه به تغییرات و تحولات در تکنولوژی و رقابت در سطح فشرده، آیا تکنولوژی مورد استفاده در صنایع کوچک شهرستان ارومیه بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت مؤثر است؟

از اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق نگرش مدیران به برنامه های بهبود کیفیت می باشد. بر اساس نتایج بررسیهای انجام شده در داخل و خارج از کشور، انگیزه، حمایت و تعهد مدیران در اجرای برنامه های بهبود کیفیت عاملی کلیدی می باشد (تورانی، طبیبی، شهبازی، بهار ۸۷ ؛ حمیدی، طبیبی، بهار ۸۳؛ دنیوی، اسفند ۱۳۸۳؛,2010 Jayaram, L. Ahire, Dreyfus). با توجه به اینکه نگرش منفی مدیران به برنامه های بهبود کیفیت که حامیان اصلی این برنامه ها به شمار می روند، استقرار آنها را دچار مشکل می کند، از این لحاظ قابلیت بررسی را دارا می باشد.

از جمله اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق، سطح تخصص مدیران در زمینه برنامه های بهبود کیفیت می باشد. مدیران و مسئولین کنترل کیفیت از جمله افراد کلیدی در اجرای مؤثر برنامه های بهبود کیفیت می باشند. لذا سطح تخصص آنان در این زمینه نیز می تواند از فاکتورهای تعیین کننده باشد و به این ترتیب قابلیت بررسی را دارا می باشد و آنچه در این راستا مورد بررسی قرار می گیرد این است که آیا سطح تخصص مدیران و مسئولین کنترل کیفیت می تواند بر استقرار برنامه های بهبود کیفیت مؤثر باشد؟

از جمله اهداف دیگر در این تحقیق، بررسی محدودیتهای اقتصادی صنایع کوچک و نقش آن در استقرار برنامه های بهبود کیفیت می باشد. با توجه به اینکه صنایع کوچک با محدودیتهای مالی دست به گریبان هستند (Cemal Akyüz, Akyüz, Serin, Cindik, 2006 ) که این خود منجر به محدودیتهای انسانی و اطلاعاتی می شود، لذا تنگناهای اقتصادی صنایع کوچک می تواند یکی از عوامل مهمی باشد که اجرای این برنامه ها را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع در صورت چشم گیر بودن محدودیتهای اقتصادی، این عامل می تواند به عنوان مانعی بر سر راه این برنامه ها محسوب شود.

از جمله اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق، نگرش کارکنان به برنامه های بهبود کیفیت می باشند. با توجه به اینکه مجریان اصلی برنامه های بهبود کیفیت کارکنان می باشند، و در صورتی که انگیزه کافی در این زمینه در آنان وجود نداشته باشد، می تواند از عوامل مهمی باشد که استقرار این برنامه را با مشکل مواجه می کند. همچنین اگر کارکنان، آگاهی و آشنایی لازم با برنامه های بهبود کیفیت و ضرورت اجرای آن را نداشته باشند بر اجرای این برنامه ها اثر منفی خواهد گذاشت. در واقع در صورت نگرش مثبت، نیروی کار با انگیزه می تواند کارها را بهتر انجام دهد و در کل کیفیت بیشتر را به دنبال خواهد داشت و از این لحاظ دارای قابلیت بررسی می باشد. به طور کلی اهداف زیر را می توان برای این پژوهش شمرد:

الف- بررسی ابعاد و جوانب گوناگون برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک

ب- بررسی موانع و مشکلات اجرای برنامه های بهبود کیفیت در محیط داخلی(تکنولوژی، نگرش مدیران، سطح تخصص، محدودیتهای مالی، نگرش کارکنان)

ج- ارائه راهکارها و پیشنهاداتی برای اجرای برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک