2- روش تحقیق………..3

3- هدف تحقیق………..3

4- پیشینه تحقیق……………3

فصل اول: دعا و مناجات

1-1. مقدمه. 6

1-2. پیشینه دعا و مناجات… 6

1-3. تعریف دعا 8

1-4. تعریف نیایش…. 11

1-5. تعریف مناجات… 13

1-6. تفاوت دعا و مناجات… 15

1-7. هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات… 17

1-8. انواع دعا 18

1-8-1. حمد و ستایش پروردگار. 19

1-8-2. پرستش…. 24

1-8-2-1. اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه. 25

1-8-2-2. اظهار پرستش و بندگی در مناجات‌های شاعران.. 27

1-8-3. نیاز (عرض حال). 30

1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعیه شیعه. 31

1-8-3-2. عرض حال و نیاز در مناجات‌های شاعران.. 35

1-8-3-2. انواع طلب‌ در مناجات‌های شاعران.. 36

1-8-4. شکوی و اقرار به گناه. 41

1-8-4-1. اقرار به گناهان و شکوی در ادعیه شیعه. 42

1-8-4-3. شکوی و اقرار به گناهان در مناجات‌های شاعران.. 51

1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات‌های شاعران.. 59

1-8-6. شفاعت… 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران.. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات‌های شاعران.. 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر. 69

1-9-1. دعاهای بدوی.. 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه. 70

1-9-3. دعاهای عارفانه. 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه. 71

 

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات‌ها

2-1. مقدمه. 75

2-2. اسماء و صفات الهی.. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی.. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی.. 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن.. 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان.. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی.. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه. 80

2-6-1. الله.. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا 82

2-6-2. اله. 82
2-6-3. رحمن و رحیم.. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام). 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص). 84

2-6-4. کریم.. 86

2-6-4-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته‌ها در ادعیه. 86

2-6-5. ستار. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته‌ها در دعا 88

2-6-6. رب… 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته‌ها در دعا 90

2-6-7. غفار، غفور و غافر. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه. 93

2-6-8. رئوف… 95

 

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته‌ها در ادعیه. 95

2-6-9. رازق و رزاق.. 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته‌ها در ادعیه. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال.. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی.. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند.. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران.. 99

2-8-1. خدا و خداوند.. 99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته‌ها در مناجات‌های مثنوی.. 100

2-8-2.اله. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات… 103

2-8-3. رب… 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات‌ها 105

2-8-4. حق.. 108

2-8-4-1. نسبت خواسته‌ها در مناجات با نام حق.. 109

2-8-5. کریم.. 110

2-8-5-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته در مناجات‌ها 110

2-8-6. رحیم و رحمان.. 110

2-8-6-1. رحیم‌بودن خدا و خواسته‌ها در مناجات‌ها 111

2-8-7. علیم.. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران.. 112

2-8-8. ستار. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند.. 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات‌ها 114

2-10. نتیجه. 115

 

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

3-1. مقدمه. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان.. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند.. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام. 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان.. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات… 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه. 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق.. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند.. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق.. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم.. 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات‌های شاعران.. 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب… 134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند.. 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی‌نیازی خداوند.. 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند.. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

4-1. مقدمه. 140

4-2. آثار دعا بر انسان.. 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان.. 141

4-4.آثار تربیتی دعا 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت‌های عملی.. 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی.. 143

4-4-3.به انسان بیداری می‌بخشد.. 143

4-4-4.درس محبت و عشق.. 144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری.. 144

4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهی.. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره. 145

4-4-8. شناخت شیطان.. 146

4-4-9.آرامش روان.. 147

4-4-10. آثار اجتماعی.. 148

4-5. نظام اخلاقی.. 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی.. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام‌های دیگر. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی.. 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی.. 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی.. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی.. 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین.. 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل.. 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق.. 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات… 158

4-6-5. هدایت از جانب حق.. 159

4-6-5-1. انواع هدایت… 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده. 162

4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت… 162

4-6-8. پاسخ‌دادن بدی‌ها به خوبی.. 163

4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق.. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار. 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران.. 168

4-7-1. یاری‌خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق.. 170

4-7-2. طلب یقین.. 171

4-7-3. مبارزه با نفس…. 172

4-7-4. درخواست هدایت… 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها 174

4-7-6. طلب رحمت از حق.. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت‌ها 175

4-8. نتیجه. 177

 

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه. 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات‌ها 179

5-2-1. ضرورت سلوک…. 179

5-2-1-1. انواع نیازها 179

5-2-2. هدف از سلوک…. 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق.. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق.. 182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن.. 182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…. 185

5-3-1. خلوت و توجه. 185

2-3-2. شناخت معبودها 186

5-3-3. ایمان و انتخاب… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری.. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه. 189

5-3-5. بلاها و ضربه‌ها 189

5-3-6. عجز و اضطرار. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت… 191

5-3-6-2. عجز در قرب… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت… 191

5-3-8. صراط.. 193

5-4. نگاه دوم. 193

5-4-1. اسلام. 194

5-4-2. ایمان.. 194

5-4-3. تقوی.. 194

5-4-4. احسان.. 194

5-4-5. اخبات… 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات… 196

5-4-6. سبقت… 198

5-4-7. قرب… 199

5-4-8. لقاء. 199

5-4-9. رضا 200

5-4-10. رضوان.. 200

5-5. مرکب‌های سلوک…. 201

5-5-1. هدایت… 202

5-5-1-1. موانع هدایت… 203

5-5-2. شکر. 204

5-5-3-1. معنای شکر. 204

5-5-3. بلا.. 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا.. 205

5-5-4. تمحیص…. 206

5-6. موانع و آفات… 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول.. 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق.. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم.. 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا 211

5-6-1-4. درگیری‌ها 212

5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان.. 213

5-7-1. هدف سلوک…. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله.. 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا 215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک…. 216

5-7-4-1.  توبه. 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز). 217

5-7-4-3. زهد: 218

5-7-4-4. فقر. 218

5-7-4-5. صبر. 219

5-7-4-6. شکر. 219

5-7-4-7. خوف… 220

5-7-4-8. مقام رجاء. 220

5-7-4-9. مقام توکل.. 221

5-7-4-10. مقام رضا 222

5-7-5. احوال.. 222

5-7-5-1. محبت… 222

5-7-5-2. شوق.. 223

5-7-5-3. غیرت… 224

5-7-5-4. قرب… 224

5-7-5-5. حیا 225

5-7-5-6. انس و هیبت… 225

5-7-5-7. قبض و بسط… 226

5-7-5-8. فنا و بقا 226

5-7-5-9. اتصال.. 227

5-8. موانع و آفت‌های سلوک در مناجات شاعران.. 227

5-8-1. گناه و جرم. 228

5-8-2. نفس…. 229

5-8-3. شیطان.. 230

5-8-4.  غفلت… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور. 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا 232

5-10. نتیجه. 233

نتیجه گیری.. 235

منابع. 241

فهرست کتب… 241

فهرست مقالات… 247

چكیده :

دراین نوشته  نیایش و مناجات  در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها  با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم  و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاه های مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته ­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده ­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی‌ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه‌هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می‌دهد، در عین حال نیازها و خواسته‌های خود را با معبود در میان می‌گذارد. در بسیاری از نوشته‌هایی که از دوران‌های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه‌های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می‌توان نمونه‌هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی‌شك مناجات‌ها و نیایش‌ها از اعتقاد و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه‌های دعا و نیایش در این آثار می‌توان این گونه اشعار را دسته‌بندی كرد و در باره گونه‌های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه‌های مهم دعا و نیایش محسوب می‌شود و به جرئت می‌توان گفت هیچ یک از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می‌شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه‌هایی از مناجات و دعا را می‌توان مشاهده كرد.