مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

1 پیشگفتار……………………………………………………………………………………………………………………………..

 

2 موضوع تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….

 

2 زمینه ، سابقه و  تاریخچه موضوع تحقیق…………………………………………………………………………

 

2 اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….

 

2 اهمیت و ارزش تحقیق با تاکید بر کاربرد نتایج آن………………………………………………………….

 

2 سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………..

 

3 روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………..

 

3 فصل اول: بررسی چگونگی شکل­ گیری طبقه موالی……………………………………….

 

4 1-1-        1-1-آشنایی با شبه جزیره عربستان………………………………………………………………………………….

 

5 1-2-        1-2-موقعیت جغرافیایی عربستان……………………………………………………………………………………..

 

5 1-3- وضع دینی عربها……………………………………………………………………………………………………….

 

6 1-4-حضرت محمد (ص) و توسعه جغرافیایی اسلام………………………………………………………..

 

7 1-5-فتوحات مسلمانان و توسعه ی متصرفات اسلامی پس از رسول خدا(ص) ……………..

 

8 1-5-1-فتوحات زمان ابوبکر:( 11تا 13 هجری)…………………………………………………

 

9 1-5-2-فتوحات زمان عمر( 13-23هجرت) ………………………………………………………

 

11 1-5-3-فتوحات زمان عثمان:( 24 تا 36 هجری)………………………………………………

 

15 1-5-4-توقف فتوحات در زمان امیرالمؤمنین(ع )36-41هجرت……………………….

 

16 1-5-5-فتوحات  زمان بنی امیه………………………………………………………………………….

 

17 1-6-جهان اسلام و پدیده مَوالی………………………………………………………………………………………..

 

18 درآمد…………………………………………………………………………………………………………………….

 

18 1-6-1-موالی در لغت …………………………………………………………………………………………

 

20 1-6-2-موالی در اصطلاح…………………………………………………………………………………….

 

23 1-6-3-انواع مولی ……………………………………………………………………………………………….

 

25 1-6-3-1- ولاء عتق………………………………………………………………………………

 

25 1-6-3-1-1-مولای مکاتبه……………………………………………………..

 

26 1-6-3-1-2- مولای تدبیر………………………………………………………

 

27 1-6-3-2- ولاء اسلام…………………………………………………………………………….

 

27 1-6-3-3- ولاء حلف……………………………………………………………………………..

 

27 1-7-موالی و خلفای راشدین……………………………………………………………………………………………..

 

28 1-8-موالی و بنی امیه………………………………………………………………………………………………………..

 

31 1-9-موالی و بنی­عباس………………………………………………………………………………………………………

 

34 فصل دوم: بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی……………………….

 

36 2-1- جایگاه اجتماعی موالی……………………………………………………………………….

 

37 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

37 2-2- نگرش قبیله­ای عرب به موالی………………………………………………………………………………….

 

37 2-3-پیوند های  اجتماعی مولی……………………………………………………………………………………….

 

40 2-4- شمار موالی در شهرها………………………………………………………………………………………………

 

42 2-4-1-کوفه…………………………………………………………………………………………………………

 

43 2-4-2-بصره………………………………………………………………………………………………………..

 

45 2-4-3- شام و حجاز……………………………………………………………………………………………

 

46 2-5- موقعیت اجتماعی موالی…………………………………………………………………………………………..

 

47  2-5-1- ویژگی­های اجتماعی قبیله عرب………………………………………………………….

 

47 2-2- جایگاه اقتصادموالی…………………………………………………………………………..

 

50 2-2-1- کارهای دستی و تجارت ……………………………………………………………………….

 

50 2 -2-2-  دبیری و کار در دیوان…………………………………………………………………………

 

53 2-2-3- حجابت و حراست( شرطه)…………………………………………………………………….

 

56 2-2-4- مالکیتِ اراضی و کارِ مِلک داری به وکالت از اربابان……………………………..

 

57 2-2-5- موالی در دیوان لشکر…………………………………………………………………………….

 

58 2-3- جایگاه سیاسی موالی ……………………………………………………………………….

 

64 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………

 

64 2-3-1-  قیام مختار …………………………………………………………………………………………..

 

67 2-3-2-  موالی و خوارج …………………………………………………………………………………….

 

71 2-3-3- جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث کندی …………………………………..

 

74 2-3-4- قیام زید بن علی(ع) ……………………………………………………………………………..

 

77 2-3-5-  قیام یحیی بن زید ……………………………………………………………………………….

 

80 2-3-6- جنبش عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار ……………………………

 

82 2-3-7- شورش حارث بن سریج ………………………………………………………………………..

 

85 فصل سوم: جایگاه علمی موالی…………………………………………………………………….

 

88 3-1- نگاهی کلی به جایگاه علمی موالی ………………………………………………………………………….

 

89 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

 

89 3-2-موالی و دانش­های عصر خود ……………………………………………………………………………………

 

90 3-3-نقش موالی در تدوین زبان عربی ……………………………………………………………………………..

 

92 3-3-1-پیدایش علم نحو ……………………………………………………………………………………

 

92 3-3-2-سیبویه شیرازی ……………………………………………………………………………………..

 

93 3-4-موالی و علوم اسلامی ………………………………………………………………………………………………..

 

94 3-5-نقش ایرانیان در توسعه علوم و فنون………………………………………………………………………..

 

95 3-6- علم حدیث و فقاهت ………………………………………………………………………………………………..

 

96 3-6-1- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی………………………

 

102 3-6-2-جدول شمار راویان موالی در کتاب تهذیب الکمال مزی……………………….

 

104 3-7-علم قرائت ………………………………………………………………………………………………………………..

 

105 3-7-1- برخی موالی پیشتاز در علم قرائت ………………………………………………………

 

106 3-8- موالی و شعر……………………………………………………………………………………………………………..

 

107 3-8-1- برخی شاعران معروف دوره اموی از موالی………………………………………………

 

107 3-9-پیدایش علم کلام ……………………………………………………………………………………………………..

 

108 3-9-1-سیر نظرات کلامی …………………………………………………………………………………

 

109 3-9-2-سابقه علم کلام ………………………………………………………………………………………

 

109 3-9-3-علل پیدایش علم کلام …………………………………………………………………………..

 

110 3-10-موالی و علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………

 

112 3-10-1-تفسیر در عهد تابعین ………………………………………………………………………….

 

113 3-10-1-1-مکتب تفسیری مکه ………………………………………………………….

 

114 1- سعید بن جبیر( م شعبان 95ه.ق)…………………………………….

 

114 2- مجاهد بن جبر مکی …………………………………………………………

 

115 3- عکرمه، مولی ابن عباس( م104یا 105ه. ق) ……………………

 

117 4- عطاء بن ابی رباح مکی( م114ه.ق) …………………………………..

 

118 5-  طاووس بن کیسان الیمانی ………………………………………………

 

119 3-10-1-2-مکتب تفسیری مدینه ………………………………………………………

 

119 1- ابوالعالیه( م90یا 93 هجری) …………………………………………….

 

120 2- زید بن اسلم( م 136ه.ق) ………………………………………………….

 

120 3- محمد بن کعب القرظی( م 117 یا 118ه.ق)…………………….

 

120 3-10-1-3- مکتب تفسیری عراق ………………………………………………………

 

121 3-10-1-3-1-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین …………..

 

122 1-مّره همدانی(م 76ه.ق) ………………………………………….

 

122 2- علقمه بن قیس( م 61ه.ق) 135………………………….

 

122 3- مسروق( م63ه.ق) ………………………………………………..

 

122 4-  عامر شعبی( م 104یا 109ه.ق) …………………………

 

123 5- اسود بن زید( م 74 یا 75ه.ق) ……………………………

 

123 6- جابر بن یزید جعفی( م 127 یا 128 یا 132ه.ق).

 

123 3-10-1-3-2-مفسران معروف بصره در عصر تابعین……………..

 

124 1-ابوسعید حسن بصری( م110ه.ق) ………………………………………

 

124 2-قتاده( م117ه.ق) ………………………………………………………………..

 

124 3-ابوصالح باذان( م پس از قرن اوّل هجری) ………………………….

 

125 3-10-1-4-گروه دیگر از مفسران دوره تابعین قرن دوم………………………………….

 

125 3-10-1-5-انواع روش­های تفسیری ………………………………………………………………………………..

 

126 1-تفسیر مأثور( روایی) ………………………………………………………………………………………..

 

126 2-تفسیر عقلی( اجتهادی) ………………………………………………………………………………….

 

127 3-10-1-6-مصادر تفسیر در عصر تابعین…………………………………………………………………………

 

129 3-10-1-7-بیان روش تفسیری برخی از موالی………………………………………………………………..

 

129 1-روش تفسیری سعید بن جبیر……………………………………………………………………………………….

 

129               1-1-قراءات …………………………………………………………………………………………………….

 

130             1-2-اسباب النزول……………………………………………………………………………………………..

 

130 1-3-بیان شأن نزول آیات …………………………………………………………………………………..

 

131 1-4-توجه به سیاق آیات……………………………………………………………………………………..

 

131 1-5-لغت …………………………………………………………………………………………………………….

 

132 1-6-بیان مصداق………………………………………………………………………………………………….

 

133 1-7-توجه به روایات ائمه اطهار…………………………………………………………………………..

 

133 1-8-توجه به علوم قرآن چون ناسخ و منسوخ …………………………………………………..

 

134 1-9-بیان مفردات قرآن ………………………………………………………………………………………

 

134 2-روش­­های تفسیری مجاهد …………………………………………………………………………………………….

 

135 2-1-گستردگی اجتهاد و استنباط………………………………………………………………………

 

135 2-2-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه……………………………………………………………

 

136 2-3-تفسیر بعضی از واژه ‏ها بر خلاف معنای مشهور آن ……………………………………

 

137 2-4-اهتمام به مبهمات قرآن ……………………………………………………………………………..

 

137 2-5- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن كریم …………………………………………………..

 

138 2-6- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها ……………………………………………………………

 

138 2-7- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس ………………………………………………………..

 

139 2-8-آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاه ­های عقلی ……………………………………………….

 

139 2-9-تفسیر عقلی ………………………………………………………………………………………………..

 

140 3-عطاء بن ابی رباح …………………………………………………………………………………………………………..

 

140 4-ویژگی تفسیر عکرمه………………………………………………………………………………………………………

 

141 4-1-مفهوم شناسی واژگان …………………………………………………………………………………

 

141 4-2-بیان مصادیق ………………………………………………………………………………………………

 

142 4-3-بیان ناسخ و منسوخ ……………………………………………………………………………………

 

142 4-4-تفسیر با شأن نزول …………………………………………………………………………………….

 

142 5- روش تفسیری قتاده………………………………………………………………………………………………………

 

142 5-1-توضیح اصطلاح قرآنی ………………………………………………………………………………..

 

142 5-2-بیان قید آیات و توضیح احكام …………………………………………………………………..

 

143 5-3-بیان شأن نزول ……………………………………………………………………………………………

 

143 6- روش تفسیری طاووس بن كیسان………………………………………………………………………………..

 

143 6-1-تفسیر باطنی ……………………………………………………………………………………………….

 

145 6-2-تفسیر به معنای اخص ………………………………………………………………………………..

 

145 ویژگی تفسیر موالی( دوره تابعین) ……………………………………………………………………………………

 

145 1- پیدایش روحیه استقلال در بین مفسرین ……………………………………………………..

 

145 2- كوتاهی و گویایی ……………………………………………………………………………………………

 

146 3-رویگردانی از پرداختن جدی به تفسیر …………………………………………………………..

 

147 4- روایات تفسیری ……………………………………………………………………………………………..

 

147 5-تکیه بر ظن ……………………………………………………………………………………………………..

 

147 فصل چهارم: بررسی کارکردهای زیانمند و سودمند موالی در تفسیر قرآن کریم…………….

 

148 4-1-کارکردهای زیانمند موالی در تفسیر قرآن کریم ……………………………………………………..

 

149 4-1-1-نقش موالی در پیدایش لحن و گرفتار شدن به آن………………………………..

 

149 مقدمه …………………………………………………………………………………………………….

 

149 4-1-1-1-معنی لحن …………………………………………………………………………..

 

150 4-1-1-2-نمونه­هایی از لحن ……………………………………………………………….

 

150 4-1-1-3-لحن در زبان عامه ……………………………………………………………….

 

150 4-1-1-4- لحن در قرائت قرآن ……………………………………………………………

 

151 4-1-2-تفسیر به رأی ……………………………………………………………………………………………………….

 

151 بررسی این تفسیرها …………………………………………………………………………………………….

 

155 4-1-3-موالی و حدیث  ……………………………………………………………………………………………………

 

159 4-1-3-1-شعوبیه ……………………………………………………………………………………………….

 

159 4-1-3-2-جعل حدیث ………………………………………………………………………………………

 

163 4-1-3-3-تدلیس در حدیث……………………………………………………………………………….

 

167 4-1-3-3-1- تدلیس در اسناد ……………………………………………………………

 

169 قتاده………………………………………………………………………………………….

 

169 حسن بصری …………………………………………………………………………….

 

169 ضحاک بن مزاحم …………………………………………………………………….

 

170 مالک بن انس …………………………………………………………………………..

 

170 مجاهد بن جبر مکی ………………………………………………………………..

 

170 4-1-3-3-2- تدلیس در شیوخ…………………………………………………………….

 

170 4-1-4-پیدایش فرقه­های مختلف مذهبی ……………………………………………………………………….

 

171 4-1-5-اختلاف مذهبی و اختلاف در تفسیر…………………………………………………………………….

 

174 4-1-6- باز کردن پای اسرائیلیات به تفسیر …………………………………………………………………….

 

177 4-1-6-1-راویان عمروبن عاص بن وائل ……………………………………………………………

 

178 4-1-6-2-راویان عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج ………………………………………….

 

178 4-1-6-3-راویان محمد بن کعب قرظی……………………………………………………………..

 

179 4-1-6-4- راویان کعب الاحبار……………………………………………………………………………

 

179 4-1-6-5- راویان عبدالله بن سلام………………………………………………………………………

 

179 4-1-6-6- راویان تمیم بن اوس داری………………………………………………………………..

 

179 پیامد­های ناخوشایند اسرائیلیات…………………………………………………………………………………………

 

179 4-2-بررسی سودمندی­های موالی در تفسیر قرآن …………………………………………………………..

 

181 4-2-1-انبوهی موالی مفسر ………………………………………………………………………………..

 

181 4-2-2- موالی و تفسیر اجتهادی(عقلی) ……………………………………………………………

 

190 4-2-2-1-نمونه تفسیر اجتهادی موالی ……………………………………………….

 

192 4-2-3-رواج فرهنگ کتابت ……………………………………………………………………………….

 

193 4-2-3-1-موالی در دیوان کتابت………………………………………………………….

 

195 4-2-3-2-آغاز تدوین تفسیر…………………………………………………………………

 

196 نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….

 

198 منابع و مآخذ ……………………………………………………………………………………………………………………..

 

201

 

چکیده

با آغاز کشورگشایی­های مسلمانان و سقوط امپراطوری ساسانی در ایران و سست شدن نفوذ امپراطوری روم در مرزهای شمالی شبه جزیره­ عربستان و سقوط حکومت­های محلی در شمال آفریقا، کسان بسیاری در بند افتادند و به سرزمین­های مسلمان نشین کوچانده و سپس مسلمان شدند بدین ترتیب یک لایه اجتماعی بسیار مهم و تاثیر گذار در جهان اسلام -به ویژه در عراق و شهرهای کوفه و بصره- شکل گرفت که موالی نام گرفتند-موالی اندک اندک در همه دانش­های اسلامی میدان داری کردند و سرآمد شدند که یکی از آنها علم تفسیر است. با این همه پیامد دست داشتن موالی در تفسیر قران کریم، یکسره بی­نقص و عیب و برکنار از خرده گیری نیست، روش انجام این تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا پس از مراجعه به منابع و مصادر مناسب و فیش برداری از آنها و بهره­مندی از کتابخانه های متعدد است. نتایج پژوهش عبارتند از اولاً، نقش موالی در دگرگونی­های پیش آمده در تفسیر قرآن کریم، یکسره سودمند یا زیانمند نیست. ثانیاً، موالی از واسطه­های مهم و پادرمیان­های انکار ناپذیر در چرخش تفسیر از رویکرد اثری به رویکرد عقلی­اند. ثالثاً، ناآشنایی عمیق موالی با زبان عربی، دقت­ها و ظرافت­های آن، از نقاط ضعف تفسیر موالی است. بنابراین، انجام این پژوهش ضروری می­نماید.

مقدمه

قرآن مجید دریای بیکرانه دانش و بینش است که هر کس به اندازه استعداد خود از آن سیراب می­ شود. قرآن نوری است فرا راه انسان­ها تا ابدیت و راهنمای استوارترین راه به  سوی سعادت. بوستانی است که عطر شکوفه­هایش مشام جان­ها را می­نوازد و دلها را صفا می­بخشد.

قرآن شگفت­ترین کتاب و بزرگترین معجزه تاریخ است؛ که از آغاز جهان هستی تاکنون بی­نظیر مانده و خواهد ماند؛ به عنوان کتاب هدایت شایسته تأمّل، آگاهی و جست و جو است تا از رهنمودهایش استفاده کنیم. شناخت قرآن و بهره­ گیری از معارف آن، از اولین و برترین اولویتهای فکری مسلمین است بویژه که خود قرآن و سیره نبوی و سنت دیگر معصومان(ع) آن­را مورد تاکید قرار داده­است.

این کتاب آسمانی، دارای معانی کنایی، استعارات و اشارات فراوانی است که فهم یا درک آنها نیازمند تدبّر و تفکر در آنها است. از این رو کوشش مفسران و عالمان قرآن دوست برای احیای معارف بلند قرآن و بازشناساندن مفاهیم ناب آن ضروی می­نماید. بنابراین تفسیر قرآن از همان آغاز نزول توسط خود پیامبر و سپس صحابه، تابعین و … صورت گرفت.

در این پژوهش تلاش شده است، در حد توان به نقش طبقه مهم موالی در تفسیر قرآن پرداخته شود. این پایان نامه دارای چهار فصل است.

فصل اول: بررسی چگونگی شکل­ گیری طبقه موالی