1-1. شرح وبیان مسئله پژوهشی ……………………………………………………………………………………4

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق ………………………………………………………………………….5

1-3. اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………5

1-4. كاربرد نتایج تحقیق …………………………………………………………………………………………….5

1-5. پیشینه علمی موضوع…………………………………………………………………………………………….6

1-6. سؤال­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………7

1-7. فرضیه ­های  تحقیق ………………………………………………………………………………………………7

1-8. شرح روش تحقیق……………………………………………………………………………………………….7

 

فصل دوم: طرسوسی، كهن­الگو …………………………………………………………8

2-1. ابوطاهرطرسوسی ………………………………………………………………………………………………..9

2-1-1. زندگی …………………………………………………………………………………………………………9

2- 1- 2. زادگاه……………………………………………………………………………………………………….10

2- 1- 3. قصه­گویان………………………………………………………………………………………………….12

2- 1- 4. آثار ابوطاهر طرسوسی………………………………………………………………………………….14

2- 1- 5. داراب­نامه…………………………………………………………………………………………………..16

2- 1- 5- 1. داستان­های ایرانی……………………………………………………………………………………17

2- 1- 5- 2. داستان­های یونانی و رومی………………………………………………………………………..19

2- 1- 5- 3. قصه­های قرآنی و دینی ……………………………………………………………………………21

2- 1- 5- 4. حوادث تاریخی نزدیک به زمان مؤلف ………………………………………………………22

2- 1- 5- 5. خلاصة داراب­نامة طرسوسی …………………………………………………………………….23

2-2. كهن الگو ……………………………………………………………………………………………………….30

2-2-1. مفاهیم مرتبط با كهن­الگو ……………………………………………………………………………….32

2- 2- 1-1.كهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

2-2-1-2. موتیف و كهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

2-2-1-3. پروتوتایپ و كهن­الگو………………………………………………………………………………..35

2-2-3. تاریخچة كهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

2-2-4. نقد كهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

2-2-5. انواع كهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

 

فصل سوم:كهن­الگوها در داراب­نامه…………………………………………..42

3-1.كهن­الگوی آفرینش…………………………………………………………………………..43

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

3-2. كهن­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

3- 2- 1. رابطة كهن­الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

3- 2- 4- وظیفة باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

3- 2- 5. رابطة باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

3- 3. كهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

3– 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

 

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

ه) بركت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

 

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

3– 4. كهن­الگوی قهرمان در داستان اسكندر………………………………………………………………..102

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6- 1.  عزیمت………………………………………………………………………………………………127

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

3- 4- 6- 2-  آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

 

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

و) بركت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

 

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………139

فهرست منابع……………………………………………………………………………………141

چكیده

نقد كهن­الگویی، از رویكرد­های نسبتاً جدید در زمینة نقد متون ادبی است كه از یافته­ های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد. شالودة اصلی این نقد را كهن­الگو تشكیل می­دهد. كهن­الگو اصطلاحی است كه یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ كه در هر زمان و هر مكانی، به اشكال مشابه متجلی می­ شود، به كار برد. زمینة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است. یكی از جنبه­ های مهم این اثر حضور پررنگ كهن­الگوهاست به گونه­ ای كه بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی كهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین كهن­الگوی این اثر، كهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابیش بر كهن­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیک به سفر «دعوت» می­ شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­كند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جادة آزمون» می­ شود و بر موانع آن غلبه می­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­ شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­كند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­كند و به «بركت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­كند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­كند و با غلبه بر مشكلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­ شود. اسكندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از كهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد كردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها  در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش كهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این كهن­الگو از جمله آیین­های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفة باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

مقدمه

در كنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویكرد­های نسبتاً جدیدی در زمینة نقد متون رواج یافته است. یكی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا كهن­الگویی است كه در این شیوه منتقد، كهن­الگوها و صور مثالی را در آثار ادبی تجزیه و تحلیل می­كند. نقد اسطوره­شناختی پیشینه­ای نزدیک به یک قرن دارد، اما در ایران از عمر آن چندان نمی­گذرد.

اگرچه كهن­الگو با نام «كارل گوستاو یونگ» و روانشناسیِ تحلیلی او شناخته شده است، اما علاوه بر او محققان و اندیشمندانِ اسطوره­شناسی چون «فریزر»، «الیاده» و «كمپبل» آرا و نظرات مختلفی را دربارة كهن­الگو ارائه كرده­اند. با این حال، اغلب پژوهش­های انجام گرفته بر اساس نقد اسطوره­شناختی، بر كهن­الگوهای روانشناختی چون آنیما، سایه، پیر دانا و… متمركز شده است و یافتن مواردی كه به سایر كهن­الگوها از جمله كهن­الگوی باروری و كهن­الگوی آفرینش پرداخته باشد، اندكی دشوار است؛ زیرا گستردگی اشكال كهن­الگویی مانع استفاده از مجموعة كامل آنها در متون ادبی است. درواقع تحلیل متنی واحد بر مبنای تمام كهن­الگوهای یادشده، همانند آنچه كه «كوپ» در كتاب اسطوره، یا «گرین» و همكارانش در كتاب مبانی نقد ادبی انجام داده­اند در ادبیات فارسی اندك است.

2- روش تحقیق………..3

3- هدف تحقیق………..3

4- پیشینه تحقیق……………3

فصل اول: دعا و مناجات

1-1. مقدمه. 6

1-2. پیشینه دعا و مناجات… 6

1-3. تعریف دعا 8

1-4. تعریف نیایش…. 11

1-5. تعریف مناجات… 13

1-6. تفاوت دعا و مناجات… 15

1-7. هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات… 17

1-8. انواع دعا 18

1-8-1. حمد و ستایش پروردگار. 19

1-8-2. پرستش…. 24

1-8-2-1. اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه. 25

1-8-2-2. اظهار پرستش و بندگی در مناجات‌های شاعران.. 27

1-8-3. نیاز (عرض حال). 30

1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعیه شیعه. 31

1-8-3-2. عرض حال و نیاز در مناجات‌های شاعران.. 35

1-8-3-2. انواع طلب‌ در مناجات‌های شاعران.. 36

1-8-4. شکوی و اقرار به گناه. 41

1-8-4-1. اقرار به گناهان و شکوی در ادعیه شیعه. 42

1-8-4-3. شکوی و اقرار به گناهان در مناجات‌های شاعران.. 51

1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات‌های شاعران.. 59

1-8-6. شفاعت… 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران.. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات‌های شاعران.. 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر. 69

1-9-1. دعاهای بدوی.. 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه. 70

1-9-3. دعاهای عارفانه. 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه. 71

 

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات‌ها

2-1. مقدمه. 75

2-2. اسماء و صفات الهی.. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی.. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی.. 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن.. 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان.. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی.. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه. 80

2-6-1. الله.. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا 82

2-6-2. اله. 82
2-6-3. رحمن و رحیم.. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام). 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص). 84

2-6-4. کریم.. 86

2-6-4-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته‌ها در ادعیه. 86

2-6-5. ستار. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته‌ها در دعا 88

2-6-6. رب… 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته‌ها در دعا 90

2-6-7. غفار، غفور و غافر. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه. 93

2-6-8. رئوف… 95

 

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته‌ها در ادعیه. 95

2-6-9. رازق و رزاق.. 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته‌ها در ادعیه. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال.. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی.. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند.. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران.. 99

2-8-1. خدا و خداوند.. 99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته‌ها در مناجات‌های مثنوی.. 100

2-8-2.اله. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات… 103

2-8-3. رب… 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات‌ها 105

2-8-4. حق.. 108

2-8-4-1. نسبت خواسته‌ها در مناجات با نام حق.. 109

2-8-5. کریم.. 110

2-8-5-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته در مناجات‌ها 110

2-8-6. رحیم و رحمان.. 110

2-8-6-1. رحیم‌بودن خدا و خواسته‌ها در مناجات‌ها 111

2-8-7. علیم.. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران.. 112

2-8-8. ستار. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند.. 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات‌ها 114

2-10. نتیجه. 115

 

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

3-1. مقدمه. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان.. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند.. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام. 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان.. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات… 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه. 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق.. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند.. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق.. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم.. 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات‌های شاعران.. 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب… 134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند.. 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی‌نیازی خداوند.. 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند.. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

4-1. مقدمه. 140

4-2. آثار دعا بر انسان.. 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان.. 141

4-4.آثار تربیتی دعا 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت‌های عملی.. 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی.. 143

4-4-3.به انسان بیداری می‌بخشد.. 143

4-4-4.درس محبت و عشق.. 144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری.. 144

4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهی.. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره. 145

4-4-8. شناخت شیطان.. 146

4-4-9.آرامش روان.. 147

4-4-10. آثار اجتماعی.. 148

4-5. نظام اخلاقی.. 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی.. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام‌های دیگر. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی.. 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی.. 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی.. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی.. 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین.. 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل.. 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق.. 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات… 158

4-6-5. هدایت از جانب حق.. 159

4-6-5-1. انواع هدایت… 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده. 162

4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت… 162

4-6-8. پاسخ‌دادن بدی‌ها به خوبی.. 163

4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق.. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار. 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران.. 168

4-7-1. یاری‌خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق.. 170

4-7-2. طلب یقین.. 171

4-7-3. مبارزه با نفس…. 172

4-7-4. درخواست هدایت… 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها 174

4-7-6. طلب رحمت از حق.. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت‌ها 175

4-8. نتیجه. 177

 

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه. 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات‌ها 179

5-2-1. ضرورت سلوک…. 179

5-2-1-1. انواع نیازها 179

5-2-2. هدف از سلوک…. 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق.. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق.. 182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن.. 182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…. 185

5-3-1. خلوت و توجه. 185

2-3-2. شناخت معبودها 186

5-3-3. ایمان و انتخاب… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری.. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه. 189

5-3-5. بلاها و ضربه‌ها 189

5-3-6. عجز و اضطرار. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت… 191

5-3-6-2. عجز در قرب… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت… 191

5-3-8. صراط.. 193

5-4. نگاه دوم. 193

5-4-1. اسلام. 194

5-4-2. ایمان.. 194

5-4-3. تقوی.. 194

5-4-4. احسان.. 194

5-4-5. اخبات… 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات… 196

5-4-6. سبقت… 198

5-4-7. قرب… 199

5-4-8. لقاء. 199

5-4-9. رضا 200

5-4-10. رضوان.. 200

5-5. مرکب‌های سلوک…. 201

5-5-1. هدایت… 202

5-5-1-1. موانع هدایت… 203

5-5-2. شکر. 204

5-5-3-1. معنای شکر. 204

5-5-3. بلا.. 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا.. 205

5-5-4. تمحیص…. 206

5-6. موانع و آفات… 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول.. 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق.. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم.. 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا 211

5-6-1-4. درگیری‌ها 212

5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان.. 213

5-7-1. هدف سلوک…. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله.. 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا 215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک…. 216

5-7-4-1.  توبه. 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز). 217

5-7-4-3. زهد: 218

5-7-4-4. فقر. 218

5-7-4-5. صبر. 219

5-7-4-6. شکر. 219

5-7-4-7. خوف… 220

5-7-4-8. مقام رجاء. 220

5-7-4-9. مقام توکل.. 221

5-7-4-10. مقام رضا 222

5-7-5. احوال.. 222

5-7-5-1. محبت… 222

5-7-5-2. شوق.. 223

5-7-5-3. غیرت… 224

5-7-5-4. قرب… 224

5-7-5-5. حیا 225

5-7-5-6. انس و هیبت… 225

5-7-5-7. قبض و بسط… 226

5-7-5-8. فنا و بقا 226

5-7-5-9. اتصال.. 227

5-8. موانع و آفت‌های سلوک در مناجات شاعران.. 227

5-8-1. گناه و جرم. 228

5-8-2. نفس…. 229

5-8-3. شیطان.. 230

5-8-4.  غفلت… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور. 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا 232

5-10. نتیجه. 233

نتیجه گیری.. 235

منابع. 241

فهرست کتب… 241

فهرست مقالات… 247

چكیده :

دراین نوشته  نیایش و مناجات  در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها  با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم  و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاه های مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته ­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده ­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی‌ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه‌هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می‌دهد، در عین حال نیازها و خواسته‌های خود را با معبود در میان می‌گذارد. در بسیاری از نوشته‌هایی که از دوران‌های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه‌های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می‌توان نمونه‌هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی‌شك مناجات‌ها و نیایش‌ها از اعتقاد و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه‌های دعا و نیایش در این آثار می‌توان این گونه اشعار را دسته‌بندی كرد و در باره گونه‌های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه‌های مهم دعا و نیایش محسوب می‌شود و به جرئت می‌توان گفت هیچ یک از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می‌شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه‌هایی از مناجات و دعا را می‌توان مشاهده كرد.

بیان مسئله …………………………………………………………………………………………. 31-1        

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ……………………………………………………………….. 42-1        

اهداف مشخص تحقیق ………………………………………………………………………… 53-1        

1-4 فرضیات پژوهش ………………………………………………………………………………. 6

1-4-1 فرضیه اول …………………………………………………………………………………  7

1-4-2 فرضیه دوم ………………………………………………………………………………….  7

1-4-3 فرضیه سوم …………………………………………………………………………….. 7

1-4-4 فرضیه چهارم …………………………………………………………………………….  7

1-4-5 فرضیه پنجم ……………………………………………………………………………… 7

1-5 تعاریف و اصطلاحات ………………………………………………………………. 8

1-5-1 برنامه ریزی کیفیت ……………………………………………………………………….. 8

1-5-2 صنایع کوچک ………………………………………………………………………….. 8

1-5-3 برنامه کسب و کار ……………………………………………………………………….. 9

1-5-4 تکنولوژی ………………………………………………………………………………….. 9

1-5-5 محدودیتهای اقتصادی …………………………………………………………….. 9

1-5-6 سطح تخصص ………………………………………………………………………….. 9

1-5-7 کیفیت ………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم : ادبیات تحقیق ………………………………………………………………….   11

2-1 تاریخچه و سیر تحول نظریه های بهبود کیفیت ……………………………….. 12

2-2 ضرورت کنترل کیفیت …………………………………………………………………. 12

2-2-1 نتایج تحقیقات در زمینه استقرار کنترل کیفیت ………………………………   14

2-3 مکانیزم روش QFD ……………………………………………………………………

2-3-1 مراحل  QFD…………………………………………………………………………..

2-3-2 نتایج تحقیقات در زمینه  QFD……………………………………………………

2-4 مدل کانو ………………………………………………………………………………….   17

2-5 مکانیزم ISO ………………………………………………………………………….

2-5-1 تاریخچه ISO9000 ……………………………………………………………

2-5-2 تعریف استاندارد ISO9000 ……………………………………………………

2-5-3 نتایج تحقیقات در زمینه ISO9000 …………………………………………..

2-6 مکانیزم مدیریت کیفیت ………………………………………………………..   24  

2-6-1 اصول مدیریت کیفیت ……………………………………………………….   25

2-6-2 نتایج تحقیقات مدیریت کیفیت …………………………………………….  26

2-7 مکانیزم مدیریت کیفیت جامع …………………………………………………   30

2-7-1 اصول مدیریت کیفیت جامع ………………………………………………     32

2-7-2 نتایج تحقیقات مدیریت کیفیت جامع ………………………………   34

2-8 مدل جایزه کیفیت دمینگ …………………………………………………..   40

2-9 مدل جایزه ملی کیفیت مالکوم بالدریج …………………………………….   42

2-10 مدل بنیاد اروپایی مدیریت کیفیت ……………………………………… 44

2-11 فن کیفیت خدمات ………………………………………………………   47

2-12 روش جوران …………………………………………………………………..   49

2-13 مدل هزینه یابی فرایندی …………………………………………………   51

2-14 مدل کوه یخ ……………………………………………………………………   52

2-15 روش BSC ………………………………………………………………….

2-16 روش تاگوچی ………………………………………………………………..   54

2-17 روش ایشی کاوا ………………………………………………………………..   55

2-18 مدل مدیریت کیفیت جامع پیشرفته ……………………………………..   56

فصل سوم : روش تحقیق …………………………………………………………..   62

3-1 مقدمه ……………………………………………………………………………..   63

3-2 روش تحقیق ……………………………………………………………………….. 63

3-3 جامعه آماری ………………………………………………………………………..   64

3-4 نمونه آماری ……………………………………………………………………….   64

3-5 روش آماری ……………………………………………………………………..   64

3-6 اعتبار پرسشنامه ………………………………………………………………….   65

3-7 مشخصات پرسشنامه ……………………………………………………………..   66

3-8 فرایند پژوهش ……………………………………………………………………. 66

فصل چهارم : توصیف و تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………. 69

4-1 ارائه و تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………….. 70

4-1-1 بررسی سؤال اول ……………………………………………………………   70

4-1-2 بررسی سؤال دوم ………………………………………………………   71

4-1-3 بررسی سؤال سوم …………………………………………………………   73

 

 

4-1-4 بررسی سؤال چهارم ……………………………………………………… 74

4-1-5 بررسی سؤال پنجم …………………………………………………………… 76

4-1-6 بررسی سؤال ششم ……………………………………………………………….   77

4-1-7 بررسی سؤال هفتم ………………………………………………………….   79

4-1-8 بررسی سؤال هشتم ……………………………………………………….   80

4-1-9 بررسی سؤال نهم ………………………………………………………………. 82

4-1-10 بررسی سؤال دهم…………………………………………………………… 83

4-1-11 بررسی سؤال یازدهم …………………………………………………………….   85

4-1-12 بررسی سؤال دوازدهم ……………………………………………………..   86

4-1-13 بررسی سؤال سیزدهم ………………………………………………………….   87

4-1-14 بررسی سؤال چهاردهم …………………………………………………… 89

4-1-15 بررسی سؤال پانزدهم …………………………………………………………. 91

4-1-16 بررسی سؤال شانزدهم …………………………………………………………. 92

4-1-17 بررسی سؤال هفدهم ……………………………………………………………. 94

4-1-18 بررسی سؤال هجدهم …………………………………………………….. 95

4-1-19 بررسی سؤال نوزدهم …………………………………………………………. 97

4-1-20 بررسی سؤال بیستم …………………………………………………………….. 99

4-1-21 بررسی سؤال بیست و یکم ………………………………………………. 100

4-1-22 بررسی سؤال بیست و دوم …………………………………………………. 102

4-1-23 بررسی سؤال بیست و سوم ……………………………………………… 103

4-1-24 بررسی سؤال بیست و چهارم ……………………………………………….. 104

4-1-25 بررسی سؤال بیست و پنجم ……………………………………………. 106

4-1-26 بررسی سؤال بیست و ششم ……………………………………………….. 107

4-1-27 بررسی سؤال بیست هفتم ……………………………………………….. 109

4-1-28 بررسی سؤال بیست و هشتم ……………………………………………. 110

4-1-29 بررسی سؤال بیست و نهم ……………………………………………………. 112

4-1-30 بررسی سؤال سی ام …………………………………………………………. 113

4-2 آزمون فرضیه ها ……………………………………………………………….. 115

4-2-1 بررسی فرضیه اول ………………………………………………………………. 116

4-2-2 بررسی فرضیه دوم ………………………………………………………. 118

4-2-3 بررسی فرضیه سوم …………………………………………………………… 120

4-2-4 بررسی فرضیه چهارم ……………………………………………………….. 122

4-2-5 بررسی فرضیه پنجم ……………………………………………………….. 124

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات …………………………………………… 127

5-1 مقدمه ………………………………………………………………………. 128

5-2 فرایند پژوهش ………………………………………………………. 128  

5-3 نتیجه گیری ………………………………………………………… 129

5-4 پیشنهادات …………………………………………………………. 131

5-5 پیشنهاد برای محققین آینده ……………………………………. 134

منابع و ماخذ داخلی …………………………………………………………. 135

منابع و ماخذ خارجی ……………………………………………………………. 139

پیوست …………………………………………………………………………. 142

چکیده:

با توجه به محیط رقابتی امروز، اهمیت برنامه های بهبود کیفیت به منظور دستیابی به کیفیت محصولات و خدمات، کاهش هزینه ها و افزایش کارایی بیش از پیش آشکار می شود. برنامه های بهبود کیفیت به منظور افزایش کیفیت محصولات و خدمات در صنایع کوچک به اجرا گذارده می شود که به علت ویژگیهای خاص این صنایع، استقرار این برنامه ها دارای محدودیتهایی می باشد.

پژوهشهای زیادی در داخل و خارج از کشور، عوامل موثر بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت ( عوامل درون سازمانی و برون سازمانی ) را مورد بررسی قرار داده اند. از جمله این عوامل می توان بر حمایت مدیریت، آموزش، و فرهنگ سازمانی ( عوامل درون سازمانی )، فرهنگ جامعه، محیط پویا یا ایستا و وضعیت اقتصادی ( عوامل برون سازمانی ) اشاره کرد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی تنگنا ها و مشکلات اجرای برنامه های بهبود کیفیت در شهرک های صنعتی شهرستان ارومیه می باشد. مطالعه از طریق آزمونهای آماری و با بهره گرفتن از نرم افزارهای آماری تحلیل گردید.

یافته های این پژوهش، فرضیه وجود رابطه بین تکنولوژی، نگرش مدیران و کارکنان، تخصص و محدودیتهای اقتصادی، با اجرای برنامه های بهبود کیفیت را تایید کردند. به عبارت دیگر پنج عامل تکنولوژی، نگرش مدیران و کارکنان به برنامه های بهبود کیفیت، تخصص مدیران و مسئولین کیفیت و محدودیتهای اقتصادی از عواملی می باشند که استقرار برنامه های بهبود کیفیت را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند. در واقع نقص در این عوامل می تواند، از موانع اجرای برنامه های بهبود کیفیت محسوب شود.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله

صنایع کوچک به عنوان استراتژی مهم برای کاهش بیکاری محسوب می شوند. همچنین این صنایع به علت ویژگیهای خاص آن از جمله انعطاف پذیری، رفتار خلاقانه و تصمیم گیری سریع که از مزیت های آن محسوب می شود. همچنین معایبی از جمله، محدودیتهای مالی و انسانی و اطلاعاتی، مورد توجه می باشند (Cemal Akyüz, Akyüz, Serin, Cindik,2006 ). استقرار برنامه های بهبود کیفیت در این صنایع نیازمند در نظر گرفتن این ویژگیها می باشد که ممکن است در راستای آن محدودیتها و مشکلاتی وجود داشته باشد.

بر اساس بررسیهای انجام شده رقابت فروشندگان و عرضه کنندگان یک محصول و یا خدمت به اشکال گوناگونی ظاهر می شود لکن مهمترین جنبه آن کیفیت است (فاطمی قمی، ۱۳۷۰). همچنین کیفیت یکی از مهمترین عواملی است که می تواند به عنوان عاملی مؤثر در کسب درآمد مورد نیاز صنایع و نهایتاً کشور تأثیر بسزایی داشته باشد (مهرگان، 1۳۷۹). سازمانها برای رسیدن به حد مطلوب کیفیت از برنامه های مختلفی از جمله بسترسازی فرهنگی، مدیریت کیفیت جامع، کنترل کیفیت آماری، روش QFD[1]، آموزش پرسنل و …استفاده میکنند. اجرای صحیح و مؤثر این برنامه ها در سازمانها، توأم با مشکلاتی است که سازمانها با آن درگیر می باشند.

بر اساس بررسیهای انجام شده از منابع داخلی، برنامه های بهبود کیفیت در داخل کشور بیشتر در زمینه خدمات(بانکها و بیمارستانها) و صنایع تولیدی بزرگ مورد توجه قرار گرفته است و اهتمام چندانی به اجرای این برنامه ها در صنایع کوچک صورت نگرفته است (وطن خواه، گوهری، عبدی، 1389؛مهرگان ۱۳۷۹). از این رو در این پژوهش با در نظر گرفتن شرایط و ویژگیهای خاص صنایع کوچک سعی در شناسایی عوامل مؤثر بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت و موانع و تنگناهای عمده بر سر راه استقرار این برنامه ها، شده است.

2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

با توجه به رقابت شدید میان فروشندگان و عرضه کنندگان یک محصول و یا خدمت به ویژه در سالهای اخیر، اهمیت کیفیت تولیدات و خدمات موجب شده است که اکثر سازمانها توجه زیادی به اجرای برنامه های بهبود کیفیت معطوف دارند. آنچه در این راستا اهمیت بسزایی دارد، توجه به موانع و تنگناهای استقرار این برنامه ها است. و نظر بر اینکه شهرکهای صنعتی ارومیه از جمله صنایعی هستند که نقشی مهم در اشتغال و تولیدات صنعتی این شهرستان را دارا می باشند، بدیهی است که ژرف نگری بیشتر بر عوامل مؤثر بر استقرار برنامه های بهبود کیفیت در این صنایع، نقشی کلیدی در رسیدن به اهداف سازمانی و همچنین ارتقای بهره وری خواهد داشت. در این تحقیق سعی در بررسی متغیرهای درون سازمانی(نگرش مدیران و کارکنان، تکنولوژی، تخصص و محدودیتهای اقتصادی) بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک با توجه به شرایط خاص این صنایع، شده است.

مطالعه تحقیقات گوناگون منابع داخلی و خارجی پیرامون اجرای برنامه های بهبود کیفیت نشان می دهد که محققان مختلف عوامل متعددی را در این امر موثر می دانند. طبق نظر آقای نوریاکی کانو و پل لیلرانک ، سکون انسانی، عدم تمایل به استفاده از روش های کنترل کیفیت، فقدان منابع، ضعف سیستم مدیریت و فرهنگ جامعه از عواملی است که بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت اثرگذار است( لیلرانک، کانو، 1374). در حالیکه بن کلگ[2] و بون تان[3] اعتقاد دارند نیازهای مشتریان و عملکرد رقبا فاکتورهای مهم در پیاده سازی این برنامه ها می باشند(Clegg, Tan,2007).

موانع عمده بررسی شده در ایران شامل موانع اقتصادی، رضایت مشتریان و کارکنان، منابع(مالی و انسانی)، ساختار و فرهنگ سازمانی، موانع آموزشی، نگرشها و انتظارات می باشد (جمشیدی، بهمن ماه ۱۳۷۹ ؛ دنیوی، اسفند ۱۳۸۳؛ نعمتی، ۸۴).

3-1- اهداف مشخص تحقیق

یکی از اهداف این تحقیق، بررسی تکنولوژی مورد استفاده در صنایع کوچک و تأثیر آن بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت می باشد چرا که در عصر اطلاعات ویژگیهای خاصی بر جهان حاکم می باشد که از جمله مهمترین آنها سرعت تغییرات است که هر لحظه بر شتاب آن اضافه می شود. در این شرایط محیطی، یک مؤسسه اقتصادی و یا خدماتی زمانی می تواند به اهداف سازمانی خود و بهبود بهره وری در سازمان خویش دست یابد که این تغییرات را بشناسد، آن را پیش بینی کند و در نهایت آن را بپذیرد و با آن همگام شود. لذا آنچه در این راستا مورد بررسی قرار می گیرد این است که با توجه به تغییرات و تحولات در تکنولوژی و رقابت در سطح فشرده، آیا تکنولوژی مورد استفاده در صنایع کوچک شهرستان ارومیه بر اجرای برنامه های بهبود کیفیت مؤثر است؟

از اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق نگرش مدیران به برنامه های بهبود کیفیت می باشد. بر اساس نتایج بررسیهای انجام شده در داخل و خارج از کشور، انگیزه، حمایت و تعهد مدیران در اجرای برنامه های بهبود کیفیت عاملی کلیدی می باشد (تورانی، طبیبی، شهبازی، بهار ۸۷ ؛ حمیدی، طبیبی، بهار ۸۳؛ دنیوی، اسفند ۱۳۸۳؛,2010 Jayaram, L. Ahire, Dreyfus). با توجه به اینکه نگرش منفی مدیران به برنامه های بهبود کیفیت که حامیان اصلی این برنامه ها به شمار می روند، استقرار آنها را دچار مشکل می کند، از این لحاظ قابلیت بررسی را دارا می باشد.

از جمله اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق، سطح تخصص مدیران در زمینه برنامه های بهبود کیفیت می باشد. مدیران و مسئولین کنترل کیفیت از جمله افراد کلیدی در اجرای مؤثر برنامه های بهبود کیفیت می باشند. لذا سطح تخصص آنان در این زمینه نیز می تواند از فاکتورهای تعیین کننده باشد و به این ترتیب قابلیت بررسی را دارا می باشد و آنچه در این راستا مورد بررسی قرار می گیرد این است که آیا سطح تخصص مدیران و مسئولین کنترل کیفیت می تواند بر استقرار برنامه های بهبود کیفیت مؤثر باشد؟

از جمله اهداف دیگر در این تحقیق، بررسی محدودیتهای اقتصادی صنایع کوچک و نقش آن در استقرار برنامه های بهبود کیفیت می باشد. با توجه به اینکه صنایع کوچک با محدودیتهای مالی دست به گریبان هستند (Cemal Akyüz, Akyüz, Serin, Cindik, 2006 ) که این خود منجر به محدودیتهای انسانی و اطلاعاتی می شود، لذا تنگناهای اقتصادی صنایع کوچک می تواند یکی از عوامل مهمی باشد که اجرای این برنامه ها را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع در صورت چشم گیر بودن محدودیتهای اقتصادی، این عامل می تواند به عنوان مانعی بر سر راه این برنامه ها محسوب شود.

از جمله اهداف دیگر قابل بررسی در این تحقیق، نگرش کارکنان به برنامه های بهبود کیفیت می باشند. با توجه به اینکه مجریان اصلی برنامه های بهبود کیفیت کارکنان می باشند، و در صورتی که انگیزه کافی در این زمینه در آنان وجود نداشته باشد، می تواند از عوامل مهمی باشد که استقرار این برنامه را با مشکل مواجه می کند. همچنین اگر کارکنان، آگاهی و آشنایی لازم با برنامه های بهبود کیفیت و ضرورت اجرای آن را نداشته باشند بر اجرای این برنامه ها اثر منفی خواهد گذاشت. در واقع در صورت نگرش مثبت، نیروی کار با انگیزه می تواند کارها را بهتر انجام دهد و در کل کیفیت بیشتر را به دنبال خواهد داشت و از این لحاظ دارای قابلیت بررسی می باشد. به طور کلی اهداف زیر را می توان برای این پژوهش شمرد:

الف- بررسی ابعاد و جوانب گوناگون برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک

ب- بررسی موانع و مشکلات اجرای برنامه های بهبود کیفیت در محیط داخلی(تکنولوژی، نگرش مدیران، سطح تخصص، محدودیتهای مالی، نگرش کارکنان)

ج- ارائه راهکارها و پیشنهاداتی برای اجرای برنامه های بهبود کیفیت در صنایع کوچک

2-5- تعیین پارامترهای فیزیکی نمونه ها…………………………………. 17
2-5-1- مقدمه………………………………….. 17
2-5-2- شاخص تورم آزاد………………………………….. 19
2-5-3- تعیین مساحت سطح………………………………….. 19
2-5-4- تعیین چگالی واقعی و ظاهری…………………………………… 20
2-5-5- اندازه گیری اندیس قابلیت خردایش هاردگرو…………………………………. 21
فصل سوم: تئوری فلوتاسیون زغال………………………………….. 24
3-1- مقدمه………………………………….. 24
3-2- طبقه بندی…………………………………… 24
3-2-1- ساختمان زغال و پدیده زغالی شدن………………………………….. 24
3-2-2- گوناگونی زغال……………………………….25
3-2-3- طبقه بندی درجه و رتبه زغال………………………………….. 25
3-3- پیش فرض های تئوریکی در خصوص فلوتاسیون زغال……….. 26
3-3-1- تئوری فلوتاسیون………………………………….. 26
3-3-2-ترمودینامیک……………………………………. 27
3-3-3- هیدرو دینامیک و سنتیک……………………………………. 28
3-3-3-1- رخدادهای مورد نیاز برای فلوتاسیون………………………………….. 29
3-3-3-2- زمان القاء ………………………………….30
3-3-3-3- احتمال فلوتاسیون و سنتیک های فلوتاسیون……………….. 31
3-3-4- نقش اندازه ذرات در فلوتاسیون………………………………….. 31
3-3-4-1- تأثیر اندازه ذرات روی ترمودینامیک ها و هیدرودینامیک ها……………. 31
3-3-4-2- تأثیر اندازه ذرات روی بازیابی…………………………………… 32
3-3-4-3- رفتار فلوتاسیون برای ابعاد مختلف…………………………….32
3-3-5- تأثیر اندازه ذرات روی گزینش پذیری…………………………. 34
3-3-5-1- مشکلات فلوتاسیون ذرات ریز………………………………….. 34
تداخل…………………………………… 34
3-4- فلوتاسیون زغال………………………………….. 35
3-4-1- بازنگری کلی…………………………………… 35
3-4-1-1- سنتیک ها – هیدرودینامیک ها…………………………………. 35
3-4-1-2- بازیابی…………………………………… 36
3-4-1-3- ترمودینامیک ها…………………………………. 36
3-4-2- تأثیر متغیرهای مرتبط با زغال روی فلوتاسیون………………… 40
3-4-2-1- خصوصیات فیزیکی وشیمیایی…………………………………… 40
3-2-2-1-1- اثرات کلی درجه و رتبه زغال………………………………….. 41
3-2-2-1-2 -تأثیرات منحصر بفرد پارامترهای درجه و رتبه………………. 44
3-2-2-2- خصوصیات سطوح………………………………….. 46
3-2-2-2-1- مشخصات سطح………………………………….. 46
3-2-2-2-2 اجزاء سطح………………………………….. 47
3-2-3- تأثیر متغیرهای سیستمی روی قابلیت شناوری………………….. 47
3-2-3-1- اندازه اجزاء…………………………………. 47
3-2-3-2- واکنشگرها…………………………………. 51
3-2-3-2-1- کف ساز ها…………………………………. 51
3-2-3-2-2- کلکتورها…………………………………. 51
3-2-3-3- چگالی پالپ…………………………………… 52
3-2-3-4- سلول همزن و هوادهی…………………………………… 53
3-2-3-5- مشخصات آب و PH……………………………………
3-2-4- گزینش پذیری…………………………………… 54
فصل چهارم:آزمایشات فلوتاسیون………………………………….. 58
4-1- مقدمه………………………………….. 58
4-2- تجهیزات و مواد………………………………….58
4-3- آزمایشهای فلوتاسیون مقدماتی…………………………………… 59
4-3-1- فلوتاسیون حجمی…………………………………. 59
4-3-2- سنتیک های فلوتاسیون…………………………………. 61
4-4- سنتیک های فلوتاسیون برای سایز بندی های مشخص…………… 64
4-4-1- آزمایشهای سنتیک آزمایشگاهی…………………………………… 64
4-5- بر هم کنش اندازه ها…………………………………. 67
4-6- نتایج و مباحثه پیرامون آزمایشهای مقدماتی صورت گرفته……….. 69
4-6-1- نتایج بدست آمده از آزمایشهای مقدماتی حجمی……………….. 69
4-6-2- تأثیر واکنشگرها…………………………………. 70
4-6-3- تأثیر چگالی پالپ…………………………………… 76
4-6-4- تأثیر دبی هوا…………………………………. 77
4-7- نتایج بدست آمده از آزمایشهای سنتیک مقدماتی…………….. 77
4-8- نتایج مقدماتی بدست آمده…………………………………. 80
فصل پنجم : نتایج آزمایشات سنتیک و مباحثه پیرامون آن………….. 82
5-1- مقدمه………………………………….. 82
5-2- آزمایشهای سنتیک فلوتاسیون………………………………….. 82

 

5-2-1- بازیابی در مقابل زمان………………………………….. 82
5-2-1-1- تأثیر تراز واکنشگر………………………………….. 82
5-2-1-2- تأثیر اندازه ذرات…………………………………… 89
5-2-1-3- تأثیر مواد………………………………….. 91
5-2-1-4- مباحثه………………………………….. 93
5-2-1-5- وابستگی به ثابت سرعت…………………………………… 95
5-2-1-6- تأثیر تراز واکنشگر………………………………….. 95
5-2-1-7- تأثیر اندازه ذرات…………………………………… 98
5-3- فعل و انفعال اندازه ها…………………………………. 100
فصل ششم: نتیجه گیری…………………………………… 109
6-1- مقدمه………………………………….. 109
6-2- تأثیر متغیرها در فلوتاسیون حجمی زغال…………………….. 109
6-2-1- تأثیر واکنشگر ها ………………………………….109
6-2-2- تأثیر چگالی پالپ…………………………………… 110
6-2-3- تأثیر هوادهی…………………………………… 110
6-3- سرعت فلوتاسیون برای ذرات با ابعاد منحصر به فرد……………. 111
6-3-1- بازیابی در مقابل زمان………………………………….. 111
6-3-1-1- تأثیر واکنشگر ها…………………………………. 111
6-3-1-2- تأثیر اندازه ذرات…………………………………… 111
6-3-1-3- تأثیر مواد………………………………….. 112
6-4- برهم کنش ابعاد………………………………….. 112
6-5- تحقیق پیشنهادی…………………………………… 112
چکیده:
در کشور ایران با توجه به ذخایر عظیم آهن و با توجه به مطالعات انجام شده و تایید قابلیت استفاده از آنها در تولید آهن، ذخایر زغال سنگ مورد توجه قرار گرفت.
کارخانه زغالشویی انجیرتنگه زیر نظر شرکت البرز مرکزی بوده و با هدف شستشو و تغلیظ (کاهش خاکستر) زغالسنگهای استخراج شده از معادن این شرکت برای تولید زغال با پارامترهای مطلوب برای مصرف در کارخانه ذوب آهن اصفهان طراحی شده است. این کارخانه خوراک خود را از معادن مختلفی چون کیاسر، کارمزد و چند معدن دیگر تامین میشود که متوسط خاکستر در خوراک ورودی کمتر از 30درصد میباشد.
در واقع سالانه میزان قابل توجهی از زغال در باطله جیگ و فلوتاسیون این کارخانه به هدر میرود. هدف اصلی از این مطالعه تحقیق در مورد تأثیر اندازه ذرات روی سنتیک کف فلوتاسیون برای معدن زیراب می باشد. چهار نوع اندازه مختلف ذرات در این پروژه با نگرش ویژه روی تأثیر اندازه ذرات و غلظت واکنشگر آزمایش می شوند. واکنشگرهایی که در حین عملیات فلوتاسیون بکار می روند عبارتند از MIBC به عنوان کفساز و نفت به عنوان کلکتور.
در این تحقیق آزمایشات فلوتاسیون بر روی چهار رنج ابعادی مختلف برای مواد باطله و کنسانتره صورت گرفت. آزمایش های صورت گرفته مشخص کردند که بازیابی بطور یکنواخت با افزایش مصرف واکنشگر ، در همه شرایط افزایش می یابد.
چگالی پالپ تأثیر چندان قابل توجهی روی بازیابی زغال در پالپ با محتوی 10 الی 20 درصد جامد ندارد. پالپ های با درصد جامد بالا در این تحقیق مطالعه نشده است و ممکن است اثر گذار باشند.
برای مواد باطله کم کیفیت، تحت هر شرایطی بیشترین بازیابی در دبی هوادهی بالا بدست می آید و لذا غلظت مورد نیاز به واکنشگر را کاهش می دهد. مقدار هوا تأثیر قابل توجهی در بازیابی ارگانیکی مواد با کیفیت کنسانتره ندارد. از آنجا که این مواد به آسانی فلوته می شوند و احتمال برخورد به اندازه کافی بالا بوده و از طرفی احتمال جدایش به اندازه کافی پایین می باشد، لذا تأثیر هوادهی بالا ناچیز می باشد.
برای ریزترین و درشت ترین ابعاد، غلظت واکنشگرها تأثیرات قابل توجهی روی مشخصات منحنی ها با افزایش بازیابی و با سرعت بالا در ترازهای بالای واکنشگر بوجود می آورند.
فصل اول: مقدمه
مقدمه:
زغال ماده سبک، شکننده و سیاه‌رنگ باقی‌مانده از نیم‌سوختن چوب یا دیگر اندام‌های گیاهی و جانوری است که قسمت اعظم ترکیبهای آن‌ تبدیل به کربن شده است. زغال ترکیبی از گوگرد، شیل، کائولن، کانیهای رسی و کربناتی بوده و ترکیب­های موجود در خاکستر زغال، سیلیس، اکسید آلومینیوم و سایر مواد مانند Fe2o3,Cao,Mgo می­باشد.

1-4ژئوشیمی………………………………………………………………………. ..5
1-5زمین شناسی اقتصادی…………………………………………………………….6
1-5-1- تقسیم بندی کانسارهای منگنز (پارک و مک دیارمید 1975) ……………….8
1-5-2تقسیم بندی کانسارهای منگنز (گیلبرت و پارک 1977) ……………………8
1-6 اکتشاف و ارزیابی ذخایر منگنز……………………………………………………14
1-7روش های عمده استخراج منگنز……………………………………………………14
1-8کاربردهای منگنز………………………………………………………………………….15
1-9توزیع منگنز در دنیا……………………………………………………………………..16
1-9-1تولید منگنز در ایران……………………………………………………………..17
1-9-2 تولید منگنز در دنیا و توسعه های اخیر………………………………….18
فصل دوم……………………………………………………………………………….21
روش های فرآوری منگنز
2-1 مقدمه…………………………………………………………………………………..22
2-2 سنگ جوری…………………………………………………………………………..22
2-3 پرعیارسازی به روش ثقلی…………………………………………………………22
2-4 پرعیارسازی به روش مغناطیسی………………………………………24
2-5 پرعیارسازی به روش فلوتاسیون……………………………………………….24
2-6 روش تشویه………………………………………………………………………24
2-7 پرعیارسازی به روش لیچینگ…………………………………………………25
2-7-1 لیچینگ کاهشی با محلول یون آهن………………………………………28
2-7-2 لیچینگ کاهشی توسط سولفور دی­اکسید یا محلول­های سولفیت………….30
2-7-3 لیچینگ کاهشی با بهره گرفتن از کاهنده­های ارگانیک………………………..31
2-7-4 لیچینگ الکترو-کاهشی…………………………………………………………..39
2-7-5 لیچینگ همزمان منگنز (IV) و کانی­های سولفیدی………………………………39
2-7-6 لیچینگ با هیدروژن پراکسید…………………………………………………….40
2-7-7 لیچینگ در محلول اسید هیدروکلریک…………………………………………..42
2-7-8 لیچینگ با نیتروژن دی­اکسید و محلول نیتریک اسید…………………………43
2-8 استحصال منگنز از محلول های لیچینگ…………………………………………..45
2-8-1 بازیابی منگنز به روش استخراج حلالی…………………………………………46
2-8-2 بازیابی منگنز به روش رسوب شیمیایی………………………………………….46
2-8-3 بازیابی منگنز به روش تبادل یونی………………………………………………… 47
2-8-4 مطالعه انجام شده برای بازیابی منگنز……………………………………………47
2-8-4-1 ترسیب منگنز و آهن…………………………………………………………….48
2-9 تولید منگنز الکترولیتی………………………………………………………………….49
2-10 تولید منگنزدی اکسید الکترولیتی ………………………………………………50
2-11 تولید منگنز دی اکسید شیمیایی………………………………………………………50
فصل سوم……………………………………………………………………………………51
معرفی مواد،روش ها و تجهیزات
3-1 مقدمه……………………………………………………………………………………….52
3-2 تهیه نمونه…………………………………………………………………………………. 52
3-3 شناسایی نمونه…………………………………………. ……………………………… 52
3-3-1 تجزیه شیمیایی نمونه…………………………… ………………………….. 52
3-3-2 مطالعات پراش پرتو ایکس(XRD) ……………………………………………..
3-3-3 مطالعات میکروسکوپی…………………………………………………………….53
3-3-4 تجزیه سرندی و تعیین دانه بندی و عیار کانسنگ منگنز…………………….55
3-3-5 مطالعات درجه آزادی…………………………………………………………57
3-4 پرعیارسازی منگنز……………………………………………………………………58
3-4-1 آزمایش پرعیارسازی با جیگ……………………………………………………..58
3-4-2 آزمایش های پرعیارسازی با میزلرزان…………………………………………59
3-4-3 آزمایش های پرعیارسازی به روش مغناطیسی……………………………….59
3-4-4 انجام آزمایش های پرعیارسازی به روش فلوتاسیون………………………….60
3-4-5 روش آزمایش های پرعیارسازی به روش لیچینگ…………………………..60
3-4-5-1 تئوری سینتیک لیچینگ…………………………………………………..61
الف- نفوذ از لایه مایع…………………………………………………………………….63
ب-نفوذ از میان خاکستر…………………………………………………………..64
ج- واکنش شیمیایی……………………………………………………………………64
3-4-6 روش انجام آزمایش های سینتیک………………………………………….66
3-4-7 نرم افزار طراحی آزمایش………………………………………………. 66
3-4-8 روش انجام آزمایش­ها ………………………………………………………..69
فصل چهارم………………………………………………………………………………..70
بحث و نتایج
4-1 مقدمه………………………………………………………………………………….71
4-2 آزمایش های جیگ……………………………………………………………………71
4-3 نتایج آزمایش های میزلرزان……………………………………………………72
4-4 نتایج آزمایش های پرعیار سازی به روش مغناطیسی…………………….77
4-5 نتایج آزمایش های پرعیار سازی به روش فلوتاسیون……………………..80
4-6 نتایج آزمایش های پرعیار سازی به روش لیچینگ………………………….82
الف) تعیین ماده کاهنده……………………………………………………………..82
ب) تعیین عامل کنترل لیچینگ………………………………………………………..83
4-6-1 طراحی آزمایش………………………………………………………………86
4-6-1-1 آنالیز واریانس مدل­ها……………………………………………….88
4-7 بررسی اثر پارامترهای عملیاتی………………………………………………….91
4-7-1 بررسی اثر پارامترهای عملیاتی بر بازیابی منگنز…………………………….91
4-7-2 بررسی اثر پارامترهای عملیاتی بر بازیابی آهن…………………………….96
4-7-3 بررسی اثر پارامترهای عملیاتی بر بازیابی سیلیس…………………………99
4-8 بهینه سازی……………………………………………………………………………..99
فصل پنجم………………………………………………………………………………….102

 

نتایح و پیشنهادات
5-1 مقدمه……………………………………………………………………………….103
5-2 نتایج و پیشنهادات…………………………………………………………..103
مراجع………………………………………………………………………………………106
چکیده:
منگنز به دلایل اقتصادی و داشتن خصوصیات فیزیكی و شیمیایی خاص به عنوان یكی از فلزات کاربردی و مهم در صنایع متالورژی و آلیاژهای غیر آهنی استفاده می‏شود. استحصال این فلز به لحاظ اهمیت آن از کانه‏های با عیار پایین دارای توجیه اقتصادی می‏باشد. در تحقیق حاضر امکانسنجی پرعیارسازی کانسنگ منگنز معدن محمدآباد جیرفت مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس آنالیزهای شیمیایی، عیار منگنز در نمونه 21 درصد، اکسید آهن­ 66/19 درصد و اکسید سیلیس 07/32 درصد به دست آمده است. مطالعات کانی­شناسی نمونه نشان از حضور بلورهای ریز کانی­های منگنزدار و هم­چنین درگیری با کانی­های گانگ نمونه دارد، در نتایج آزمایش پراش پرتو ایکس کانی­های منگنز به دلیل آمورف بودن و پایین بودن کریستالینیتی بلورها تشخیص داده نشد. آزمایش‏های ثقلی ابتدا با بهره گرفتن از جداکننده جیگ بر روی محدوده‏ی دانه بندی1000+3000- میکرون انجام شد. عیار منگنز در کنسانتره جیگ به 61/23 درصد منگنز رسید. دربازه‏­های 1000- 300+ ، 300- و 100- میکرون با بهره گرفتن از میزلرزان آزمایش­­های پرعیارسازی انجام شد، بهترین نتیجه­ کنسانتره منگنز در این مرحله، عیار 14/31 درصد و بازیابی 43/30 درصد به دست آمد. به منظور افزایش بازیابی منگنز، از جداکننده‏های مغناطیسی خشک و تر برای پرعیارسازی محصول میانی میزلرزان در محدوده ابعادی 300- میکرون استفاده شد. در مرحله­ بعد، آزمایش‏های فلوتاسیون بر روی محدوده­ ابعاد 100- میکرون انجام پذیرفت که در بهترین حالت عیار منگنز 59/27 درصد شد. به دلیل دست نیافتن به نتیجه­ مطلوب از روش­های رایج پرعیارسازی فیزیکی و فلوتاسیون می­توان این­طور نتیجه گرفت که این نوع کانسنگ در گروه کانی­های سخت منگنز قرار داد و باید روش­های شیمیایی مانند لیچینگ احیایی را برای پرعیارسازی کانسنگ منگنز معدن محمدآباد جیرفت انتخاب کرد. در بخش نهایی این تحقیق، مراحل روش لیچینگ احیایی بررسی و نتایج آن تحلیل شد. در روش لیچینگ احیایی بیش­ترین بازیابی منگنز نسبت به سایر روش‏ها به دست آمد. کاهنده­ی موثر در این روش اسیداکسالیک انتخاب شد، هم­چنین عامل کنترل لیچینگ تعیین شد. با بهره گرفتن از نرم­افزار طراحی آزمایش روش CCD با انجام 30 آزمایش لیچینگ،در آزمایش­های اعتبارسنجی با 4/14 درصد جامد، 60 گرم بر لیتر اسیدسولفوریک، 93/49 گرم بر لیتر اسید اکسالیک در دمای 70 درجه سانتی ­گراد، بازیابی منگنز به 4/88 درصد، بازیابی آهن 57/6 درصد و بازیابی سیلیس به 66/0 درصد رسید.
مقدمه:
هدف از فرآوری کانه منگنز تولید محصول با مشخصات موردنیاز در صنایع مصرف‌کننده است. به دلیل پایین بودن عیار منگنز در اكثر كانسارهای شناسایی ‌شده در ایران و نیاز به محصول با عیارهای بسیار بالا در اغلب صنایع مصرف‌کننده منگنز، به ‌کارگیری روش‌های مختلف پرعیارسازی برای تغلیظ سنگ استخراج‌ شده لازم و ضروری است. با توجه به کاهش ذخایر معدنی پرعیار فلزی، بالا بودن هزینه‌های معدنکاری و مقرون ‌به ‌صرفه نبودن معدنکاری در معادن فلزی با عیار پایین، استفاده از روش­هایی که بتوانند فلزات ارزشمند را از منابعی با عیار کم و یا کانسنگ‌های سخت (که پرعیارسازی آن‌ ها دارای پیچیدگی هست) تغلیظ کند، لازم و مفید خواهد بود.
کانسنگ منگنز استخراجی از معدن محمدآباد جیرفت، با عیار تقریبی 21 درصد، می‌تواند از منابع مهم قابل‌استفاده‌ی ذخایر سنگ منگنز در ایران باشد. در حال حاضر به دلیل پایین بودن عیار، ترکیب خاص کانی‌های منگنزدار و نوع درگیری آن‌ ها با سایر کانی‌های باطله، سنگ معدن استخراجی از این معدن در صنایع مصرف‌کننده قابل‌استفاده نیست.
هدف از این تحقیق معرفی روش­هایی کارآمد برای پرعیارسازی کانسنگ منگنز معدن محمدآباد جیرفت، امکان‌سنجی استفاده از روش لیچینگ در استحصال منگنز از کانه و دست­یابی به مشخصات مورد نیاز در صنایع مصرف‌کننده است.
پرعیارسازی کانسنگ منگنز معمولاً با ترکیبی از روش‌ها شامل میز لرزان، جیگ، جدایش مغناطیسی شدت بالای خشک و تر، فلوتاسیون و تشویه کاهشی با بهره گرفتن از داروهای ویژه انجام می‌شود.
نمونه­ معرف تهیه ‌شده، جهت انجام مطالعات شناسایی نمونه به­‌طور کامل مورد تجزیه قرار گرفته و خصوصیات آن به طور دقیق بررسی شد. در مرحله بعد از شناسایی نمونه، بررسی پرعیارسازی کانسنگ منگنز معدن جیرفت به روش‌های ثقلی شامل: جیگ، میز لرزان، روش‌های مغناطیسی و سایر روش‌های فرآوری مواد معدنی مانند فلوتاسیون و لیچینگ انتخابی انجام می­گیرد. در روش‌های مذکور، پارامترهای عملیاتی مؤثر در بازیابی منگنز مورد ارزیابی و بهینه‌سازی قرار می­گیرند.
این تحقیق به‌منظور امکان‌سنجی پرعیارسازی و با نتیجه­ حاصل که قابل ‌استفاده کردن سنگ استخراجی معدن منگنز محمدآباد جیرفت است، در مقیاس آزمایشگاهی انجام شده است. در فصل اول به کلیاتی در مورد منگنز و کانی­های منگنز پرداخته شده است. در فصل دوم ، با اشاره به مطالعات انجام شده توسط دیگر محققین، انواع روش­های فرآوری استحصال منگنز از کانسنگ منگنز معرفی شده است. فصل سوم این تحقیق شامل معرفی نمونه مورد آزمایش و مواد و تجهیزات به کار برده شده هم­چنین تشریح روش انجام تحقیق است. در فصل چهارم نتایج آزمایش­ها به همراه بحث در مورد نتایج آورده شده است. و در نهایت در فصل آخر نتیجه گیری و پیشنهادات موردنظر مطرح شده است.
فصل اول: منگنز و کانی های منگنز
1-1- آشنایی
نام منگنز از واژه لاتین Magnes (Magnet)گرفته شده است که به خواص مغناطیسی پیرولوزیت (کانه اصلی منگنز) اشاره می­ کند. با نماد Mn، عدد اتمی 25، وزن اتمی94/54، وزن مخصوص 43/7 گرم بر سانتی­متر مکعب، سختی6 در مقیاس موس، جلای فلزی، شكننده و غیر قابل انعطاف، نقطه جوش 1962 درجه سانتی ­گراد و نقطه ذوب 1244 درجه سانتی ­گراد. منگنز در گروه 7 جدول تناوبی به عنوان فلز بوده و در دوره 4 قرار دارد. محتوای ایزوتوپی منگنز معمولاً با محتوای ایزوتوپی کروم تلفیق شده و در زمین شناسی ایزوتوپی به کار می­رود. نسبت­های ایزوتوپی Mn-Cr شواهدی را از Al26 وPd107 به عنوان تاریخ آغاز بیستم خورشیدی تقویت می­ کند. تغییرات در نسبت های Cr53/Cr52 و Mn/Cr از انواع متئوریت­ها، نسبت اولیه Mn53/Mn55 را نشان می­دهد که سیستم ایزوتوپی Mn-Cr را پیشنهاد می­ کند چند ظرفیتی بودن منگنز به دلیل به اشتراك گذاردن 7 الکترون در دو لایه خارجی، با توجه به توزیع 25 الكترونی منگنز، می­باشد. شش ایزوتوپ پایدار منگنز Mn51، Mn52 ،Mn53،Mn54،Mn55 و Mn56 می­باشند[1].
2-1- خواص
خواص فیزیکی