مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….. 2

فصل اول – کلیات

1-1-بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………… 6

1-2-سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 7

1-3- فرضیه ها……………………………………………………………………………………………………… 7

1-4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 7

1-5- روش کار……………………………………………………………………………………………………… 8

1-6-  نقد وبررسی منابع…………………………………………………………………………………………… 8

1-6-1- اسناد………………………………………………………………………………………………………… 9

1-6-2-روزنامه ها و مجلات……………………………………………………………………………………… 9

1-6-3- خاطرات…………………………………………………………………………………………………. 11

1-6-4- تحقیقات جدید……………………………………………………………………………………………. 12

فصل دوم- نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول

2-1-تأسیس ارتش نوین…………………………………………………………………………………………… 14

2-2- واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299…………………………………………………………………. 14

2-2-1- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 15

2-2-2- بریگاد مرکزی………………………………………………………………………………………….. 17

2-2-3- بریگاد قزاق……………………………………………………………………………………………… 17

2-2-4- نیروی نظامی بیگانگان………………………………………………………………………………… 19

2-3- تشکیل قشون متحدالشکل…………………………………………………………………………………. 22

2-3-1- ارتش نوین و دو گرایش در آن………………………………………………………………………… 24

2-3-2- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 26

2-3-3- تحصیلات و آموزش نظامیان………………………………………………………………………….. 29

2-3-4- نظام وظیفه (سربازگیری)…………………………………………………………………………….. 30

2-3-5- تسلیحات و تجهیزات……………………………………………………………………………………. 31

2-3-6- منابع مالی(بودجه)……………………………………………………………………………………… 32

2-3-7- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 33

2-3-8- نظمیه (شهربانی)……………………………………………………………………………………….. 34

2-4- تقویت و توسعه ارتش……………………………………………………………………………………… 35

2-4-1- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 36

2-4-2-نفرات و بودجه…………………………………………………………………………………………… 38

2-4-3- آموزش و تسلیحات…………………………………………………………………………………….. 39

2-4-4- نیروی هوایی……………………………………………………………………………………………. 40

2-4-5- نیروی دریایی……………………………………………………………………………………………. 41

2-4-6- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 43

2-4-7- نظمیه…………………………………………………………………………………………………….. 43

فصل سوم- نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه 1330-1320

3-1-تهاجم روس و انگلیس………………………………………………………………………………………. 46

3-1-1- فروپاشی ارتش………………………………………………………………………………………….. 48

3-1-2- اشغال پایتخت وکناره گیری رضاشاه………………………………………………………………… 50

3-2-بازسازی ارتش……………………………………………………………………………………………… 52

3-2-1- سازمان لشکرها، ستاد و آموزش……………………………………………………………………… 53

3-2-2- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 54

3-2-3- نیروی دریایی و نیروی هوایی………………………………………………………………………… 55

3-2-4- مستشاران آمریکایی در ایران………………………………………………………………………… 56

3-3- بحران آذربایجان و کردستان……………………………………………………………………………… 58

4-3-  رزم آرا در صحنه سیاست……………………………………………………………………………….. 59

فصل چهارم- سازمان های نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق

4-1-نخست وزیری مصدق………………………………………………………………………………………. 62

4-2- حزب کبود، نهضت ملی، گروه رزم آرا………………………………………………………………… 64

4-3- سازمان افسران حزب توده……………………………………………………………………………….. 65

4-3-1- ساختار و تشکیلات سازمان افسران حزب توده…………………………………………………….. 80

4-3-2- اساسنامه(آیین نامه) سازمان افسران حزب توده……………………………………………………. 85

 

4-4- کانون افسران بازنشسته…………………………………………………………………………………… 89

4-5- سازمان افسران ناسیونالیست……………………………………………………………………………… 91

فصل پنجم- دکتر مصدق و ارتش

5-1-دکترمصدق و تسلط بر ارتش……………………………………………………………………………… 96

5-2- واقعه 30 تیرماه 1331…………………………………………………………………………………. 101

5-3- تصفیه ارتش………………………………………………………………………………………………. 106

5-4- واقعه 9 اسفند 1331……………………………………………………………………………………. 112

5-5-توطئه، ربودن و قتل سرتیپ افشار طوس……………………………………………………………… 129

فصل ششم- ارتش و فروپاشی دولت ملی دکتر مصدق

6-1-ارتش و کودتا……………………………………………………………………………………………… 141

6-2- ارتش و کودتای نظامی 25 مرداد 1332…………………………………………………………….. 151

6-3- ارتش و کودتای نظامی 28 مرداد 1332…………………………………………………………….. 160

6-4- نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد 1332…………………………………. 165

6-5- نقش و عملکرد طرفداران سلطنت در کودتای 28 مرداد 1332………………………………….. 170

6-5-1-  سران کودتا…………………………………………………………………………………………… 171

6-5-1-1- سرلشکر فضل الله زاهدی………………………………………………………………………… 171

6-5-1-2- سرهنگ نعمت الله نصیری……………………………………………………………………….. 172

6-5-1-3- سرهنگ عباس فرزانگان………………………………………………………………………… 172

6-5-1-4- سرتیپ هدایت الله گیلانشاه……………………………………………………………………….. 173

6-6-نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کودتای 28 مرداد 1332………………………………… 173

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………. 174

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………… 176

چکیده لاتین………………………………………………………………………………………………………. 184

چكیده

  هدف پژوهش حاضر آشنایی با مواضع و عملكرد نیرو های نظامی و انتظامی (به طوركلی ارتش) در قبال دولت دکتر محمد مصدق  و تأثیر آن در كودتای 28 مرداد 1332 می باشد. دكتر مصدق فردی میهن پرست و مشـروطه خواه بود و خواستـار این بود كه شاه تنهـا در كشــور سلطنت كند و نه حـكومت. امـا بعد از مخالفت هایی كه بین شاه و دكتر مصدق  صورت گرفته شاه در صدد بركناری مصدق برآمد و در این راستا شاه توانست از افسران تصفیه شده استفاده كند و علیه دكتر مصدق وارد عمل شد. دكتر مصدق با تصدی پست وزارت جنگ و تبدیل آن به وزارت دفاع ملی تا حدودی توانست بر سلطه شاه بر ارتش جلوگیری كند اما به دلیل وابستگی فرماندهان به شاه در این راه موفق نبود. ولی در فرایند شكل گیری كودتا، سرانجام شاه دستور بركناری دكتر مصدق را از نخست وزیری صادر كرد. به طور كلی كودتای 28 مرداد حاصل هم اندیشی دولت آمریكا و انگلستان؛ همكاری نزدیک با افسران تصفیه شده ارتش و ارتباط مستقیم با افسران  طرفدار دربار و شاه بود و این ائتلاف زمینه ساز کودتا و سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق بود.

مقدمه

در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر كشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابركانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حكومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی(ارتش) دارد، چون عملكرد گروه های حاكم بر جامعه با خواست های مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو كه معمولاً در پیوند و همدست یكدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اكثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشتركی هستند كه گاه تفكیک آنها مشكل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نكته را به یادداشت كه در دوره حكومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشكل و به طور كلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان ركن اصلی قدرت در حكومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی كشور نداشتند و كنترل كامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حكومت پهلوی بود.

با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را كه او تشكیل داده بود از هم فروپاشید. با روی كار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده كل قوا منصوب شد و با كمك ایالات متحده آمریكا  ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء كرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه های چون سازمان نظامی افسران حزب توده، كانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود در ارتش تأكید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دكتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملكرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاست های دكتر مصدق می پرداختند و از این رو دكتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی می كرد سلطه ی دربار را بر ارتش كم رنگ كند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاست های دكتر مصدق همراهی كند و شاه مجبور شد كه ریاست وزارت جنگ را به دكتر مصدق واگذار كند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افكار عمومی را نداشت. تلاش دكتر مصدق برای وادار كردن شاه به سلطنت و نه حكومت بود با این وجود روابط دكتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.