مقدمه ……….1

فصل اول: كلیات تحقیق 3

1-1- بیان مسئله .. 4

1-2- هدف­های تحقیق.. 4

1-3- ضرورت انجام تحقیق.. 5

1-4- استفاده كنندگان از تحقیق.. 5

1-5- سؤال­ها­ی تحقیق.. 5

1-6- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤال­های تحقیق.. 6

1-7- كلیدواژگان طرح تحقیق ومعادل لاتین آن. 7

1-8-  پیشینه­ی تحقیق.. 7

1-9- روش اجرای تحقیق.. 8

یادداشت­ها……….9

فصل دوم: دورنمایی از  زندگی ملاحسین کاشفی و معرفی جواهر التفسیر. 10

2-1- معرفی ملاحسین كاشفی.. 11

2-1-1- شخصیت کاشفی.. 11

2-1-2- مذهب حسین بن علی کاشفی.. 13

2-1-3- ابعاد علمی واعظ کاشفی.. 16

2-1-4- آثار علمی ملاحسین کاشفی.. 17

2-1-5-شعر ملاحسین کاشفی.. 23

2-1-6-عصر کاشفی.. 24

2-1-7-نظر دانشمندان در مورد کاشفی.. 25

 2-2- معرفی اجمالی جواهرالتفسیر. 27

 2-2-1- شناسایی تفسیر. 27

2-2-2- نثر جواهرالتفسیر…….28

2-2-3-نسخه شناسی جواهرالتفسیر. 29

2-2-4-منابع جواهرالتفسیر. 30

یادداشت­ها..…33

 فصل سوم: بررسی خطبه­ی آغازین و مباحث علوم قرآنی جواهرالتفسیر. 35

3-1- بررسی خطبه­ی آغاز جواهر التفسیر. 36

3-1-1-ضرورت تفسیر قرآن. 36

3-1-2-هدف تألیف جواهر التفسیر. 37

3-1-3- سخن مفسر در روش جواهر التفسیر. 38

3-1-4-تعریف علم تفسیر از دیدگاه کاشفی.. 39

3-1-5-حکم فقهی دانستن علم تفسیر. 41

3-1-6-انواع علوم از نظر ارزش در دیدگاه مفسر جواهرالتفسیر. 41

 3-2- مباحث علوم قرآنی جواهرالتفسیر. 42

3-2-1-وحی و اقسام آن. 42

3-2-1-1- دیدگاه كاشفی در معنی وحی……….43

3-2-1-2-انواع وحی به انبیاء. 43

3-2-1-3- مدت وحی بر پیامبر اسلام- صلی الله علیه وآله-. 44

3-2-2- نزول قرآن. 45

3-2-2-1-معنای لغوی.. 45

3-2-2-2- دیدگاه واعظ كاشفی در بیان انزال و تنزیل.. 47

3-2-2-3- نظر مفسردر حكمت نزول تدریجی قرآن. 47

3-2-2-4- زمان نزول دفعی و تدریجی قرآن. 48

3-2-2-5-زمان نزول قرآن از نظر مفسر جواهرالتفسیر. 50

 3-2-2-6-حقیقت نزول قرآن. 50

3-2-3- فضایل قرآن وجامعیت آن از نظر ملاحسین كاشفی.. 51

3-2-3-1- اصل اعتقاد به همه­ی كتاب­های آسمانی و قرآن. 51

3-2-3-2-فضیلت و ارزش قرآن. 52

3-2-3-3-فضیلت قرائت قرآن. 53

3-2-3-4-جامعیت كلام الهی و اشتمال آن بر علوم و معارف نامتناهی 53

3-2-4- نظر واعظ كاشفی در جمع و تدوین قرآن. 54

3-2-4-1- علت نوشته نشدن قرآن به صورت كتاب در زمان پیامبر(ص) 54

3-2-4-2- زمان جمع قرآن به ترتیب معین و به صورت كتاب… 55

 

 

3-2-4-3- نظم قرآن. 56

 3-2-5- بررسی نام­های قرآن. 56

3-2-5-1-اسامی قرآن كه در قرآن از آن­ها یاد شده. 57

3-2-5-2-اسامی مأخوذ از احادیث و اخبار. 58

3-2-6-تفسیر و تأویل.. 58

3-2-6-1-تفسیردر دیدگاه کاشفی.. 59

3-2-6-2- مفسران قرآن. 60

 3-2-6-3-تعریف تأویل.. 61

 3-2-6-4-فرق میان تفسیر و تأویل.. 62

 3-2-6-5-تفسیر به رأی.. 63

3-2-7- ناسخ و منسوخ.. 64

 3-2-7-1-معنای نسخ.. 64

 3-2-7-2-جواز نسخ.. 65

3-2-7-3- اختلاف مسلمانان در نسخ………66

3-2-7-4- انواع نسخ……. 67

3-2-7-5- فایده علم ناسخ و منسوخ……. 67

3-2-7-6- نسخ قرآن و نسخ کتاب­های آسمانی پیشین… 68

3-2-8- محكم و متشابه……… 68

3-2-9- عام و خاص… 70

یادداشت­ها….……71

فصل چهارم: روش­ها و گرایش­های جواهرالتفسیر……… 73

4-1-روش­ها……… 75

4-1-1- روش تفسیر قرآن به قرآن…. 75

4-1-2-روش تفسیر قرآن به روایت……. 80

4-2-گرایش­ها ….. 84

4-2-1-گرایش عرفانی….. 84

4-2-2-گرایش عقلی…….. 88

4-2-2-1-رویكرد فلسفی… 89

4-2-2-2-رویكرد کلامی…….. 91

4-2-3-گرایش ادبی……………. 95

4-2-3-1-مفردات آیات……… 95

4-2-3-2- صرف و نحو………. 97

4-2-3-3-استشهاد به نظم و نثر عربی………… 99

4-2-3-4-استناد به اشعار فارسی……. 100

4-2-3-5-اشتقاق و ریشه یابی کلمات و معنای لغوی آن ها….. 103

4-2-3-6-وجوه و نظایر… 104

4-2-3-6-1-كاربرد وجوه در جواهرالتفسیر……… 104

4-2-4-گرایش حروفی……… 106

یادداشت­ها….……..109

نتیجه….. 111

فهرست منابع… 113

مقدمه

یكی از مهم‏ترین علوم اسلامی و دانش‏های بشری كه از زمان نزول قرآن كریم تاكنون مورد توجه قرار گرفته، علم تفسیر قرآن است، تا آن حد كه می­توان گفت هیچ كتابی مانند قرآن توسط دانشمندان و محققین از علمای مذاهب اسلامی و مستشرقان بررسی نشده كه این‏گونه به تفسیر، ترجمه و شرح آن پرداخته باشند. این توجه جهانی به قرآن، عظمت این كتاب آسمانی و معجزه بزرگ پیغمبر اكرم(صلّی الله علیه وآله) را آشكار می­سازد‏ كه باگذشت چهارده قرن از نزول آن همچنان جاذبیت خویش را حفظ نموده است‏.

 مسلمانان از صدراسلام همواره برای تفسیر قرآن تلاش كرده­اند، این علم در طول زمان دچارتحولاتی شده است و مفسران تفاسیر متعددی نوشته­اند كه همسان نبوده و با یكدیگر تفاوت­هایی دارند، این تفاوت­ها غالبا ناشی از اختلاف در روش­های تفسیری آن­هاست. گروهی برای پرده برداری از مفهوم آیات قرآن از آیات دیگر استفاده كرده­اند، بعضی به روایات مراجعه می­كنند و گروهی نیز با استنباط واجتهاد وتخصّص خود به بیان مفاهیم آیات می­پردازند وبه این ترتیب  روش­ها وگرایش­های متعددی در تفسیر شكل گرفت.

“جواهرالتفسیر” از تفاسیر فارسی نیمه دوم قرن نهم هجری قمری و یكی از آثارحسین بن علی كاشفی سبزواری(م910) محسوب می­ شود، این تفسیرشامل تفسیر سوره­های حمد، بقره، آل عمران وبخشی از سوره نساء(تا آیه 84) می­باشد و تا كنون  تنها یک جلد از آن كه دربرگیرنده­ی مقدماتی بر تفسیر قرآن وهم چنین تفسیر سوره­ی حمد است، به طبع رسیده است و بقیه­ی آن هنوز به صورت خطی باقی مانده است، در این پژوهش نخست دیدگاه ­های كاشفی درباره مسائل علوم قرآنی، مباحثی مانند: وحی و نزول قرآن، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مورد بحث قرار می­گیرد، و پس از آن روش­هایی كه  مفسر برای بیان و تفهیم آیات به كار گرفته، مانند: روش قرآن به قرآن، استفاده از روایات و هم چنین رویكردهای مفسر به مباحث فلسفی، عرفانی، ادبی و استناداتش به شعرهای فارسی و عربی بررسی شده است.

كاشفی یكی  از برجسته ترین مفسران زمان خود بوده كه تمام توان و قدرت تفسیری خود را در تفسیر سوره­ی حمد به كار گرفته و با بیانی زیبا وشیوا از شیوه ­های مختلف برای توضیح آیات قرآن بهره گرفته است.

بر این اساس، این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول به كلیات تحقیق می ­پردازد. این فصل به بیان مسئله، اهداف تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، سوال­های تحقیق، تعریف مفاهیم، پیشینه، روش اجرای تحقیق و شیوه ­های جمع آوری اطلاعات اختصاص دارد.

در فصل دوم به زندگی نامه­ی مفسر و معرفی جواهرالتفسیر پرداخته می­ شود.

در فصل سوم مباحث خطبه­ی آغاز جواهرالتفسیر و دیدگاه ­های كاشفی درباره علوم قرآنی مانند: تعریف وحی، انزال و تنزیل، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مطرح گشته است.

فصل چهارم پایان نامه، روش­های تفسیری مفسر در جواهرالتفسیر را مورد مطالعه قرار داده است.

با این تلاش ناچیز خواستم تا از روش تفسیری حسین­بن­علی كاشفی در جواهرالتفسیر پرده بردارم. امیدوارم خدای تعالی مرا در رسیدن به صواب یاری دهد، زیرا تا به حال بحثی كه روش تفسیری جواهرالتفسیر را به دقّت مورد بررسی قرار دهد، نیافتم، البتّه ادّعای كامل بودن آن را ندارم.

بار خدایا ما را از كسانى قرار ده كه به ریسمان قرآن چنگ زده و در فهم متشابهاتش از مكتب اهل­بیت عصمت یاری جسته و در سایه آن آرام می‏گیرند.

 1-1-بیان مسئله

روش­های تفسیری یكی از دانش­های مهم علوم قرآنی است كه دانشمندان در زمان­های مختلف به تحقیق و بررسی آن پرداخته­اند، به گونه­ ای كه امروزه به طور تخصصی اقدام به تحقیقاتی در این زمینه شده است. بنابراین، بررسی روش مفسران در تبیین آیات قرآن كریم،كه معمولا با شناساندن بیشتر تفاسیر و مفسران آن­ها نیز همراه است، از پژوهش­های مهم در حوزه­ علوم قرآن به حساب می­آید.

ملا حسین كاشفی سبزواری از جمله كسانی است كه صاحب كتاب­های بسیار به زبان فارسی بوده و نثر او مورد استقبال فراوان قرار گرفته است،آثاری كه در زمینه ­های گوناگون حدیث، تفسیر، ادبیات، اخلاق، تاریخ، نجوم و علوم غریبه نوشته شده است.

“جواهرالتفسیر” اولین كتاب  تفسیر  وی و از تفاسیر مهم فارسی است كه در آن مباحث مقدماتی خوبی كه اطلاع از آن­ها در تفسیر مفید است، بیان شده و هم­چنین از استنادات، روش­ها و رویكردهای متنوع در تفسیر آیات بهره برده است. با وجود استقبال از آثار كاشفی در جوامع فارسی زبان، تاكنون این تفسیر چندان مورد توجه قرار نگرفته و در مورد روش مفسر در طرح مباحث تفسیری كاری انجام نشده است. تحقیق و تصحیح كتاب، به همّت دكتر جواد عباسی صورت گرفته و ایشان در مقدمه­ای درازدامن از كاشفی و آثارش نوشته­اند اما در این مقدمه درباره روش تفسیری مفسر به تفصیل سخن گفته نشده است و هم­چنین مصحح  به  مقایسه و مقابله چهار نسخه خطی از جواهرالتفسیر پرداخته است.

1-2- هدف­های تحقیق

• شناسایی و معرفی هرچه بیشتر تفسیر “جواهرالتفسیر” كه حتی در بین متخصصان این رشته ناشناخته است.
• شناخت شخصیت علمی ملا حسین كاشفی.
• آشنایی و معرفی مباحث مقدماتی بر”جواهرالتفسیر”
• بررسی روش­ها وگرایش­های تفسیری كاشفی در “جواهر التفسیر”

1-3- ضرورت انجام تحقیق

باتوجه به این كه كاشفی در قرن نهم(ه.ق) در علوم مختلفی سرشناس بوده و از آن زمان تاكنون نیز از شهرت علمی خاصی برخوردار است، به گونه­ ای كه نویسنده­ی كشف الظنون از آسیای صغیر، شرح حال این مفسر را در كتابش آورده و علاوه بر این، مورخان هم­­عصرش مانند: غیاث الدین خواندمیر و متأخرانی مانند: آقابزرگ تهرانی به شرح زندگی ملاحسین پرداخته­اند. هم­چنین به وی عنوان “جامع العلوم” داده شده چون فردی آگاه و متخصص در علوم گوناگون، به ویژه  دانا در علم تفسیر و تبیین كلام الهی بوده است. وی تفسیر”جواهرالتفسیر” را كه از تفاسیر مهم اوست، با هدف تفسیری جامع و كامل نوشته و در سوره­ی حمد به این هدف دست یافته است و تمام  قدرت تفسیر نویسی خود را  در این قسمت  به كار می­گیرد و این تفسیر را تا آیه­ی 84 سوره­ی نساء ادامه می­دهد. با توجه به این­كه تفسیر دیگر كاشفی «مواهب علیّه» یا «تفسیر حسینی» كه  تفسیر كل قرآن بوده و تفسیر آیات درآن به صورت مختصركار شده،(1) شناخته شده­تر است اما «جواهرالتفسیر» نسبت به «مواهب علیّه» چندان مورد توجه قرار نگرفته، حتی می­توان گفت ناشناخته  باقی  مانده است، بر این اساس ضرورت  بررسی و معرفی  بیشتر “جواهرالتفسیر” و تحلیل روش تفسیری مفسر به عنوان یكی از تفاسیر مهم فارسی، احساس می­گردد.

1-4- استفاده كنندگان از تحقیق

پژوهش­هایی كه در حوزه­ روش تفسیر صورت می­گیرد می ­تواند مورد استفاده پژوهشگران علوم دینی، مؤسسات پژوهشی، دانشجویان رشته­های الهیات، حوزه های علمیه و سایر افرادی كه با علم تفسیر قرآن در ارتباط هستند، قرار گیرد.

1-5- سؤال­های تحقیق

–        كاشفی چه روش­ها و رویكردهایی در تفسیر آیات قرآن در جواهرالتفسیر پیش گرفته است؟

–          آیا مفسر به منابع تفسیری قبل از خود رجوع كرده است؟

–          آیا در این تفسیر از روش قرآن به قرآن استفاده شده است؟

–          آیا این تفسیر روایی محسوب می­ شود؟

–          آیا روش تفسیر ادبی در آن به كار رفته است؟

–          آیا در جواهرالتفسیر به دیدگاه ­های عرفانی توجه شده است؟

1-6- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤال­های تحقیق

روش تفسیر: مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است كه مفسران در فهم وتفسیر آیات قرآن از آن بهره برده­اند كه از آن می­توان به “منهج تفسیری”نیز تعبیركرد(مؤدب، 1380ه.ش، ص165).

تفسیر قرآن به قرآن: مقصود این است كه هرآیه‏ای به كمك و استعانت از آیات دیگر تفسیر شود، زیرا برخی آیات مبیّن آیات دیگر هستند و به تفصیل معانی، لغات و محتوای آنها پرداخته‏اند(معرفت، 1418ه.ق.، ج2، ص22). این شیوه، شیوه‏ای است كه برگرفته از رسول گرامی اسلام (صلّی اللّه علیه و اله و سلّم)، حضرت علی علیه السّلام و دیگر معصومان(علیهم السّلام) در تفسیر آیات می‏باشد، قرآن نیز بر آن تأكید دارد، چنان‏كه خداوند می‏فرماید: “وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‏ لِلْمُسْلِمِینَ‏؛ و ما این كتاب را كه بیانی رسا برای هر چیزی و راهنما و بخشایش و مژده برای مسلمانان است بر تو فرو فرستادیم‏”(نحل/89). (مؤدب،ص167)

تفسیر روایی: تفسیر قرآن با روایت و سنت معصومان(علیهم السلام) است حال خواه آن روایت از پیامبر(صلّی اللّه علیه و اله و سلّم) باشد كه شیعه واهل سنت از آن بهره می­برند یا روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) كه تنها شیعه از آن استفاده می­كند(همان،169).

ذهبی در كتاب «التفسیر والمفسرون» تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر روایی را، كه در این تحقیق به صورت دو روش مجزا در نظر گرفته شده ­اند، تفسیر مأثور نامیده(2) و با توجه به اینكه سنی مذهب است، آنچه كه از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و صحابه و تابعین نقل شده است، در گروه تفاسیر اثری قرار داده است: «یشمل التفسیر المأثور ما جاء فی القرآن نفسه من البیان و التفصیل لبعض آیاته، و ما نقل عن الرسول صلی اللّه علیه و سلم، و ما نقل عن الصحابة رضوان اللّه علیهم، و ما نقل عن التابعین، من كل ما هو بیان و توضیح لمراد اللّه تعالی من نصوص كتابه الكریم‏»(ذهبی، بی تا، ج‏1، ص152).   

تفسیر ادبی: در چنین تفسیرهایی، اهمیت فوق‏العاده‏ای به مباحث واژگان‏شناسی لغات زبان عرب داده شده و بر پژوهش‏های لفظی برای كشف مفاهیم قرآن تأكید شده است. چنین مفسرانی با كمك از علوم ادبی و تسلط برآن­ها مانند صرف و نحو به تفسیر آیات می‏پردازند(معرفت، 1418ه.ق، ج2، ص480).

1-7- كلیدواژگان طرح تحقیق ومعادل لاتین آن

 واعظ كاشفی                                                                                      Vaez  Kashefi                                  

جواهرالتفسیر                                                                               Javaher   al-tafsir 

تفسیر قرآن                                                                          Quran interpretation

روش­های تفسیری                                                             Interpretation    methods                                                             

1-8-  پیشینه­ی تحقیق

در سال‏های اخیر بعضی از پژوهشگران به بررسی روش تفسیری برخی از مفسران معروف، مانند: روش ملا فتح الله كاشانی در تفسیر منهج الصادقین، روش شیخ طوسی در تبیان و برخی تفاسیر دیگر پرداخته­اند، اما تاكنون درباره روش تفسیری “جواهرالتفسیر” به طور گسترده كاری انجام نشده است.

تحقیق و تصحیح جواهرالتفسیر توسط دكتر جواد عباسی انجام گرفته كه در این تحقیق به صورت جزئی و اندك اشاره­ای به سبك تفسیری مفسر مانند كاربرد شعر فارسی و عربی و استفاده از اصطلاحات صوفیانه شده است، محقق جواهرالتفسیر به دلیل این­كه به دنبال بررسی چند نسخه و تصحیح این تفسیر بوده به صورت مختصر این بحث را آورده است(كاشفی، 1379ه.ش، ص99. مقدمه­ی مصحح). مقاله­ای نیز با عنوان «نقد و معرفی كتاب جواهرالتفسیر ملاحسین كاشفی» از سید علی ایازی در مجله­ی آیینه­ی میراث(شماره 12،بهار1380) به چاپ رسیده است.

 در این پژوهش تلاش خواهد شد تا به  زندگی ملاحسین واعظ كاشفی، آثار و ابعاد علمی این شخصیت، شناسایی ومعرفی كتاب جواهرالتفسیر، دیدگاه ­های علوم قرآنی او و روش مفسر در طرح مباحث تفسیری، مورد مطالعه قرار گیرد.

1-9- روش تحقیق و شیوه­ جمع آوری اطلاعات

  این پژوهش به دلیل ارائه­ چهارچوب روش تفسیری “جواهرالتفسیر” از نوع  بنیادی محسوب می­ شود. اطلاعات مورد نیاز در تحقیق، به روش كتابخانه­ای و با مراجعه به كتاب­ها، مقالات چاپی و الكترونیكی، پیرامون كتاب جواهرالتفسیر ونویسنده­ی آن، مباحث علوم قرآنی و روش­ها و رویكردهای تفسیری مفسر، به صورت فیش برداری گردآوری شده و پس از طبقه بندی و تنظیم داده ­ها، به فعالیت اصلی پژوهش كه تجزیه و تحلیل اطلاعات است، پرداخته شده است و در پایان، نتیجه­ كار بررسی شده و تدوین نهایی صورت گرفته است.