عنوان                                                                                               صفحه

چکیده                                                                                                                               1

مقدّمه                                                                                                                              2

فصل اوّل: كلیّات                                                                                         4

1-1.هدف تحقیق                                                                                                                       5

1-2.پیشینه ی تحقیق                                                                                                            5

1-3.روش تحقیق                                                                                                                6

فصل دوّم : نگرشی به آثار و احوال نظامی گنجوی                                          7

2-1. نگرشی به آثار و احوال نظامی گنجوی                                                                          8

2-2.محل و زمان تولّد                                                                                                         8

2-3.تحصیلات                                                                                                                10

2- 4.استادان و مربّیان                                                                                                       10

2-5 . همسر و فرزندان                                                                                                       11

2-6.افكار و اندیشه ها                                                                                   12

2-7.زمان و مكان فوت                                                                                                     13

2-8 .پیروان و مقلّدان                                                                                                        13

2-9 .آثار نظامی گنجوی                                                                                                   14

2-9-1 .مخزن الاسرار                                                                                                      14

2-9-2 .خسرو و شیرین                                                                                                    14

2-9-3 .لیلی و مجنون                                                                                                        15

2-9-4 . بهرام نامه یا هفت پیكر                                                                        15

2-9-5 .اسكندر نامه                                                                                     15

فصل سوّم:  نگرشی بر آثار و احوال عبدی بیگ شیرازی                                  16

3-1 . نگرشی به آثار و زندگی خواجه زین العابدین علی(نویدی)عبدی بیگ شیرازی             17

فصل چهارم: نگرشی كوتاه  بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر مقدونی                23

4-1 . نگرشی كوتاه  بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر درشعر و ادب فارسی                       24

4-1-1. سیمای تاریخی اسكندر                                                                                          24

4-1-2. بازتاب سیمای اسكندر در ادبیّات فارسی                                                                  26

الف

فصل پنجم: بررسی و مقایسه ی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی وآیین اسكندری     39

عبدی بیگ (نویدی  ) شیرازی

5-1. علل و انگیزه‌های عبدی بیگ شیرازی برای سرودن آیین اسكندری                                  40

5-2. علل وانگیزه‌ی نظامی گنجوی برای سرودن  اسكندر نامه                                                45

5-3- . پیروی عبدی بیگ شیرازی از نظامی در تقسیم كتاب خود                                           50

5-4.   شباهت درنیایش پروردگارو مدح پیامبر و معراج آن حضرت                                        52

5-5. گفتن داستان اسكندر در هر دو اثر  به طریق ایجاز                                                         56

5-6. ذكر مستندات  ومدارك داستان در هر دو اثر                                                                59

5-7. ذكرومقایسه  ی نسب اسكندر در دو اثر                                                                        60

5-8. دانش آموختن اسکندر از نقوماجس حکیم پدر  ارسطو                                                  63

5-9. مرگ فیلقوس و بر تخت نشستن اسكندر                                                                       64

5-10. گزارش آیین اسكندری و اسكندر نامه ی  نظامی در اصلاحات پس از جلوس اسكندر     65

5-11. گزارش حمله ی اسكندر به زنگبار                                                                             66

5-12. ساختن شهر اسكندریّه                                                                                              67

5-13. حمله‌ ی اسكندر مقدونی به ایران                                                                               69

5-14. كینه توزی اسكندر نسبت به زرتشتیان                                                                         71

5-15. به زن گرفتن اسكندر روشنك دختر دارا را                                                                 74

5-16. به پادشاهی نشستن اسکندر در استخر فارس                                                                74

5-17. بازگشت ارسطو به یونان و غارت میراث معنوی ایرانیان                                                75

5-18. رفتن اسکندر به جانب مغرب و زیارت کعبه                                                                76

5-19. فتح ارمنستان و سرزمین های شمالی                                                                           77

5-20. داستان نوشابه پادشاه بردع  و اسكندر                                                                         78

5-21. سیمای انسانی و عدالت جوی  اسكندر در اسكندر نامه ی نظامی                                    80

5-22. سیمای انسانی و عدالت جوی  اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ                            81

5-23. سیمای پیامبر گونه ِی اسكندر در آیین اسكندری                                                         81

5-24. رفتن اسکندر به کوه البرز                                                                                         82

5-25. یورش اسكندر به هندوستان                                                                                      83

5-26. گزارش نظامی گنجوی  در اسكندر نامه  از جنگ اسكندر با چین                                  86

ب

5-27. گزارش عبدی بیگ شیرازی از جنگ اسكندر و خان خانان                                          90

5-28. تعداد و صفت لشكر چین در برابر اسكندر به گزارش عبدی بیگ شیرازی                       93

5-29. پیش‌درآمدهای توجیهی عبدی بیگ بر هر داستان                                                        95

 

 

5-30. تفاوت تعداد و محلّ ساقی نامه‌ها در اسكندر نامه ی نظامی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی            96

5-31. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در اسكندرنامه ی نظامی                      99

5-32. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 100

5-33. مناظره میان نقّاشان چین و روم  در اسكندر نامه ی نظامی                                            102

5-34. مناظره میان نقّاشان چین و روم  در آیین اسكندری                                                     103

5-35. پیكار اسكندر با روس ها در اسكندر نامه ی نظامی                                                     105

5-36. پیكار اسكندر با روس ها در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی                                 110

5-37. افسانه‌ی رفتن اسكندر به ظلمات                                                                              111

5-38. داستان رفتن اسكندر به ظلمات به نقل از عبدی بیگ  شیرازی                                     114

5-39. داستان قوم یأجوج و مأجوج  و ساختن سد از نظر عبدی بیگ شیرازی                          115

5-40. داستان قوم یأجوج و مأجوج  و ساختن سد از نظر نظامی                                             117

5-41. رسیدن اسكندر به پیامبری در خردنامه ی نظامی                                                        118

5-42. رسیدن اسكندر به پیامبری در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی                                120

5-43. رسیدن اسكندر به منتها الیه سرزمین‌های شمالی و دریافتن حقیقت                                121

رمز جهانگردی و پیامبری خود از سوی پروردگار به روایت نظامی

5-44. چگونگی مرگ اسكندر در خردنامه‌ی نظامی                                                            125

5-45. چگونگی مرگ اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ                                              126

5-46. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش نظامی                                                 128

5-47. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش عبدی بیگ                                          128

5-48. آثار و ابنیه‌هایی كه اسكندر ساخت و بر پا كرد                                                         128

5-49. ساختن شهر بلغار                                                                                                   129

5-50. انتقام اسكندر از یـونانیان                                                                                        133

5-51. چهره‌ی ایرانی اسكندر در  اسكندر نامه ها                                                                134

 فصل ششم :                                                                                                           136

بررسی و مقایسه ی صور خیال در هر دو اثر (نظامی و عبدی بیگ شیرازی )                                  137

فصل هفتم: نتیجه گیری                                                                                             149

6-1. نتیجه گیری                                                                                                            150

فهرست منابع                                                                                                              154

چکیده:

      اسكندر مقدونی با عمر كوتاه ولی  پرحادثه‌ و ماجراجویانه‌ی خود در ادبیّات فارسی جایگاهی بزرگ و قابل تأمّل  دارد. بیش از هفت اثر مستقل از قرن چهارم تا دهم در نظم ونثر پیرامون  زندگی افسانه‌ای این شخصیّت تاریخی از سوی شاعران و نویسندگان ایرانی با عنوان اسكندر نامه  تألیف گردیده است .  اسكندر نامه ی نظامی گنجوی   و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی  از جمله تألیفات اقماری در این زمینه هستند .

      این بررسی به مقایسه ی محتوایی و شكلی این  دو اثرپرداخته  و سیر حوادث و رخدادهای داستانی و هم چنین  زندگی ، رفتار ، گفتار و اعمال اسكندر را  مورد بررسی قرار داده است .در این بررسی  نخست نگاهی به زندگی و آثار نظامی گنجوی ، نگاهی به آثار و زندگی  عبدی بیگ شیرازی ، نگرشی به سیمای اسكندر و چهره‌ی تاریخی و افسانه ای  او  انداخته شده و سپس دو اثر مذكور با هم مقایسه گردیده و  و تشابهات و اختلافات آنان نشان داده شده است .

         واژگان كلیدی : اسكندر، اسكندر نامه ، آیین اسكندری ، نظامی ، عبدی بیگ ، مقایسه

مقدّمه :

    در میان مهاجمانی كه  در طول تاریخ به ایران حمله ور گریده‌اند و برای مدّتی خاك این سرزمین را در چمبر قدرت خود درآورده‌ و بر مردم و سرزمین ‌های آن حكم رانده‌اند ، كمتر چهره‌ای توانسته است،چون اسكندر مقدونی اقبال آن را داشته باشد كه تا این پایه مورد توجّه ادیبان و نویسندگان این سرزمین قرار بگیرد. ازآغازقرن چهارم تحت تأثیراساطیر و داستان های منابع عربی در ایران زمینه ی توجّه به این فاتح مقدونی فراهم آمد و منظومه ها ی شعری و داستان های منثوری  تحت عناوین  هم معنایی  چون  اسكندر نامه  ، آیین اسكندری ، جام سكندر ، آیینه ی اسكندر ی و غیره  توسّط شاعران بزرگی  چون فردوسی ، نظامی ، و همین طور نویسندگان و شاعرانی دارای پایگاهی متوسّط تر چون امیر خسرو  و عبدی بیگ شیرازی  ساخته و پرداخته شده است.

   مقایسه و تطبیق  محتوایی ، شكلی  و ادبی این آثار در میان اهل نظر و پژوهشگران داخلی  و خارجی دیر زمانی است كه آغاز گردیده و در این زمینه كارهای  خوب و حایز اهمیّتی انجام گرفته است كه در بخش پیشینه ی تحقیق به برخی از این كارها اشاره شده است .

    در این میان اسكندر نامه ی نظامی ، آیینه‌ی اسكندری امیر خسرو  و اسكندرنامه در شاهنامه‌ی فردوسی  بیشتر مورد توجّه پژوهشگران بوده‌اند.  آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی حتّی به نسبت اسكندر نامه‌های منثور  كمتر  مورد توجّه قرار گرفته است و تا كنون چندان كه باید  به این اثر توجّه نشده است.

     این بررسی با توجّه به این موضوع واحساس نیازی كه  در این زمینه وجود داشت  اقدام به مقایسه ی  این  دو اثر از نظر محتوایی و شكلی  در یک مقدّمه  و هفت فصل كرده است . 

     در فصل  نخست  نگارنده كلیّات طرح را كه مشتمل بر پیكره بندی تحقیق است ارائه داده و  به ترتیب  هدف تحقیق ، پیشینه و  روش تحقیق را مشخّص كرده است .

    در فصل  دوّم  پژوهشگر به طور اجمال نگاهی به آثار ، افكار و سیر حوادث  زندگی نظامی گنجوی  انداخته است . مباحثی چون  زادگاه  ، خانواده ، تحصیلات و پیروان  نظامی در این فصل مطرح گردیده است.

     در فصل سوّم  آثار و احوال  عبدی بیگ  شیرازی  و مجموعه‌ی تحقیقات و پژوهش های مرتبط با او مورد بررسی  قرار گرفته است .

    در فصل چهارم نگارنده  ضمن اشاره به سیر حوادث زندگی اسكندر مقدونی از نظر تاریخی و داستانی، با اشاره به علل رواج اسكندر نامه نویسی در ادبیّات فارسی، مقایسه‌ای بین این اسكندر نامه ها انجام داده است .

در فصل پنجم كه بدنه‌ی اصلی این پژوهش را تشكیل می دهد ، نگارنده  مقایسه ا‌ی  تطبیقی میان حوادث و رخدادها و  تبیین شباهت ها و اختلافات این دو اثر  انجام داده است ،  و با آوردن شواهد و دلایلی  به روشن نمودن علل اختلاف و دلایل شباهت ها پرداخته است .

درفصل ششم به بررسی و مقایسه ی اجمالی صور خیال در هر دو اثر پرداخته شده است .  

در فصل هفتم  كه فصل  نتیجه گیری است . آراء پژوهنده و یافته‌های تحقیق  ارائه گردیده و نگارنده  نظریات خود را كه نتیجه‌ی بررسی است  بیان کرده است.

در ضمن با توجه به رسم الخط رایج زمان عبدی بیگ شیرازی که کلمات دو بخشی و حروف اضافه به متمم پیوسته نوشته می شدند سعی نگارنده بر آن بوده است که در حد توان به صورت رسم الخط امروزی و جدا نوشته شوند. 

 

 هدف تحقیق :

     در سال های اخیر تحقیقات  نسبتاً  خوبی در رابطه با مقایسه و بررسی اسكندرنامه های منظوم و منثور از  سوی اساتید فن به عمل آمده است. این اسكندر نامه ها از قرن چهارم در ایران آغاز گردیده و قریب به هفت قرن ادامه یافته است. هدف از انجام این بررسی، مقایسه ی محتوایی و شكلی اسكندر نامه‌ی نظامی گنجوی با آیین اسكندری مولانا عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی است . در این بررسی با یک مقایسه‌ی تطبیقی سیر حوادث و رخدادهای پیش آمده در داستان های مربوط به اسكندر مقدونی در این دو اثر بررسی و تفاوت‌ها و شباهت های آن ها مورد بررسی قرار می گیرد .   

• پیشینه ی تحقیق:

      درباره ی اسکندر  و سیر حوادث زندگی كوتاه و پر ماجرای  او از منظر تاریخی تا كنون آثار گوناگونی پدید آمده است ،که بخش قابل توجّهی از آن ها مربوط به حوزه ی این بررسی          نمی گردد. 

        بنابر این در این قسمت تنها به آثاری اشاره  می شود که رویکردی ادبی به این موضوع داشته‌اند .

       یکی از مهم ترین آثاری که در پیوند با اسکندر در ادبیّات فارسی پدید آمد، کتاب «اسکندر و ادبیّات ایران» نوشته ی سیّد حسن صفوی است. نویسنده در این نشر کوشیده، به گونه ای مفصّل داستان اسکندر در شاهنامه ی فردوسی و اسکندر نامه ی نظامی را با یکدیگر مقایسه کند و تفاوت و شباهت های آن ها را بررسی نماید. در بخشی از این کتاب به چگونگی پیدایش داستان اسکندر و شخصیّت مذهبی او اشاره شده است. هم چنین در این کتاب بیشتر جنبه ی مثبت چهره ی اسکندر نمایانده شده و به تناقض های موجود در باره ی او در سایر آثار  توجّهی نشده است. این كتاب در سال 1364  از سوی  انتشارات امیر كبیرتهران  انتشار یافته است .

     اثر دیگری كه در این جا می توان به آن اشاره كرد كتاب  «اسکندر و اسکندرنامه ها»  تألیف حسین رزمجو می باشد. رزمجو در این بررسی به مقایسه ی چهره ی اسکندر در شاهنامه و اسکندر نامه ی نظامی پرداخته و برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب برمی آید، جز معرّفی چند سطر آثاری که به پیروی از اسکندرنامه ی نظامی سروده شده، سخن دیگری نگفته است . این اثر در سال 1380 از سوی انتشارات كاوش به بازار كتاب آمده است .

    «اسکندر ،ایران ، نظامی» عنوان اثری است   که محمّد حسین کرمی درباره ی سیما و شخصیّت اسکندر دراسکندرنامه و شاهنامه نوشته است. در این اثر  بیشتر بر چهره ی مثبت اسکندر تأکید شده است. این كتاب در سال 1385 از سوی انتشارت  راه نو در تهران منتشر شده است .

     تا كنون تحقیقات گسترده‌ای از سوی پژوهشگران صاحب نام ایرانی و بین المللی در باره‌ی نظامی گنجوی و آثار او به طور خاص منتشر شده است كه در این جا می توان به                « پیر گنجه » اثر عبد الحسین زرّین كوب اشاره كرد.

     این كتاب  درباره ی زندگی، احوال، آثار و اندیشه ی “نظامی گنجوی “به رشته ی تحریر در آمده است . زرّین‌كوب در این اثر ابتدا وضعیّت شهر “گنجه “را از نگاه تاریخی و قومی بررسی كرده و این نكته را خاطر نشان ساخته كه شهر گنجه در عهد نظامی مرز میان سرزمین‌های اسلامی و دنیای مسیحیّت بوده و همین امر حضور جنگیان و خونیان را در آن سرزمین بیشتر كرده است .در پی آن، شرحی از زندگی نظامی و عزلت ‌نشینی او به میان آمده آن گاه هر یک از پنج گنج نظامی ( مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، هفت پیكر، لیلی و مجنون و اسكندرنامه) شرح و تفسیر شده است .مباحث بعدی كتاب به زبان نظامی و شیوه ی داستان سرایی او، هم چنین نقد و تحلیل اندیشه ی این شاعر “(در جست و جوی ناكجاآباد “كه تعبیر نویسنده از دغدغه‌های عرفانی نظامی است) اختصاص یافته است .این كتاب در 360 صفحه تا كنون بارها تجدید چاپ گردیده است .

         در خصوص عبدی بیگ شیرازی وبررسی آثار او تا كنون اثر مستقلی تألیف نگردیده است و تنها در مقالاتی به طور پراكنده به آثار این شاعر و مورِّخ عهد صفوی پرداخته شده است . گسترده ترین كار  در این حوزه مربوط به ابوالفضل رحیموف می باشد كه در مقدمه‌ای  بر نسخه ی خطّی این شاعردر سال  1977. م  نگاشته  است .

    این تحقیق در نوع خود تازه ترین كاری است كه به مقایسه‌ی دو اثر اسكندر نامه ی نظامی و عبدی بیگ شیرازی و نقاط تشابه و اختلاف این دو اثر پرداخته و به طور گسترده‌ای به شرح و تحلیل اشتراكات و افتراقات  این دو اثر می پردازد . 

روش تحقیق

         این تحقیق به روش كتابخانه‌ای انجام گرفته و نگارنده کوشیده است برای شناخت           دقیق تر و جزئی تر چهره ی افسانه ای اسکندر، رفتار، گفتار و کردار اسکندر و دیگر شخصیّت ها درباره ی او و هم چنین دیدگاه های مؤلّفان آثار پدید آمده در پیوند با اسکندر بخش هایی را بیاورد و بررسی مختصری از سیمای اسكندر در تاریخ  و اسكندرنامه‌های فارسی  ارائه داده و سپس به طور گسترده حوادث و رخدادهای این داستان را در دو اثر مورد بحث و بررسی قرارداده و واكاوی كند. 

   در این بخش ها تفاوت ها و شباهت های آثار یاد شده درباره ی اسکندر نیز بررسی می شود. گفتنی است در آغاز هر بخش برای آگاهی بیشتر به کوتاهی مطالبی تاریخی نیز درباره هر موضوع ارائه گردیده است . 

فصل دوّم

2-1. نگرشی به آثار و زندگی حكیم نظامی گنجوی

     جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف نظامی معروف به نظامی گنجوی  (۵۳۷ – ۶۰۸ قمری) شاعر و داستان سرای بزرگ ایران و از افتخارات بزرگ زبان و ادب فارسی، یكی از بزرگ ترین اركان شعر و ادب فارسی به شمار می رود . آثار او در مضمون پردازی  و تصویر سازی در میان شاعران كهن بی مانند است . آثار نظامی هم از نظر كمّی و هم از نظر كیفی در میان شاعران فارسی زبان از جایگاه ممتازی برخوردار بوده و به نظر بسیاری از متخصّصان و محقّقان یكی از پنج پایه ی اصلی شعر فارسی بعد از  فردوسی ، مولوی ، سعدی و حافظ است. او  در حوالی سال 530 ه.ق در شهر گنجه از شهرهای ولایت آذربایجان به دنیا آمد. از زندگی نظامی در كودكی و نوجوانی اطّلاع چندانی در دست نیست ولی براساس اشعار خود او  پدرش یوسف بن زكی مؤیّد و مادرش از بزرگان كرد بوده است. ظاهرا نظامی در سال های اولیّه ی زندگی خویش به مطالعه ی عمیق علوم و معارف زمان خود پرداخته و ره توشه های بسیاری  از علومی همچون ادبیّات فارسی، زبان و ادبیّات عرب،نجوم و هیئت، موسیقی، قرآن، حدیث، حكمت و عرفان اندوخته است كه بعدها این اطّلاعات را در لابه لای اشعارخود به نمایش گذاشته است.

(نظامی ، 1388: پیشگفتار )

2-2 . محل و زمان تولّد

      برات زنجانی می نویسد  :« نظامی به سال 530 یا 540 هجری در گنجه متولّد شد .نام پدرش یوسف و نام مادرش رئیسه بود. نام جدّش «زکی» و نام جدّ اعلایش «مؤیّد» بوده‌است. زادگاه نظامی شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) بوده‌ و اجدادش را اهل تفرش (در استان مرکزی ایران) گفته‌اند. پدرش زاده ی تفرش و مادرش نیز کُرد ایرانی بوده‌است .او در سنین کم یتیم شد و دایی‌اش، بزرگش نمود.. برخی اصل او را از عراق، نواحی قم و تفرش می دانند. هر چند كه او از زادگاه خود خشنود نبود، امّا تمام عمر خود را در گنجه سپری كرده است»

 ( زنجانی ، ۱۳۸۴ : 45)