1-1. شرح و بیان مسأله‌ی پژوهش… 4

1-2. ضرورت و اهمیّت موضوع تحقیق.. 5

1-3. اهداف تحقیق.. 5

1-4. سوالات تحقیق.. 5

1-5. پیشینه‌علمی موضوع تحقیق.. 5

1-6. روش تحقیق.. 6

فصل دوم: شرح احوال و زندگانی نظیری نیشابوری

2-1. زندگی نظیری نیشابوری.. 8

2-2. نگاه نظیری نیشابوری به شاعران متقدم. 11

2-3. سبك شعری نظیری نیشابوری.. 12

2-4. ویژگی‌های سبك هندی.. 13

2-5. ویژگی‌های بیان نظیری نیشابوری.. 15

فصل سوم: تشبیه، تمثیل و اسلوب معادله

3-1. تشبیه. 18

3-2. تقسیم‌بندی تشبیه براساس مفرد و مركب بودن. 25

3-3. انواع تشبیه بر پایه‌ی وحدت و تعدد طرفین.. 32

3-4. تشبیه بلیغ. 35

3-5. تمثیل و اسلوب معادله. 36

فصل چهارم: استعاره

4-1. استعاره 43

4-2. بخش اول: استعاره‌ی مصرحه. 44

4-3. بخش دوم: استعاره‌ی مكنیه. 54

4-4-بخش سوم: تشخیص…. 55

4-5. بخش چهارم: اضافه‌ی استعاری.. 58

فصل پنجم: كنایه

5-1. كنایه. 61

5-2. انواع كنایه. 61

5-3. گونه‌های كنایه بر پایه‌ی وسائط.. 62

5-4. كنایه بر پایه‌ی مكنّیٌ عنه. 66

5-5. عناصر كنایه در غزلیّات نظیری نیشابوری.. 70

5-6. عناصر قرآنی.. 71

5-7. عناصر اساطیری.. 72

5-8. عناصر تاریخی.. 72

5-9. عناصر آداب اجتماعی، مذهبی و عامیانه. 74

5-10. مجاز. 75

5-11. علاقه‌ی حال و محل یا ظرف و مظروف… 76

5-12. علاقه‌ی كلیت و جزئیت… 80

 

5-13. علاقه‌ی ماكان و مایكون. 82

5-14. علاقه‌ی سببیت یا علت و معلول. 85

5-15. مجاز به علاقه‌ی لازمیت و ملزومیت… 85

5-16. مجاز به علاقه‌ی آلیت… 88

5-17. علاقه‌ی خاص و عام. 89

نتیجه گیری.. 90

منابع: 93

منابع: 94

چكیده

نظیری نیشابوری از شاعران برجسته‌ی سال‌های آغازین قرن یازدهم هجری است كه دیوان وی را مجموعه غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیعات و رباعیات تشكیل می‌دهد در دیوان وی 564 غزل وجود دارد كه از جنبه‌های مختلف شایسته‌ی بررسی و توجه بیشتر هستند. یكی از این جنبه‌ها حوزه‌ی بیان است كه اهمیت آن بر هیچ كس پوشیده نیست، غزل نظیری نیشابوری از هر جهت شایسته‌ی تحلیل و بررسی است اما خصیصه‌ی ادبی مخصوصاً حوزه‌ی بیان آن متمایزتر است و به غزلیات وی رنگ و بوی خاصی بخشیده كه در این پایان‌نامه به بررسی آنها پرداخته شده است. این پایان‌نامه در پنج فصل بررسی و تنظیم شده كه فصل اول شامل كلیات و تعاریف است كه به شرح و بیان مساله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، كاربرد نتایج تحقیق، پیشینه‌علمی موضوع، فرضیه یا سئوال‌های تحقیق و شرح روش تحقیق می‌پردازد، فصل دوم به زندگی‌نامه‌ی نظیری نیشابوری، آثار، دانش و آگاهی او و تاثیر و تأثرش بر شعرای قبل و بعد از خود تنظیم شده است. اما تنه‌ی اصلی این پایان نامه از فصل سوم  شروع می‌شود كه از سه بخش تشبیه، اسلوب معادله، تمثیل ، فصل چهارم استعاره و فصل پنجم كنایه و مجاز تشكیل شده است. مبنای كار تقسیم‌بندی تنه‌ی اصلی پایان‌نامه همان تقسیم‌بندی رایج در علم بیان است با این تفاوت كه اسلوب معادله و تمثیل را با توجه به زیرساخت تشبیه بودن‌شان زیرمجموعه‌ی تشبیه آوردیم.  نتایج تحقیق نشان می‌دهد كه آرایه‌های مذكور به غزلیات نظیری نیشابوری غنای خاصی بخشیده است

مقدمه
بی‌توجهی شاهان صفوی نسبت به ادب غنایی سبب مهاجرت شاعران ایرانی به سرزمین هند شد و دلیل دیگر این مهاجرت این بود كه شاهان گوركانی با تشویق و ترغیب شاعران فارسی زبان محفل شعر و شاعری را گرم نگه داشته بودند و این باعث به وجود آمدن سبك هندی با مشخصه‌ های خاص خود شد كه از جمله‌ی ویژگی‌های آن نازك خیالی، دقت نظر، ظرافت در گفتار، توجه به زبان كوچه و بازار و … می‌باشد، نظیری نیشابوری از جمله شاعرانی است كه از سبك هندی پیروی كرده و دیوان او مشتمل بر 564 غزل می‌باشد كه در تك تك غزلیاتش ویژگی‌های خاص سبك هندی را گنجانده است.

این پایان‌نامه پژوهشی در صور خیال غزلیات نظیری نیشابوری است، برای بررسی جنبه‌های زیبایی شناختی و ویژگی‌های صورخیال، ابتدا شواهد تمام صورت‌های خیالی استخراج گردیده و بسامد هر كدام از انواع مختلف صور خیال مشخص شده است، در ارزیابی جلوه‌های هر كدام از آن صورت‌های خیال انگیز در غزلیات نظیری نیشابوری، ابتدا تعریف آنها مطابق آن چه در میان علمای علم بیان مشهور است ارائه شده است. در هر فصل تلاش شده تا كاربرد هر كدام از انواع صورخیال، برای خواننده معلوم گردد. از آنجا كه استشهاد ابیات و شواهد زیاد، موجب گسیختگی رشته‌ اندیشه‌ی خواننده و افزایش حجم پایان‌نامه می‌شد، تنها به ذكر چند شاهد مثال به همراه تصویر آن بسنده كرده و در پایان برای جلوگیری از تكرار فقط تعداد هر آرایه را شمرده و در مجموع ذكر نموده‌ایم. كه تشبیه با 27 درصد بالاترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن اسلوب معادله و تمثیل با 20 درصد فراوانی و استعاره با 20/19 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند برای انجام این پژوهش دیوان «نظیری نیشابوری» تصحیح و تعلیق محمدرضا طاهری چاپ موسسه‌ی انتشارات نگاه (1389) را اساس كار خود قرار داده‌ایم. در فصل اول كلیات و مبانی پژوهش، بررسی شده است، كه در آن به شرح و بیان مسئله پژوهشی، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف، كاربرد نتایج، پیشینه‌علمی موضوع، سؤال‌ها و فرضیه‌ها و شرح روش تحقیق پرداخته است. در فصل دوم شرح احوال و زندگی نامه‌ی نظیری نیشابوری بررسی شده و سپس سبك هندی و شاخصه‌های مهم آن و تأثیر آن بر نظیری نیشابوری تحلیل شده است. در فصل سوم، عناصر صورخیال بررسی شده كه شامل بخش‌های مختلفی است در بخش اول تشبیه و انواع آن بررسی شده كه تشبیه بلیغ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بخش دوم بررسی اسلوب معادله و تمثیل می‌باشد. فصل چهارم كه به استعاره تعلق دارد و به بررسی انواع استعاره‌ی مصرحه‌، مكنیه، اضافه استعاری و تشخیص می‌پردازد. فصل پنجم كنایه است كه كنایه از دیدگاه‌های مختلف، تلویح، ایما، رمز و تعریض بر اساس مكنّی عنه و مكنّی به و سپس از دیدگاه كنایه از اسم، كنایه از صفت و كنایه از فعل بررسی كرده‌ایم اما در بخش مجاز هر چند برخی علما آن را به عنوان صورخیال قبول ندارند. به خاطر علاقه‌ی شباهت آن نتوانستیم از ذكر این بخش صرف نظر كنیم.

البته هر اندازه که سخن حافظ ، روان و ساده می نماید و هر کس آن را ترجمان ما فی الضمیر خود یابد و نسبت به آن جذبه و کشش خاصی ـ که مافوق جاذبة سخن معمولی و عادی است ـ در خود احساس می کند ، به همان اندازه روشن ساختن رمز جذّابیّت سخن او و در یک کلام نمایاندن همان نکته ای که باعث مقبولیت عام شعر او شده ، یعنی «صور خیال در شعر حافظ» دشوار می باشد زیرا بیانش سخنی است که در آن ، حقیقت و امید و آرزو با پوچی و نا امیدی و جبر در هم آمیخته و با رنگ و بوی اعجاز و اسطوره و وحی بر صدر کلام سخنسرایان و سخنگویان ادب ، جایگاه و مرتبه ای والا و استثنایی به خود اختصاص داده است .

 

 

به درستی که حافظ از این جهت  ـ  یعنی کاربرد صور خیال  ـ  ممتاز است چه  او در استفاده  از عناصر صورخیال ، کار را به حدّ اعجاز رسانده است و آرایش کلام با صنایع معنوی همچون : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز را به گونه ای رقم زده است که سخن علاوه بر فصیح و بلیغ شدن ، مناسب حال و مقام نیز قرار گیرد و این هنر از هر کسی بر نمی آید و یا حداقل هنر نمایی در این هنر ، کار هر کسی نیست . ولی خواجة شیراز این یگانه علمدار میدان رندان و سر حلقة آزادگان و وارستگان با بهره گیری از تجربیات گرانبار انسانی در طّی تحوّل زبان فارسی و همچنین خوشه چینی و تلّمذ در مکتب وحی و قرآن ، براستی در این هنر ممتاز گردیده است .

 

بخش دوم : بیان مسئله :

صورخیال یعنی شکل های مختلف تخیّل که شعر را با مفهومی خیالی و تصویری همراه می سازد زیرا عنصر معنوی شعر در همه ی زبانها و در همه ی ادوار ، همین خیال و شیوه ی تصور  ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادّی و معنوی است و زمینة اصلی شعر را صور گوناگون و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد .

خیال یا تصور ، همان کوشش ذهنی شاعر است که برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت انجام می دهد و شعر اگر با تخیّل همراه نباشد سخن موزون است که شعر حقیقی محسوب نمی شود . پس عناصر صورخیال از جمله : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز با انواع مختلفی که دارند ، شعر را خیال انگیز کرده به آن مفهوم واقعی می بخشد .

حافظ که شاعری زیرک و رند است با بهره گرفتن از عوامل مختلف ، غزلهایی هنرمندانه از خود به جا گذاشته است که زبان حال همه ی افراد در سنین مختلف و در دوره های مختلف و در دوره های متفاوت می باشند و هرگز رنگ کهنگی به خود نمی گیرند . از جمله عوامل این استواری و طراوت دایمی اشعار او ، استفاده از عناصر صورخیال است که بسیار هنرمندانه به کار رفته اند و موجبات جاودانگی و جهانگیری شعر او را فراهم آورده اند و در یک کلام می توان گفت که راز بقا و افق درخشنده ی غزلهای خواجه ی شیراز ، هنر تخیّل انگیزی اوست که در این رساله مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد .

 

 

بخش سوم : اهداف تحقیق :

انگیزه ی حقیر در انتخاب این موضوع ، این بود که گوشه ای از عظمت هنری حافظ را ـ که آن چنان پوشیده است ـ تا حدودی دریابد و این نکته را که ذهن بسیاری از نویسندگان و ادب شناسان را به خود مشغول داشته است ، تا اندازه ای روشن سازد و از این طریق هر طالب علم و دانش پژوهی را که بخواهد در دیوان حافظ به تحقیق و تفحض بپردازد ، یاری نماید . توضیح آن که اگر چه عده ای از حافظ شناسان و ادیبان بزرگ تا حدودی در این مورد ، داد سخن داده و راه را برای پژوهندگان هموار ساخته اند امّا هنوز برجستگیای شعر خواجه ی شیراز آن طور که باید و شاید ، بررسی نگردیده و این مشکل به طور کامل از سر راه ادب دوستان برداشته نشده است زیرا دیوان حافظ یک مجموعه ی ادبی صرف نیست ، فراتر از ادبیات است ، نامه ی زندگی است ، زندگینامة ماست و چه جست و جوهای عالمانه ای که صرف ردیابی پیشینة مکتب فلسفی و مذهب کلامی و فرقه ی عرفانی حافظ شده و راه به جایی نبرده است . همین موارد ، انگیزه ای شد تا این رساله با هدف روشن سازی بیشتر هنرمندیهای حافظ نگاشته شود .

 

بخش چهارم : اهمیت تحقیق :

از آن جا که در دیوان حافظ ، صور بلاغی به طور کامل بررسی نشده و زیباییهای زیادی در دوران ادبیات نهفته است لازم می باشد که زوایای پنهان این ابیات از لحاظ زیباشناسی مشخص گردد تا دانش پژوهان و علاقه مندان ادبیات با آن آشنایی بیشتر پیدا کنند از این لحاظ ، بحث و تتبع درباره ی شعر حافظ در حوزه ی زیبایی شناسی ضروری به نظر می رسد .

 

بخش پنجم ـ پرسشهای تحقیق :

1- صورخیال یعنی چه ؟

2- عناصر صورخیال کدامند؟

3- تأثیر صورخیال در آثار ادبی چیست ؟

4- حافظ ، چگونه از عناصر صورخیال در شعر خود بهره برده است ؟

5- صورخیال چه تأثیری در طراوت همیشگی و ماندگاری شعر حافظ داشته است ؟

 

بخش ششم ـ فرضیه ها :

1- اهل ادب ، گاهی عناصر صورخیال را برای زیباسازی در شعر خود به کار برده اند .

1- 1 –  بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 2

1- 2 –  سؤالات اصلی ………………………………………………………………………………………………………………………………… 4

1- 3 – پیشینه­ی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1- 4 – حدود پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………… 7

1- 5 – اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 7

1- 6 –  مراحل پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………. 7

فصل دوم

2- چهار چوب مفهومی پژوهش:…………………………………………………………………………………………….. 9

2- 1-  وصف برای وصف …………………………………………………………………………………………………………………………… 10

2 – 2 – ذکرعوامل طبیعی برای بیان مسائل عرفانی و معارف معنوی …………………………………………………………………….  12

2 – 3- ذکرعوامل طبیعی ساخت تصویرهای حماسی ………………………………………………………………………………………….14

2-4-  ذکرعوامل طبیعی برای بیان اوضاع اجتماعی……………………………………………………………………………………………..15

2 – 5-  نقش  عینیّت و ذهنیّت در شعر …………………………………………………………………………………………………………… 16

2 – 6- رابطه­ عشق، انسان وطبیعت ……………………………………………………………………………………………………………… 18

فصل سوّم

3-  زندگی ،آثار و اندیشه­ی قیصر امین پور …………………………………………………………………………………………….  …..    21

3 – 1 –  زندگی­ و آثار شاعر ……………………………………………………………………………………………………………………….  22

3 – 2 – اندیشه ………………………………………………………………………………………………………………………………………….  23

3- 3 – قیصر و سبک رمانتیک …………………………………………………………………………………………………………………….. 28

فصل چهارم:

4 –  طبیعت در شعر قیصر امین­پور ………………………………………………………………………………………………………………… 32

4- 1 –  طبیعت­گرایی توصیفی …………………………………………………………………………………………………………………….. 32

4 – 1 – 1- توصیف گزارش ­گونه و روایی ……………………………………………………………………………………………………. 32

4 – 1 – 2 – توصیفات ساده نمادین ………………………………………………………………………………………………………………..35

4 – 1 – 3 – توصیف براساس شخصیت­بخشی به عناصر طبیعت (تشخیص) …………………………………………………………… 37

4– 2 –  طبیعت گرایی با کارکرد عناصر حماسی …………………………………………………………………………………………….. 38

4- 2 – 1 – پیوند حماسه و تغزل …………………………………………………………………………………………………………………… 39

4- 2-  2 –  بازتاب روح حماسی در عناصر زبانی و بلاغی …………………………………………………………………………………. 39

4-2 – 2- 1 – واژگان …………………………………………………………………………………………………………………………………. 41

4- 2 – 2- 2 – ایماژها و تصاویر حسّی …………………………………………………………………………………………………………… 42

4 – 2 –3 –  لحن و آهنگ حماسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 55

4 – 2 –  3 – 1 –  لحن غمگینانه و سوگوارانه …………………………………………………………………………………………………..55

4 – 2 – 3 – 2 –  گله و شکایت …………………………………………………………………………………………………………………… 56

4 – 2 – 3 –  3 – صفا و صمیمیت

 ………………………………………………………………………………………………………………… 56

4 – 2 – 4 – تلفیق حماسه و عرفان ………………………………………………………………………………………………………………… 57

4 – 3 – طبیعت گرایی تألیفی وتأویلی ……………………………………………………………………………………………………………. 61

4 – 3 – 1 – تصویر رمانتیک ……………………………………………………………………………………………………………………….. 63

4 – 3 – 2 –   فردیّت در تصویر و کارکرد ایماژها و تصاویر ……………………………………………………………………………… 69

4 – 3 – 3 –  تنوّع ایماژها و تصاویر خیالی در طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی …………………………………………………………. 73

4 – 3 – 4 –  بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی ……………………………………………………………………..78

4 – 4 –  طبیعت­گرایی شهودی …………………………………………………………………………………………………………………….. 82

4 – 4 – 1 –  تقابل عقل وعشق …………………………………………………………………………………………………………………….. 83

4 – 4 – 2 –  وحدت عارفانه با هستی ……………………………………………………………………………………………………………. 85

4 – 4 –  3 –  تلفیق نگاه شهودی و اجتماعی …………………………………………………………………………………………………… 89

4 – 4 – 4 –  تمایزهای زبانی و بلاغی در دوره­ شهودی ………………………………………………………………………………….. 91

4 – 4 – 4 – 1 –  تمایز زبانی ……………………………………………………………………………………………………………………….. 92

4 –  4 – 4 – 2 –  ایماژها و صناعات بلاغی ……………………………………………………………………………………………………. 96

4 –  5 –   طبیعت و جنبه­ های سمبلیک آن ………………………………………………………………………………………………………. 102

4  – 6 – عینیّت و ذهنیّت …………………………………………………………………………………………………………………………….. 105

4 – 7 –  رابطه­ عشق، انسان و طبیعت …………………………………………………………………………………………………………… 107

فصل پنجم

5 –  نتیجه ­گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 115

5 -1 – نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 116

5 – 2 – تحلیل نموداری …………………………………………………………………………………………………………………………………………….  127

5 – 3 – منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………………… 128

بیان مسأله. 2

اهداف و سؤالات… 2

فرضیه‌ها 2

پیشینه‌تحقیق.. 3

شیوه‌ی انجام تحقیق.. 4

فصل اول- کلیات.. 5

1-1 – شرح واقعه‌ی تاریخی غدیر خم.. 6

1-2- دوره‌ی بازگشت ادبی.. 9

1-2-1- خصایص سبکی دوره‌ی بازگشت ادبی.. 14

1-2-2- دیدگاه‌های گوناگون نسبت به دوره‌ی بازگشت ادبی.. 15

1-2-3- محتوای اشعار دوره‌ی بازگشت… 17

1-3- غدیر در شعر شاعران دوره‌ی بازگشت ادبی.. 17

فصل دوم- توصیف واقعه غدیر و بازتاب آن در غدیریه‌های دوره بازگشت ادبی. 19

2-1- سیر غدیریه سرایی در ادب فارسی.. 20

2-2-  توصیف ماجرای غدیر در غدیریه‌های دوره‌ی بازگشت… 22

2-2-1- وصف وقایع روز غدیر خم و حجة البلاغ.. 22

2-2-2- حاضران در غدیر. 25

2-2-3- اشاره به آیات نازل شده در روز غدیر. 26

2-2-3-1- آیه‌ی تبلیغ.. 26

2-2-3-2- آیه‌ی اکمال دین.. 32

2-2-3-3- آیه‌ی عذاب واقع.. 34

2-2-4- جهاز شتران، منبر پیامبر. 36

2-2-5- برافراشتن دست امام علی(ع) توسط پیامبر(ص) 39

2-2-6- اشاره به  حدیث «من کنت مولاة فهذا علی مولاه». 41

2-2-7-  اعلام رسمی ولایت امیرالمؤمنین (ع) توسط پیامبر(ص) 46

2-2-8-  اعطای لقب امیرالمؤمنین به حضرت علی(ع) 47

2-2-9- تهنیت و تبریک به امیرالمؤمنین(ع) 48

2-2-10- بیعت با امیر المؤمنین (ع) در روز غدیر. 50

2-2-11- عید وصی و عید امیر. 51

2-2-12- جشن و سرور در عید غدیر. 52

2-2-13- فضیلت روز غدیر. 54

2-2-14- عاشورا در غدیر. 56

فصل سوم- توصیف سیمای امیرالمؤمنین(ع) و جایگاه ایشان در غدیریه‌ها. 58

3-1- مقام امیرالمؤمنین(ع) 59

3-1-1- امام علی (ع) و آیه‌ی ولایت… 60

3-1-2- امام علی (ع) و سوره‌ی «دهر». 61

3-1-3- امام علی (ع) و آیه‌ی تطهیر. 63

3-1-4-  امام علی (ع)‌ و آیه‌ی «مباهله» (حدیث انفسنا) 64

3-1-5-  امام علی (ع) در احادیث نبوی.. 65

3-1-5-1-  امام علی (ع)‌ و فضیلت بر انبیاء علیهم السلام. 65

3-1-5-2-  امام علی(ع) وحدیث ثَقَلین.. 70

3-1-5-3-  امام علی(ع) و حدیث سفینه. 71

3-1-5-4-  امام علی(ع) و حدیث ولایت… 71

3-1-5-5-  امام علی (ع) و حدیث منزلت… 72

3-1-5-6- امام علی (ع)‌و حدیث « أنا مَدِینَةُ الْعِلْمِ، وَعَلِیٌّ بَابُهَا». 73

3-1-5-7-  امام علی (ع) و حدیث « علی منی کنفسی …». 74

3-1-5-8-  امام علی (ع)  و حدیث «قسیم النار و الجنّه». 75

3-1-5-9 – امام علی (ع)‌ و حدیث « خُلِقتُ اَنا وَ عَلیٌ مِن نورٍ واحدٍ ». 76

3-1-5-10-  امام علی (ع)‌ و حدیث « النّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتّی …». 76

3-1-5-11-  امام علی (ع) و حدیث « خمّرت طینة آدم بیدی اربعین صباحاً». 77

3-2- القاب و ویژگیهای شخصیتی امام علی(ع) 78

3-2-1- امام علی(ع) همسر حضرت زهرا(س) 78

3-2-2- علی(ع) داماد  پیامبر(ص) 79

3-2-3- علی(ع) شافع محشر. 80

3-2-4-  علی(ع) ساقی کوثر. 81

3-2-5-  بت شکنی امام علی (ع) 82

3-2-6- امام علی(ع)، ابوتراب… 83

3-2-7-  علی (ع) مظهر ایزد. 84

3-2-8-  امام علی مظهر جود و سخاوت… 86

3-2-9-  امام علی (ع) قهرمان میدان‌های نبرد. 88

 

3-3-  اعتراف غدیریه‌سرایان به عجز و ناتوانی خود از منقبت حضرت امیر(ع) 93

فصل چهارم- بررسی صور خیال در غدیریه‌های دوره بازگشت ادبی. 95

4-1-  تشبیه. 96

4-2- استعاره 102

4-3- كنایه. 106

4-4- مجاز 108

فصل پنجم- بررسی مضامین و ساختارهای غدیریه‌ها و نتیجه‌گیری. 111

5-1- غدیریه‌سرایان و بررسی ساختار غدیریه‌ها 112

5-1-1- آذر بیگدلی(م 1195ق) 112

5-1-2- هاتف اصفهانی(م 1198ق) 113

5-1-3- وامق یزدی(م 1262ق) 115

5-1-4- قاآنی شیرازی(م 1270ق) 115

5-1-5- داوری شیرازی(م 1283ق) 118

5-1-6- سروش اصفهانی(م 1285ق) 118

5-1-7- همای شیرازی(م 1290ق) 122

5-1-8- افسر کرمانی(م 1300ق) 122

5-1-9- جیحون یزدی(م 1301ق) 123

5-1-10- عبدالجواد جودی(م 1302ق) 123

5-1-11- وفایی شوشتری( م 1303ق) 124

5-1-12- میرزا عبدالرسول مدّاح شوشتری(م ؟ ) 125

5-1-13- محمد حسین عنقا( م1308 ق) 125

5-1-14- میرزا حبیب اصفهانی(م 1311ق) 126

5-1-15- صفی علیشاه(م 1316ق) 127

5-1-16- محیط قمی(م 1317ق) 127

5-1-17- مشتاقی نائینی(م 1318ق) 128

5-1-18- وهّاج خوانساری( م 1319ق) 128

5-1-19- عُمّان سامانی(م 1322ق) 130

5-1-20- حکیم ساوجی(م 1322ق) 130

5-1-21- محمد کاظم صبوری(م 1322ق) 132

5-1-22- عباس شباب شوشتری(م 1324ق) 135

5-1-23- الهامی کرمانشاهی(م 1325ق) 136

5-1-24- طرب (م 1330ق) 138

5-1-25- اختر طوسی( م 1334ق) 142

5-1-26-  ابوالحسن حیرت(م 1336ق) 144

5-1-27- ادیب الممالک فراهانی(م1336ق) 144

5-1-28- فرصت شیرازی(م 1339ق) 145

5-1-29- درودیان تفرشی( م 1344ق) 146

5-1-30- عبرت نائینی( م 1362ق) 148

5-2- بررسی ساختار غدیریه‌ها 151

5-2-1- قالب‌های شعری.. 151

5-2-2- وزن.. 152

5-2-3- مطلع(مقدمه) 153

5-3-  نتیجه گیری.. 154

پیوست- غدیریه سرایان و غدیریه‌ها.. 162

آذر بیگدلی(م 1195ق) 163

هاتف اصفهانی (م 1198 ق) 166

وامق یزدی(م 1262ق) 168

قاآنی شیرازی (م 1270ق) 170

داوری شیرازی(م 1283ق) 174

سروش(م 1285ق) 175

همای شیرازی(م 1290ق) 183

افسر کرمانی(م 1300ق) 186

جیحون یزدی(م 1301ق) 188

میرزا عبدالجواد جودی(م 1302ق) 191

حاج ملافتح الله شوشتری( م 1303ق) 193

میرزا عبدالرسول مدّاح شوشتری( قرن سیزدهم هجری) 195

محمد حسین عنقا( م1308 ق) 198

میرزا حبیب اصفهانی(م 1311ق) 200

صفی علیشاه(م 1316ق) 202

محیط قمی(م 1317ق) 203

مشتاقی نائینی(م 1318ق) 205

وهّاج خوانساری( م 1319ق) 208

عُمان سامانی(م 1322ق) 211

حکیم ساوجی(م 1322ق) 213

میرزا محمد کاظم صبوری(م 1322ق) 217

ملا عباس شباب شوشتری(م 1324ق) 226

الهامی کرمانشاهی(م 1325ق) 231

طرب (م 1330ق) 235

اختر طوسی( م 1334ق) 246

میرزا ابوالحسن حیرت(م 1336ق) 254

ادیب الممالک فراهانی(م1336ق) 256

فرصت شیرازی(م 1339) 258

درودیان تفرشی( م 1344ق) 262

عبرت نائینی( م 1362ق) 267

منابع. 273

منابع اصلی.. 274

منابع مکتوب… 274

منابع غیر مکتوب… 281

منابع فرعی.. 282

 

فهرست نمودارها

5-1- نمودار صور خیال در غدیریه های دوره ی بازگشت ادبی……………………………………………………..157

5-2- نمودار قالب شعری غدیریه های بازگشت ادبی…………………………………………………………………….158

5-3- نمودار كاربرد بحور عروضی در غدیریه های دوره ی بازگشت ادبی………………………………………159

5-4- نمودار مطلع غدیریه‌های دوره‌ی بازگشت ادبی…………………………………………………………………….160

چکیده
واقعه‌ی غدیر که همواره موضوع مورد علاقه‌ی شاعران ولایت‌مدار بوده در دوره‌ی بازگشت ادبی پیشرفت شگرفی داشته است. پژوهش در قالب، مضمون، محتوا و موسیقی غدیریه‌ها نشان می‌دهد در این دوره شصت و سه غدیریه‌ سروده شده که  پنجاه و چهار مورد آن در قالب قصیده است. بیشتر قصاید، از نوع كامل یعنی دارای تشبیب و تخلّص و شریطه است و شاعر پس از ذكر تشبیب به توصیف ماجرای غدیر پرداخته است. پنج غدیریه در قالب مسمّط سروده شده ‌که فراخور قالب، طولانی بوده و در آنها توصیفات كاملی از واقعه‌ی غدیر وجود دارد. غدیریه‌هایی كه در قالب مثنوی سروده شده حالتی روایی و داستان‌گونه دارد. غدیریه‌ها به تناسب محتوا در وزن‌های شاد به نظم درآمده است. پر كاربردترین بحرهای عروضی درآنها به ترتیب مجتث، رمل، هزج و مضارع است. غدیریه‌سرایان دوره‌ی بازگشت، اشعار خود را با شیوه‌های مختلفی آغازكرده‌اند. شاعران در سی و چهار غدیریه مستقیماً به سراغ موضوع غدیر رفته‌اند و از همان ابتدای شعر به روایت این ماجرا پرداخته‌اند. ده غدیریه با توصیف معشوقی خیالی و عشق‌بازی با او آغاز می شود. این نوع مطلع غالباً در قصاید وجود دارد. هفت تن از غدیریه‌سرایان غدیریه‌های خود را با وصف بهار و زیبایی‌های آن آغاز کرده، پنج شاعر نیز غدیریه‌های خود را با مدح امام علی(ع) شروع نموده‌اند و موارد دیگری چون ساقی‌نامه،‌ طلوعیه، خزانیه و مدح پیامبر ابیات آغازین مابقی غدیریه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. مضمون اصلی غدیریه‌ها اعلام رسمی ولایت امیرالمؤمنین علی(ع)، تهیه‌ی منبر پیامبر از جهاز شتران، برافراشتن دست حضرت علی(ع) توسط پیامبر، اشاره به خطبه‌ی تاریخی پیامبر، تبریک و تهنیت‌گویی به حضرت علی(ع) و بیعت با ایشان است. در بعد صور خیال از مقولات چهار‌گانه‌ی آن(تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز) عنصر تشبیه و مشخصاً از نوع اضافی بیشترین کاربرد را دارد. همچنین بیشتر استعاره‌های موجود در غدیریه‌ها از نوع 

الف)

آرزو………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..6

آزاده……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….6

اَرجاسپ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………7

اَردشیر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………7

اَردشیرموبد……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 15

اَردشیرنیکوکار…………………………………………………………………………………………………………………………………………….15

اَردوان ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..15

اَرسطالیس…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..17

اِسفندیار………………………………………………………………………………………………………………………………………………………17

اِسکندر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..28

اَشک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………41

اَلان شاه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………41

اَلوای……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………41

اَندریمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 41

اندیان………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….42

اورمزد 1  …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..42

اورمزد 2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..42

اورمزد بزرگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….43

ب)

بابک…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….43

برانوش 1…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….44

برانوش  2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………44

براهام جهود………………………………………………………………………………………………………………………………………………..44

برزمهر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………45

برزین………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 45

بِلاش پیروز………………………………………………………………………………………………………………………………………………….46

بُناک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………46

بَنداه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….46

بندوی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………46

به آفرید…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 47

بهرام اورمزد………………………………………………………………………………………………………………………………………………..47

بهرام بهرام…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..48

بهرام بهرامیان…………………………………………………………………………………………………………………………………………….48

بهرام شاپور…………………………………………………………………………………………………………………………………………………48

بهرام

 گور…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….49

بهرام هور…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….67

بهزاد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………67

بهمن 1……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….67

بهمن 2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….70

بیژن…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….70

بیطقون……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….70

بیورد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………71

پ)

پارس………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….71

پارس مرزبان……………………………………………………………………………………………………………………………………………….71

پِروش………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….71

پشوتن…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………71

پیروز…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 73

پیروز بهرامیان…………………………………………………………………………………………………………………………………………….73

پیروز یزدگرد………………………………………………………………………………………………………………………………………………74

ج)

جاماسپ 1………………………………………………………………………………………………………………………………………………….75

جاماسپ 2………………………………………………………………………………………………………………………………………………….75

جانوشیار……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..76

جوانوی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..76

خ)

خرّاد1………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….76

خرّاد 2 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….77

خرّاد 3………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..77

خُزاعه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….77

خزوران………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..77

خسرو 1 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….77

خسرو 2………………………………………………………………………………………………………………………………………………………77

خضر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………78

خوشنواز………………………………………………………………………………………………………………………………………………………78

د)

دادبرزین……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..79

دارا………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………79

داراب…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..81

دل افروز……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..83

ر)

رستم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..83

رشنواد…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………89

رودابه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..89

روزبه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………90

روشنک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 90

ز)

زال…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 91

زرمهر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 92

زواره………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 93

س)

ساسان 1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………94

ساسان 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….94

ساسان چهارم……………………………………………………………………………………………………………………………………………..94

ساسان ساسان…………………………………………………………………………………………………………………………………………….95

سپینود………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..95

سُورُک………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 95

سوسنک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 96

سوفرای……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 96

ش)

شاپور…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 97

شاپور اردشیر………………………………………………………………………………………………………………………………………………97

شاپور ذوالاکتاف………………………………………………………………………………………………………………………………………….99

شاپور رازی……………………………………………………………………………………………………………………………………………….104

شاپور شاپور……………………………………………………………………………………………………………………………………………..104

شاهوی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………104

شعیب……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..105

شَغاد………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 105

شنبلید…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 106

شنگان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 106

شَنگل……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….106

شهر …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………109

شهرگیر 1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….109

شهرگیر 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………109

شهروی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..109

شیرخون…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..110

ط)

طایر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….110

طرخان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..110

طینوش 1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….110

طینوش 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………111

ف)

فرآیین………………………………………………………………………………………………………………………………………………………111

فرامرز……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….111

فرانک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….113

فرشید وردکدیور………………………………………………………………………………………………………………………………………113

فغانیش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..113

فغستان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….113

فور…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….114

فیلقوس…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..114

ق)

قارن………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….114

قارن برزمهر………………………………………………………………………………………………………………………………………………115

قباد…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..115

قیدافه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….118

قیدروش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 119

قیران …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 119

قیطون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………120

ک)

کتایون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………120

کرزسپ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….120

کنارنگ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..121

کُهرم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………121

کَید هندی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………121

گ)

گرگسار……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..122

گستهم……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 124

گُشتاسپ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..124

گُشسپ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

گلنار………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….126

گودرز …………………………………………………………………………………………………………………………………………….127

گوش بستر……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 127

گیروی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….127

ل)

لُنبک آبکش…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 127

مالکه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………128

مانی صورتگر…………………………………………………………………………………………………………………………………………..128

ماه آفرید………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 129

ماهیار 1 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….129

ماهیار 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 129

ماهیار 3……………………………………………………………………………………………………………………………………………………129

مزدک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….130

مشکناز……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..131

مشکنک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………131

مَنذر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….132

مهرآذر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………134

مهران……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….134

مهربرزین خرّاد…………………………………………………………………………………………………………………………………………134

مهربنداد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………135

مهرپیروز بنداد………………………………………………………………………………………………………………………………………….135

مهرک نوشزاد………………………………………………………………………………………………………………………………………..135

مهرنوش………………………………………………………………………………………………………………………………………………….135 میلاد…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………135

ن)

ناردانک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..136

ناهید…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………136

نِرسی 1 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..136

نِرسی 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….137

نِرسی 3………………………………………………………………………………………………………………………………………….137

نِرسی آزادچهر……………………………………………………………………………………………………………………………….137

نصرقتیب………………………………………………………………………………………………………………………………………………..138 نُعمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..138

نوش آذر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………139

نوشه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..139

نوشین روان……………………………………………………………………………………………………………………………………………139

ه)

هرمز………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..140

هرمزد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..140

هرمز یزدگرد………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 140

هَفتواد………………………………………………………………………………………………………………………………………………………141

همای 1 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..141

همای 2………………………………………………………………………………………………………………………………………………….142

همای چهرآزاد………………………………………………………………………………………………………………………………………….142

هوشیار……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..143

ی)

یازاردشیر………………………………………………………………………………………………………………………………………………….144

یانُس…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………144

یزدگردبزه گر……………………………………………………………………………………………………………………………………………144

یزدگردبهرام……………………………………………………………………………………………………………………………………………..145

بخش دوّم:عناوین عام

ب)

باغبان………………………………………………………………………………………………………………………………………………….148

پ)

پزشک1………………………………………………………………………………………………………………………………………………148

پزشک2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..148

د)

دبیر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..149

دختر اردوان………………………………………………………………………………………………………………………………………….149

دخترمهرنوش زاد………………………………………………………………………………………………………………………………….149

دخترهفتواد…………………………………………………………………………………………………………………………………………..150

دهقان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….150

دهقان چاچ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..150

دیده بان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..150

ر)

راهب…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………151

ز)

زن پالیزبان …………………………………………………………………………………………………………………………………………….151

زن گازُر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………151

س)

ساقی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..152

سکُوبا………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..152

ف)

فرستاده 1………………………………………………………………………………………………………………………………………………..152

فرستاده 2……………………………………………………………………………………………………………………………………………….152

فرستاده 3……………………………………………………………………………………………………………………………………………….152

فرستاده 4……………………………………………………………………………………………………………………………………………….152

فغفور 1……………………………………………………………………………………………………………………………………………………153

فغفور 2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………153

فیلسوف هندی ………………………………………………………………………………………………………………………………………153

ق)

قیصر 1…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….154

قیصر 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….154

ک)

کنیزک 1…………………………………………………………………………………………………………………………………………………154

کنیزک 2…………………………………………………………………………………………………………………………………………………155

گ)

گازر ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..155

ل)

لوریان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….155

م)

موبد 1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………156

موبد 2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..157

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………………..158

چکیده

شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی از داستان های بسیاری تشکیل یافته است . در عین حال هر یک از داستان‏های این اثر حماسی عظیم دارای شخصیّت های فراوانی است که مطالعۀ تک تک حوادث زندگی این شخصیت‏ها به صرف زمان بسیاری نیازمند است و این احتمال وجود دارد که همین حجم انبوه در عدم رغبت به خوانش این متن ارزشمند مؤثر افتد .پژوهش حاضر جهت تسهیل در امر دستیابی به اطلاعات موجود در شاهنامه با صرف زمان کمتر، به بررسی اقدامات، رفتار ها و حوادث زندگی پادشاهان، پهلوانان و سایر اشخاص در شاهنامۀ  فردوسی پرداخته و با عنوان بندی، فهرست کردن و ارائۀ آن‏ها با ترتیبی منطقی، این امکان را برای خواننده فراهم آورده است که با یک بار نگاه کردن به فهرست اقدامات و حوادث مهمّ زندگی آنان، آشنایی کلی با چگونگی حضور شخصیت‏ها در شاهنامه پیدا کند وبدون اتلاف وقت و سردرگمی ، به سراغ حادثۀ خاصی برود که خواهان مطالعه وکسب آگاهی بیشتر دربارۀ آن است.

مقدمه

شاهنامۀ فردوسی بزرگترین منظومۀ حماسی زبان فارسی و آیینۀ تمام نمای فرهنگ، اعتقادات و آداب و رسوم ایرانیان است. این شاهکار بزرگ ادبی، دارای شهرتی جهانی بوده و به مثابۀ شناسنامه و سند هویّت ملّت ماست. شاهنامه سرگذشت قوم ایرانی را از آغاز آفرینش جهان و نخستین فرمانروایان ایران تا زمان شکست آخرین امپراتور ساسانی از سپاه اسلام، دربر می‏گیرد، بنابراین از داستان­های بسیاری تشکیل یافته و محدودۀ زمانی آن نیز طولانی است. اشخاص متعددی در داستان­های آن نقش­آفرینی کرده­ و با اقدامات خود در روند داستان­ها تأثیرگذار و از آن‏ها تأثیرپذیر بوده ­اند. آشنایی با این اشخاص گرچه ممکن است مطلوب و دلخواه باشد؛ امّا مطالعۀ حوادث زندگانی و اقدامات فرد فرد آن‏ها با توّجه به حجم شاهنامه مستلزم صرف زمان بسیاری است و نیز هیچ منبع مدوّن و طبقه بندی شده‏ای وجود ندارد تا هر پژوهشگری بتواند بدون جست وجوی بخش اعظمی از شاهنامه و مطالعه تک تک ابیات آن، به آسانی به اطلاعاتی که نیاز دارد دسترسی پیدا کند.