در زمینۀ رجز و رجزخوانی سوالاتی مطرح می شود که ما در این پژوهش به آنها پاسخ
داده ایم، مانند:

1ـ آیا رجزها دارای مفاهیم و مضامین خاصی هستند؟

2ـ اهداف، رویکردها و کارکردهای رجز چیست؟

در زمینۀ کارکرد رجز و رجزخوانی تاکنون مطالعۀ مستقلی انجام نشده است، هر چند در
شرح ها و تحلیل هایی که بر شاهنامه نوشته شده به گفتگوهای پهلوانان اشاره شده است و در کتاب هایی که در مورد حماسه های ملی نوشته شده نکاتی آمده است اما در این مورد ویژه، ظاهراً تاکنون کاری انجام نشده است.

روش، مطالعۀ کتابخانه ای و نوع پژوهش توسعه ای است، بعد از مطالعه شاهنامه فردوسی ابیاتی که رجز محسوب شده اند استخراج و فیش برداری شده و بعد از مطالعه، بر اساس دو بن مایۀ اصلی، رجزها یعنی گوهر و هنر، فیش ها دسته بندی و تدوین شده و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. در پایان نتایج این بررسی به صورت کارکرد رجز به عنوان ترفندی روانشناختی برای غلبه بر دشمن اثبات شده است.

 

1-2 بیان مساله:

فردوسی با سرودن شاهنامه به اوج قله ادب فارسی و اوج جاودانگی رسید. روش او در سرودن حماسه بی بدیل است و مسلماً رجز خوانی یکی از مهمترین و حماسی ترین بخش های شاهنامه به شمار می رود که باید مورد کنکاش بیشتر قرار گیرد.

شاهنامه یک روایت منسجم است و یکی از عناصر برجسته در این روایت گفتگوهای میان افراد است که قسمت زیادی از شاهنامه را به خود اختصاص می دهد و اکثر گفتگوهای قبل از جنگ ها رجز خوانی محسوب می شود.

رجز در لغت عرب به معنی حقیقی به دو منظور به کار رفته است: یکی تحرک و جابجایی شتر و یکی نامی برای نوعی شعرکه در حقیقت از همان تحرک وجابجایی اخذ شده است.

در این پژوهش ابتدا به تعریف رجز و اهمیت آن، هدف از به کار بردن آن و سپس به انواع و تاثیر آن در مقاطع مختلف خواهیم پرداخت.

 

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق:

از آنجا که در گفتگوهای مدرن امروزه هم رد پایی از رجزخوانی «خصوصاً در
نزاع های لفظی» دیده می شود لازم است که جهت ارتقاء فرهنگ عمومی بیشتر به این نحوه ی گفتگو پرداخته شود. تا آموزه های اخلاقی شاهنامه در این مورد بخصوص هم بیش از پیش فریادرس فرهنگ و باعث تعالی آن شود.

 

 

1-4 هدف ها:

1- جمع آوری رجز خوانی ها در شاهنامه

2- طبقه بندی و تدوین انواع آن ها

3- نشان دادن تاثیر رجز خوانی

1-5 پرسش های اصلی تحقیق:

1- آیا رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است؟

2- آیا قبل از جنگ ها برای تضعیف روحیه از رجز خوانی استفاده می شده است؟

3- آیا نوع و کیفیت رجز خوانی در تعیین طرف پیروز نقش مهمی داشته است؟

4- آیا بسیاری از رجزخوانی ها ریشه در حقایق داشته است؟

 

1-6 فرضیه های تحقیق:

1- به نظر می رسد رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است.

چکیده

آن چه در این پایان نامه بحث و بررسی شده است، به صورت مختصر شامل بررسی احوال و زندگانی سعدی از خلال آثار اوست. به کمک آن چه خود در آثارش بیان کرده، زندگی، خانواده، احوال، معاصران، سفرها و  ویژگی های جسمی شاعر، مورد مطالعه قرار گرفته است.

سفرهای سعدی را می توان از بارزترین خطوط زندگانی شاعر دانست که در آثارش، به بیان آن ها پرداخته است. در یکی از همین سفرهاست که ازدواج او در حلب، مرگ فرزند، گرفتاری در بند فرنگ را به تصویر کشیده است.

 این پژوهش، ویژگی های اجتماعی و سیاسی زمان شاعر را به تصویر می کشد. حاکمان و معاصران او را معرفی می نماید، و از قدرت عشق در کلام شاعر و آگاهی او نسبت به ارزشمندی سخنش، خبر می دهد.

واژه های کلیدی: سعدی، زندگانی، خانواده، سفرها، عشق، اساتید، معاصران.

مقدّمه

بی شك ، آدمی از دیر باز از ادبیّات و گونه های آن لذّت می برده است و اگر این لذّت و قدرت تأثیر ادبیّات در بشر نبود چه بسا این هنر یا به وجود نمی آمد و یا به زودی از بین می رفت. در این بین بسیاری از افراد یک جامعه از ادبیّات لذّت می برند؛ ولی همه ی آن ها قادر به خلق آثار ادبی نیستند و تنها عده ی معدودی دارای قدرت نوآوری و خلق آثار ادبی هستند. در میان كسانی كه آثار ادبی را خلق می كنند، آثار عده ای طرفداران بیش تری دارد و مسلّماً خوانندگان و علاقه مندان این آثار، می خواهند كه در باره ی صاحب اثر، مطالبی بدانند.

این نیاز، عده ای را بر آن داشت كه در باره ی صاحبان آثار ادبی به تحقیق و بررسی بپردازند و اطّلاعات به دست آمده را ثبت كنند و در اختیار دیگران قرار دهند. پیشینه ی این كار تا جایی كه نویسنده ی این سطور می داند، مشخص نیست؛ امّا شاید بتوان گفت كه            سابقه ای به قدمت انسان دارد و در هر دوره ای تحت تأثیر شرایط زمانی و نیازهای اجتماعی به انجام آن مبادرت می نمودند. نخستین كسانی كه به این كار اشتغال ورزیدند مورّخان بودند.

مورّخان اغلب در دربار شاهان به سر می برده و مشغول كتابت تاریخ ایشان بوده اند. در اثنای ثبت تاریخ شاهان، چه بسا به زندگی دیگران و ثبت اطّلاعاتی درباره ی آنها پرداخته اند. در میان این اشخاص ادبا به دلیل سخنان زیبا و دل انگیزشان اولویّت بیش تری داشتند و سخنان آنان را گاه به صورت تمثیل مطرح و اطّلاعاتی در باره ی آن ها ارائه می كرده اند.

اگر چه این اطّلاعات بسیار اندك است؛ امّا گاهی تنها اطّلاع از شاعر یا نویسنده ای، همان اشاره ی كوتاه مورخی است كه درباره ی شاعر بیان نموده یا قسمتی از اثر او را ثبت كرده است.

اگر با دقّت بیش تری آثار ادبی بررسی شوند، بی شك، رد پایی از زندگی یا شخصیّت یا عواطف صاحب اثر پیدا می شود. امروزه روانشناسان با بهره گرفتن از آثار یک نویسنده یا شاعر به تحلیل شخصیّت وی می پردازند و گاه وی را همان گونه كه هست معرفی می كنند؛ امّا منظور این نیست كه همگان مانند روانشناسان به تحلیل شخصیّت صاحب اثر بپردازند چون به دو دلیل این كار میسّر نیست؛ دلیل اول آن كه، همگان اطّلاع و توان كافی، درباره ی تحلیل های روان شناسی اثر ندارند و دیگر آن كه همیشه نیاز به این تحلیل ها نیست چون گاه خود شاعر یا نویسنده، خواسته یا نا خواسته اطّلاعاتی را درباره ی خود به خواننده می دهد كه گاه       می تواند بهترین و قابل اعتماد ترین اطّلاعات در باره ی صاحب اثر باشد. اگر چه این فرضیّه همیشه درست نیست و گاه در اثر شاعر یا نویسنده ای، هیچ نشانی از او نیست یا اطّلاعات موجود واقعیّت ندارند؛ امّا بهتر آن است، زمانی كه در باره ی صحّت یا كذب این اطّلاعات آگاهی نداریم، فرض را بر صحّت آن ها قرار دهیم و اطّلاعات موجود را بپذیریم.

ترم سوم كارشناسی ارشد، زمانی كه در فكر انتخاب موضوع پایان نامه ی كارشناسی ارشد خود بودم، در فكر نوشتن رساله ای بودم كه هم جنبه نوآوری در تحقیق را داشته و هم    درباره ی یكی از شعرای صاحب سبك و پر آوازه ی ایران زمین باشد. پس از مدّت ها تفكّر درباره ی موضوعات مختلف و مشورت با آقای دكتر جلیل نظری، روزی آقای دكتر نظری، موضوعی ناب را به بنده معرّفی نمود و آن بررسی زندگی، شخصیّت و عواطف سعدی در آثار سعدی بود. پس از انتخاب موضوع، عنوان رساله را ((سعدی از زبان سعدی)) گذاشتیم و    درباره ی آن شروع به بررسی كردم.

     اگر چه عنوان تحقیق ((سعدی از زبان سعدی)) بود؛ امّا نمی شد كه سعدی را در آینه ی دیگران نگاه نكرد. پس نخست به بررسی زندگی و شخصیت سعدی در آثار دیگران پرداخته   می شود.

قدیمی ترین مأخذی كه از سعدی سخن به میان آورده، كتاب تلخیص مجمع الآداب فی مجمع الالقاب از ابن فوطی (م723 هـ.) است كه معاصر با سعدی

 است و با وی مکاتبه داشته است و به قول خود او در سال 660 هجری با فرستادن نامه ای به استاد، بعضی از اشعار عربی او را خواسته بود.

جامی درباره ی او می گوید: (( از اَفاضل صوفیّه بوده و از مجاوران بقعه ی شریف شیخ    ابوعبداللّه خفیف، قدّس اللّه تعالی سره. از علوم بهره ای تمام داشته و از آداب نصیبی کامل. سفر بسیار کرده است و اقالیم را گشته و بارها به سفر حج پیاده رفته و به بتخانه ی سومنات در آمده بود و بت بزرگ تر ایشان را شکسته، و از مشایخ کبار بسیاری را دریافته و به صحبت شیخ شهاب الدّین رسیده و با وی در یک کشتی سفر دریا کرده.))(جامی، 1375، 598)

حسن انوری درباره ی او گفته است: (( بی تردید سعدی شاعر جهانی است و جهان او را به عنوان شاعری بزرگ می شناسد. شهرتش عالم گیر است و حتَی در زمان خود او، آوازه اش به دورترین سرزمین های شرق عالم رسیده بود. به گفته ی ابن بطوطه، جهانگرد نامدار عرب، كه چند سالی پس از مرگ سعدی به چین رفته بود، شعر سعدی در آن سرزمین به صورت ترانه و همراه با ساز خوانده می شده است.)) (انوری، 1384 ، 81)

آن چه در این رساله مورد بررسی قرار گرفت بررسی احوال و زندگانی سعدی از خلال آثارش می باشد. در آغاز کار، آثار شاعر مورد مطالعه قرار گرفت و آن چه درباره ی زندگی و خصوصیّات فردی و اجتماعی سعدی، در آثارش وجود داشت استخراج و فیش برداری شد. سپس تمامی فیش ها با توجّه به عناوین، به دسته های مختلف تقسیم و مرتب شد.

در این رساله، فصلی تحت عنوان جایگاه سعدی در ادبیّات فارسی و جهان آمده است که در آن نظرات بزرگان زبان فارسی و ادبیّات جهان درباره ی سعدی و آثارش بیان شده است. در فصلی با عنوان سعدی از زبان سعدی، به مطالبی اشاره می شود که شاعر در آثارش درباره ی خود، خانواده، زندگانی، سفرها، استادان، ممدوحان، مذهب، تحصیلات و دیگر شرایط زندگانی، بیان کرده است.  

مسائل اساسی مورد بررسی در این رساله به شرح زیر است :

فصل اول : کلیّات، شامل هدف پژوهش، ضرورت، پیشینه و روش تحقیق.

فصل دوم : جایگاه سعدی و آثارش در ادبیّات فارسی و جهان.

فصل سوم : سعدی از زبان سعدی، شامل ویژگی های فردی، خانواده، آثار، سخن، سفرها، ممدوحان، عشق و شاهد بازی سعدی.

فصل چهارم : نتیجه گیری و پیشنهاد ها.     

1-کلیّات

1-1- اهداف تحقیق

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………..

زندگینامۀ شهریار………………………………………………………………………………………………………………..

آثارشهریار………………………………………………………………………………………………………………………………

شکل گرایی …………………………………………………………………………………………………………………………

زبان ادبی …………………………………………………………………………………………………………………………….

شکل اثرادبی ………………………………………………………………………………………………………………………

فصل دوم: موسیقی شعرشهریار………………………………………………………………………………………………….

موسیقی شعر……………………………………………………………………………………………………………………….

موسیقی بیرونی شعرشهریار………………………………………………………………………………………………..

رابطۀ موسیقی ومعنا در شعر شهریار…………………………………………………………………………………

موسیقی درونی………………………………………………………………………………………………………………………

تکرار ……………………………………………………………………………………………………………………………………..

جناس……………………………………………………………………………………………………………………………………

موازنه……………………………………………………………………………………………………………………………………

عکس/وارونگی ……………………………………………………………………………………………………………………..

قلب مطلب …………………………………………………………………………………………………………………………..

موسیقی کناری…………………………………………………………………………………………………………………….

فصل سوم: صورخیال در شعرشهریار…………………………………………………………………………………………….

تشبیه…………………………………………………………………………………………………………………………………….

تشبیه گسترده……………………………………………………………………………………………………………………….

تشبیه بلیغ ……………………………………………………………………………………………………………………………

استعاره…………………………………………………………………………………………………………………………………….

استعاره مکنیه………………………………………………………………………………………………………………………….

تشخیص…………………………………………………………………………………………………………………………………..

پارادوکس(متناقض نما) ………………………………………………………………………………………………………

حسامیزی………………………………………………………………………………………………………………………………….

کنایه………………………………………………………………………………………………………………………………………..

فصل چهارم:هنجارگریزی زمانی …………………………………………………………………………………………….

هنجارگریزی زمانی………………………………………………………………………………………………………………….

باستان گرایی صرفی ……………………………………………………………………………………………………………..

واژگان كهن………………………………………………………………………………………………………………………….

کاربرد صیغۀ ماضی نقلی………………………………………………………………………………………………………

کاربرد فعل های پیشوندی……………………………………………………………………………………………………

کاربرد فعل یارستن………………………………………………………………………………………………………………

آوردن فعل تابع به صورت مصدر تام…………………………………………………………………………………..

دانستن به معنای توانستن…………………………………………………………………………………………………..

ساختن صفت با پسوند«آنه»………………………………………………………………………………………………..

ساختن صفت با پسوند«ینه»………………………………………………………………………………………………..

اضافه مقلوب…………………………………………………………………………………………………………………………

ساخت صفت تفضیلی از اسم……………………………………………………………………………………………….

«آ» بیان حالت عاطفی…………………………………………………………………………………………………………

«ان»نسبت…………………………………………………………………………………………………………………………..

قید حالت……………………………………………………………………………………………………………………………..

ساختن قید با پسوند«ستان»……………………………………………………………………………………………….

کاربردقیدتشبیه مانستن،گویی…………………………………………………………………………………………….

کاربرد حروف……………………………………………………………………………………………………………………….

حروف اضافۀمضاعف…………………………………………………………………………………………………………….

«را»به معنای «برای»…………………………………………………………………………………………………………..

رای فك اضافه…………………………………………………………………………………………………………………….

با به معنای در مقابل …………………………………………………………………………………………………………

«نه» به معنای «نیست»………………………………………………………………………………………………………

کاربرد«ک» برای تقلیل وتدریج در قید………………………………………………………………………………

«ک»تحبیب،تصغیرو… ……………………………………………………………………………………………………….

واژگان عامیانه………………………………………………………………………………………………………………………

کاربردواژگان ترکی………………………………………………………………………………………………………………

واژگان زبان های اروپایی …………………………………………………………………………………………………….

الفاظ وواژگان معاصر……………………………………………………………………………………………………………

کاربرداصوات…………………………………………………………………………………………………………………………

باستان گرایی نحوی……………………………………………………………………………………………………….

جابجایی ضمیر…………………………………………………………………………………………………………………….

 

حذف……………………………………………………………………………………………………………………………………

جابجایی ارکان جمله………………………………………………………………………………………………………….

ترکیبات وصفی واضافی……………………………………………………………………………………………………..

فصل پنجم:شهریار ومکتب رمانتیسم………………………………………………………………………….

مکتب رمانتیسم …………………………………………………………………………………………………………………….

رمانتیسم در ایران………………………………………………………………………………………………………………….

رمانتیسم در شعر شهریار……………………………………………………………………………………………………….

توجه به جوامع سادۀ ابتدایی وروستا……………………………………………………………………………………

بازگشت به دوران کودکی …………………………………………………………………………………………………..

اندوه رمانتیک……………………………………………………………………………………………………………………….

عشق ورزیدن………………………………………………………………………………………………………………………..

ویژگی تصاویر در شعر رمانتیک…………………………………………………………………………………………..

صورخیال رمانتیسم……………………………………………………………………………………………………………..

تشبیه عقلی…………………………………………………………………………………………………………………………..

پارادوکس……………………………………………………………………………………………………………………………..

حسامیزی………………………………………………………………………………………………………………………………

تشخیص……………………………………………………………………………………………………………………………….

انعکاس حالات شاعر در طبیعت…………………………………………………………………………………………..

فصل ششم:نقد وطنز در شعر شهریار………………………………………………………………………………….

معنای لغوی واصطلاحی طنز……………………………………………………………………………………………….

طنزدرادبیات ایران………………………………………………………………………………………………………………..

طنز وانواع ادبی……………………………………………………………………………………………………………………..

شیوه های طنز نویسی………………………………………………………………………………………………………….

طنز ونقد در شعر شهریار……………………………………………………………………………………………………..

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………….

1

 

2

4

6

7

8

10

11

12

13

16

22

23

27

31

31

32

33

45

46

47

50

55

59

62

64

66

68   73

73

74

74

75

76

76

76

77

77

78

79

79

80

80

81

81

82

83

83

83

83

84

84

84

85

86

87

88

89

90

91

91

93

94

95

100

101

103

103

104

105

106

108

110

115

116

118

118

118

121

124

125

126

128

128

129

147

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………   151

چکیده

اثر ادبی به ویژه شعر ازنظر به کارگیری زبان و روش  بیان از اثر غیر ادبی متمایز می شود. ادبی کردن وهنری کردن یک اثر از طریق به کاربردن شگردهاوتمهیداتی صورت می گیرد که شکل گرایان روسی آن را آشنایی زدایی می نامند..به کاربردن لوازمی مانند وزن وقافیه وآهنگین کردن سخن ، مجازهای بیانی شاعرانه مانند تشبیه، استعاره، پارادوکس، کنایه و… همچنین تغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدید شگردهایی است که زبان یک اثر را ادبی وهنری می کند.

پژوهش حاضر بررسی ساخت هنری شعرشهریار است که در آن شعر شهریار ازنظر اصول زیبایی شناسی وبه کارگیری موسیقی ،صورخیال ،نحوۀ اجزای جمله وواژگان مورد تحلیل وبررسی قرارگرفته است.

همچنین طنزپردازی ورمانتیسم که درشعر شاعرجایگاه خاصی دارد،ازمباحث مطرح شده دراین پژوهش است.

بابررسی ساخت هنری شعر شاعر مشخص شدکه موسیقی،صورخیال وزبان شعری شهریار در غالب موارد بازتاب عاطفه واحساس شاعر هستند وعاطفه عنصر غالب ومسلط شعروی به شمار می رود.همچنین شهریار،شاعری طنزپردازاست.

مقدمه

تفاوت متون ادبی بامتون دیگر درشیوۀ به کارگیری زبان درآن است .در متون ادبی زبان معمول ومتداول با شگردها وترفندهایی که هنرمند به کارمی برد شکل دیگری به خود می گیرد ودر این حالت است که دراین نوع متون تنها معنای موردنظر اهمیت ندارد بلکه شکل اثر وزبان وشیوه بیان درآن برجستگی خاصی پیدا می­ کند ودر واقع هدف هنرمند ارائه اثری ادبی  با بیانی زیبا وهنری است.

شاعران برای ادبی کردن اثر خود شیوه های گوناگونی به کار می برند، بیان سخن به شکل آهنگین وموزون، استفاده ازصورخیال وبیان مفاهیم به طرق غیر مستقیم وتغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدیدو… شگردهایی است که شاعران برای ادبی کردن اثر خود به کار می گیرند.

شهریار نیز یکی از همین شاعران است که برای بیان احساس والقای عاطفۀخود شعر را انتخاب می کند وآن را به انواع زیبایی ها می آراید.

دررسالۀ حاضر ساخت هنری شعر شهریار مورد بررسی قرار گرفته است.دراین پژوهش موسیقی شعر شهریار،صورخیال در دیوان این شاعر، رمانتیسم در شعر وی، نقد وطنز در شعر شاعر وهمچنینباستان گرایی صرفی ونحوی درشعر شاعر مورد بررسی قرارگرفته است.

برای انجام این پژوهش ابتدا کتابهایی در موردزیبایی شناسی وکتابهای فلسفۀهنر وکتب مربوط به دیدگاه های شکل گرایان مطالعه  وفیش برداری شد.پس از فیش برداری ازدیوان شاعر به صورت استخراج اوزان وبحرهای عروضی ،بررسی صورخیال،رمانتیسم درشعرشاعر،همچنین تحلیل اشعارازنظرنقدوطنزانجام ومطالب آن جمع آوری شد ودر مرحلۀ بعد مطالب جمع آوری شده، تدوین ونگارش گردید.

مقدمه…… 2

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله تحقیق.. 6

1-2- ضرورت تحقیق 6

1-3- هدف تحقیق.. 6

1-4- پیشینه تحقیق 6

1-5- روش کار و تحقیق 7

فصل دوم: درآمدی بر پیدایش تصوف اسلامی

2-1- تصوف یا عرفان در نزد مسلمین و منشاء آن 8

2-2- بحثی در وجه تسمیه‌ی صوفی 10

2-3- بحثی در تعریف تصوف 12

2-4- اندکی در طبقات اهل زهد و عبادت در صدر اسلام. 14

فصل سوم: معرفی حاتم اصم

3-1-1- نام و نسب.. 15

3-1-2- کنیه و لقب‌ها 15

3-1-3- تاریخ ولادت.. 16

3-1-4- منشاء و مولد. 17

3-1-5- تاریخ وفات.. 17

3-1-6- محل وفات.. 17

3-1-7- جایگاه حاتم در تصوف.. 17

3-1-8- استاد یا استادان حاتم. 19

3-1-9- شاگردان حاتم. 20

3-1-10- خانواده 20

3-1-11- دوستان و هم صحبتان. 21

3-1-12- خلفای هم زمان با حاتم. 21

3-1-13- سفرها 22

3-1-14- شرکت در جنگ (غزو) 22

3-1-15- دیدارها 23

3-1-16- دین و مذهب.. 23

3-1-17- محل زندگی و ارشاد. 23

3-1-18- برجسته‌ترین ویژگی‌ها 24

3-1-19- آثار مکتوب.. 24

3-1-20- نظریه‌های خاص حاتم. 25

3-1-21- علت ملقب بودن حاتم به اصم. 26

3-2-حاتم اصم در فرهنگ‌های فارسی… 27

3-2-1- فرهنگ غیاث اللغات… 27

3-2-2- فرهنگ جامع آنندراج. 28

3-2-3- اثر آفرینان. 28

3-2-4- فرهنگ سخن.. 28

3-2-5- لغت نامه‌ی دهخدا 29

3-2-6- فرهنگ فارسی معین.. 37

3-2-7- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب.. 37

3-2-8- دانش‌نامه‌ی جهان اسلام. 38

3-3- مقایسه ای جالب میان دو نام مشابه

3-4- جست و جوی نام حاتم اصم در اینترنت… 40

 

فصل چهارم: سیمای حاتم اصم در آثار نثر و نظم

4-1- سیمای حاتم اصم در کتاب شرح تعرف 42

4-2- سیمای حاتم اصم در کتاب طبقات الصوفیه 44

4-3- سیمای حاتم اصم در کتاب احیاء علوم الدین 47

4-4- سیمای حاتم اصم در کتاب مکاتیب فارسی غزالی 60

4-5- سیمای حاتم اصم در کتاب رساله‌ی قشیریه 69

4-6- سیمای حاتم اصم در کتاب کشف المحجوب 80

4-7- سیمای حاتم اصم در کتاب حدیقه الحقیقه 87

4-8- سیمای حاتم اصم در کتاب بوستان سعدی… 92

4-9- سیمای حاتم اصم در کتاب تذکره الاولیاء 95

4-10- سیمای حاتم اصم در مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه 121

4-11- سیمای حاتم اصم در کتاب نفحات الانس 123

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- تاثیر ادبی حاتم برادبیات…..128

 

فهرست منابع. 133

چکیده لاتین….. 13

چکیده:

حاتم اصم عارف نامی قرن دوم و  سوم هجری در برخی متون نظم و نثر فارسی به ویژه در متون نثر صوفیه و عرفا یا هواداران آن‌ ها مورد توجه واقع شده است که مطالبی که درباره ی او در اهم این متون یافت شده است دراین تحقیق نقل گردیده و مورد توضیح و بررسی قرار گرفته و یک ارزیابی كلی ازحضور حاتم در آن اثر شده است. هم چنین برای کامل‌تر شدن موضوع توضیحات تعدادی از فرهنگ‌ها، واژه نامه‌ها و دایره المعارف‌ها نیز به آن افزوده گردیده و درنهایت با بررسی این متون و یک جمع بندی کلّی و تائید مطالب مستند  نشان می‌دهد که حاتم اصم به چه میزان در ادب فارسی و متون آن حضور و تأثیر داشته و این تأثیر تا چه میزان جنبه‌ی ادبی و هنری و تا چه حد جنبه‌ی معرّفی و اطلاع رسانی دارد و اطلاعات صحیح تر و قابل اعتمادتر در باب وی کدام است و سره از ناسره جدا می گردد.

مقدمه:

در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان گوناگون گفته‌اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده‌اند كه هیچ یک جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می‌یابند بدون آن كه نیازی به قالب‌گیری در تعریف و حدود معینی باشد. آیا می‌توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می‌توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده می‌شود؟

در زندگی ادبی، انسان در می‌یابد كه رسالت وی در این جهان تنها خورد و خواب نیست بلكه رسالت مهم تری بر عهده دارد و انسانیت به این نیست كه تنها گلیم خود را از امواج متلاطم بركناردارد و در نجات خود بكوشد ، انسان آن است كه برای سعادت نوع خود گام بردارد.پس شك نیست كه اندیشه ها و اندیشه‌های انسانی در سطح انسانیت یكی از عناصر مهم ادب است. ادیان به طور اعم در پایه‌ریزی نوعی از ادبیات سهمی به سزا داشته‌اند و با وجود تحولات و دگرگونی هایی كه در جامعه‌ها پدید آمده است اوضاع ادبی نیز دوشادوش دگرگونی های جوامع انسانی دگرگون شده است

زبان و ادبیات جلوه گاه  اندیشه ، آرمان ، فرهنگ و تجارب و روحیات یک جامعه است . انسان ها در گذر زمان از زبان برای انتقال پیام ها ، عواطف و اندیشه های خویش بهره جسته اند و از ادبیات که زبان برتر است به عنوان ابزاری در انتقال بهتر ، بایسته تر و مؤثرتر اندیشه خود استفاده کرده اند . ادبیات ، درتلطیف احساسات ، پرورش ذوق و ماندگار کردن ارزش ها و اندیشه ها سهمی بزرگ و عمده بر دوش داشته است  به همین دلیل هر اندیشه ای که در قالب مناسب  خویش ریخته شود ماندگارخواهد بود.

عبدالحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد: ((بطور کلی ادبیات آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و والاتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند پس واضح است که یکی از ویژگی های مهمی که هر اثر باید داشته باشد تا در جمله آثار ادبی به حساب آید پایندگی و ماندگاری آن اثر در طول زمان است. بطور کلی اگر کسی که قصد دارد به آفرینش ادبی بپردازد به هدف ادبیات که همان بیان احساسات و عواطف درونی انسان است، ناظر باشد بطور حتم اثری که خلق می کند دارای ویژگی پایندگی (هر چند که پایندگی آثار بزرگ ادبی را نداشته باشد) خواهد بود؛ زیرا عواطف بشری امریست که دستخوش تغییر در طول زمان نمی شود و همواره ثابت است؛ به عنوان مثال مفهوم عشق در تمام دوران ها وجود داشته و همواره ستایش شده است((.

در هر جامعه‌ای ادب جلوه‌ایست از تجلیات روحی و آسایش ارواح سركش انسانی كه در دنیای نامتناهی در قید و بندهای بسیاری اسیر شده است و راه گریزی ندارد، لاجرم برای تسكین آلام و دردها و ناكامی ها و رنج و عذاب و شكنجه كه ناگزیر به تحمل آن ها است متوسـل به مناجـات و راز و نیــاز می شود و اندیشه ها واحساسات خود را كه هرگز نمی تواند در این جهان ابراز كند به شکل جالب و دل‌انگیزی بیان می كند، در لباس نثر، در لباس نظم، در جلوه‌های موسیقی، در بیان احساسات دقیق و رقیق عرفانی و اتحاد و فنا و یگانگی، این امور همه به هم پیوسته است.

ادبیات زاییده روح و ذوق‌های لطیف و حساس است و بازتاب دهنده ی روح لطیف عرفانی است و در پاره‌ای موارد جنبه‌های ارشادی آن نیرومند است كه اخلاقیات مذهبی را در بردارد.

در گلزار معانی و حقایقی که چمن آرای فکر بشر بوجود آورده است تا کنون گلی خوشبوتر از گل عرفان نرسته است  و گلهای دیگر این گلزار نیز تا نفحه ای از این گل نداشته باشند بویشان مطبوع طبع صاحبدلان واقع نمی گردد و شگفت آنست که در گلزار معانی و حقایق از این نوع رستنی جز یک گل بیشتر نروئیده  و محل روئیدن آنهم مشرق زمین بوده است.

عرفان کعبه ی  مقصودی است که رهروان راه دین و علم هر دو به آنجا می رسند. عرفان حقیقتی است که در عرض تمام مذاهب و علوم قرار گرفته و با همه دشوار بدست آمدنش همه کس می تواند از دین و مذهب و علم خود آنرا بیابد و عارف واقعی  کسی است که بر حقیقت فضائل و رذائل واقف گشته و متحلی به فضائل و متخلی از رذائل گردیده و انقدر دارای صفای قلب شده که نسبت به هر جانداری تا چه رسد به انسان مهربان است  بنابراین با خواندن حالات عارفان در می یابیم هیچ مقامی برای انسان بالاتر از مقام معرفت و هیچ حالی خوشتر از حال عرفان نیست و هرکس می خواهد به کمال مطلوب انسانیت برسد باید بکوشد به این مقام و حال برسد.

تصوف در قرن دوم هجری که ابتدای ظهور آنست عبارت بوده از توجه مفرط به زهد و عبادت بر طبق  اوامر و نواهی شریعت اسلام و موضوعات تصوف در قرن دوم یعنی ابتدای  ظهور آن زهد ، توکل ، صبر ، شکر ، اخلاص ، محبت  و معرفت و  اموری از این قبیل بوده و در آغاز تمام این مطالب یکسان مورد توجه قرار می گرفت  ولی طولی نکشید که پیشوایان طریقت هر یکی به یکی از این موضوعات بیشتر متوجه گردیده  و مستغرق حالتی از حالات مذکور شده اند.

کم کم تصوف شکل دیگری به خود گرفت و فرقه صوفیه رسما در مقابل فرقی که در اسلام ظاهر شده بودند به عنوان یک فرقه ی  صاحب تشکیلات و آراء و عقائد مخصوص عرض اندام کرد . این فرقه مشایخ و بزرگان بسیاری داشته  که حاتم اصم یکی  از مشایخ بزرگ صوفیه  در قرن دوم و سوم است که او نیز دارای ویزگیهای برجسته ای مانند زهد ، صدق ، کرم ، عدم خشم ، آرامش اخلاقی  است و  حتی نظریه های خاصی را مانند مرگ های چهار گانه و تقسیم شهوت  بیان نموده است.

از انجا که در آثار نظم ونثر فارسی از حاتم نام برده شده است نشان از توجه و جایگاه ویژه او در نزد نویسندگان وشاعران عارف مسلک دارد.

با توجه به این که برخی از این بزرگان گمنام بوده اند واطلاعات زیادی از آنها در دست نداریم حتی تاریخ تولد آنها مشخص نیست  لذا با بررسی آثاری که از آنها سخن به میان آمده به شناخت این بزرگان دسـت  می یابیم و با بررسی برخی از این  منابع چون کتاب شرح تعرف عبدالله المستملی بخاری ،طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری ، احیاء علوم الدین و مکاتیب فارسی غزالی ، رساله قشیریه عبدالکریم بن هوازن قشیری ، کشف المحجوب هجویری ، حدیقه سنایی ، بوستان سعدی، تذکره الاولیاء عطار نیشابوری مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی  و نفحات الانس جامی با به میان آوردن وپیش کشیدن سخن و حکایاتی از آنان به  موضوع  این تحقیق یعنی  سیمای حاتم اصم در آئینه ی  ادبیات فارسی خواهیم رسید که نشان میدهد تا چه میزان در ادبیات فارسی تاثیر گذار بوده یا فقط  از بعد عرفانی ، شخصیت آنها مورد توجه قرار گرفته است .

نگارنده ی  این سطور با اشعار عرفانی انس و الفت داشته و همواره مجذوب کلام شیوای شاعران و نویسندگان عارف مسلک بوه و این دلدادگی به اشعار عرفانی ، سبب بررسی یکی از شخصیتهای صوفیه و عارف یعنی حاتم اصم در آثار نظم و نثر فارسی گردید و دریچه ای بر دلم گشود و مرا در این مسیر راهبر شد و عزم کردم تا در راه تکامل این ارمغان الهی کوشیده و با امید بپویم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال . . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر . . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است . . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است . . . . . . . .  . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق . . . .  . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح . . . . . .  . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا . . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت . . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان . .  . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی . . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی . . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی . . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی‌های روزگار . . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان . . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن . . .  . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه . . .  . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری . . . .  . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی . .  . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی . .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند . . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا . . .  . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن . . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم . . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی .. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی . . . . .  . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب‌های زبان . . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان . . . .	88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی . . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام . . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل . . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری . . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب . . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان . . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه . .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب . . .  . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری  . . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا . . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی . . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری . . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری . . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه‌گیری یافته‌های طرح
6-1- نتیجه‌گیری . . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع . . . .  . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

چکیده

 پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می‌گیرد و كردار و گفتار  آدمیان را در جامعه آبیاری می‌كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك‌ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه  طرح می كند  آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی  دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می‌آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده‌ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل‌ها هفتاد و سه بار، صبر كردن  بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یک بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت  سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل‌ها به كار رفته است.

 سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن‌ ها استفاده شده است.

واژگان كلیدی:

 سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه‌های دینی،  

1-1- مقدّمه

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش‌های روز مره دارد. یكى از ویژگی‌هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها، خوشی‌ها و سختى‌ها مصیبت‌ها و مرارت‌ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان‌ها بوده و هست صبر و ‌استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه‌های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.         

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه  هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

 

 

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى‌كند، در می‌یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى‌ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته‌اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

صبر یكی از واژه‌های كلیدی قرآن است كه به صورت‌های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت‌های بسیاری می‌شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در حکمت 424 می‌فرماید: « اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده‌ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج‌البلاغه، 1387‌:1287)

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

موسوی اصفهانی می‌نویسد: « در زبان  فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده‌اند ولی میان این دو واژه، تفاوت‌های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن‌ ها کاربردها و آثار خاص بیان می‌کند و می‌فرماید: « الصّمتُ حُكمٌ، والسُّكوتُ سَلامَهٌ، و الكِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382‌: 63)

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه‌ای از سوی خداوند می‌شود و فرمان الهی به او می‌رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می‌شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می‌زاید و می‌هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك‌ها به وجهی گیرا و دل‌نشین  بیان می‌كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می‌نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یک مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

صبر در غزل‌های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی  شده است.» (مشیری، 1382: 49)

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه‌های اجتماعی و اخلاقی سعدی می‌نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه‌ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه‌های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی‌مانند» و «کیمیای بزرگی‌ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست»  (حسن لی‌، 1378: 92)

سعدی از خواننده‌ی آگاه و خردمند خود می‌خواهد كه قبل از دم زدن وافتتاح كلام، در آنچه كه می‌خواهد بیان كند تاًمّل و درنگ كرده و به عباراتی كه بر زبانش می‌خواهد بگذر بیاندیشد. وی سخن درست و كوتاه را بر پر گویی و بیهوده گویی ارج نهاده و بیان می‌كندكه سخن و كلامی كه از دهان آدمی خارج می‌گردد معرف شخصیت وتوان فكری اوست .پس انسان بهتر است اگر بر آنچه كه می‌خواهد بگوید دانش و آگاهی ندارد، كمال زیبندگی آن است كه خاموشی گزیده و همچون كوه در سكوت وقار ومتانت خود را حفظ كند.

سعدی، معلم اخلاق، نكته سنجی  و تاًمّل و درنگ در سخن را نشانه‌ی كمال آدمی بر می‌شمارد و سكوت به هنگام را مایه‌ی عزت و كرامت فرد می‌داند. سخن نابجا و بی هنگام حتی اگر بر زبان عالم و دانشمند برود باعث تضییع حرمت اوست. بنا براین به جاست كه انسان گاه و مقام سخن را در یابد و بر بیهوده و نابجا گفتن سخن قدر خویش را نكاهد و منزلت خود را در نظر دیگران پست و حقیر نكند. این رساله تلاش می‌كند ضمن نگاهی به اهمیت صبر و سكوت در آیات كریمه‌ی قرآن مجید و روایات بزرگان دین و همین طور مقام این دو فضیلت در آثار شاعران پارسی، به اهمیت این موضوع در آثار و اشعار سعدی پرداخته و با دقّت و  تاًمّل این دو  فضیلت را  بررسی كند. 

این رساله مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است. در فصل نخست، كلیّات تحقیق كه در برگیرندة  هدف تحقیق، روش تحقیق، پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ بحث می‌شود.

در فصل دوم نگاه مختصری به زندگی و آثار سعدی از منظر صاحب نظران افكنده خواهد شد واز تحصیلات، مسافرت‌ها،  تجارب و  اهمیت این شاعر در ادبیات فارسی و جهان  صحبت می‌شود و از آثار او و موضوعاتشان سخن به میان آمده است.

فصل سوم، به اهمیّت صبر و سكوت در آیات و روایات اسلانی پرداخته  و با شرح و بسط این دو موضوع از نظر آیات كریمة قرآن مجید و هم چنین نصوص صریح روایات و احادیث شریف از معصومین و امامان (ع)  اشاره می‌شود.

فصل چهارم به بررسی جایگاه صبر و سكوت در ادبیات فارسی می‌پردازد و اهمیّت آن را در آثار شاعران طراز  اوّل  ایران مانند  مولوی، عطار، صائب تبریزی و … نشان می‌دهد.

فصل پنجم این تحقیق كه بدنة اصلی این پژوهش را در بر می‌گیرد، به بحث و برسی جایگاه صبر و سكوت در آثار سعدی می‌پردازد. در این بخش نگارنده بر اساس اشعار و گفته‌های سعدی تحلیل خود را از این دو مبحث ارائه می‌دهد. در فصل ششم، پژوهنده دریافت و استدراكات خود را ازكُل مباحث و نتیجة  ارائه تحقیق  داده و سپس پیشنهاداتی را نیز در این خصوص  اضافه می‌كند.

1-2- هدف تحقیق:

هدف از انجام این پژوهش، بررسی جایگاه صبر و سكوت در در آثارسعدی شیرازی است. در مقولة تربیت و اخلاق چنان كه از آثار و اشعار سعدی بر می‌آید، صبر وسكوت به عنوان دو راهبرد تربیتی و اخلاقی در موفقیت انسان بسیار مؤثر هستند. از دیگر سو، به نظر می‌رسد، سعدی در مبحث صبر و سكوت به شدّت تحت تأثیرآموزه‌های اسلامی است. یكی از اهداف دیگر این تحقیق نشان دادن كمیّت و كیفیّت این اثر پذیری می‌باشد.

1-3 ادبیات‌ و پیشینة تحقیق:

 تا كنون، تحقیق و اثر مستقلی در خصوص جایگاه صبرو سكوت در آثار سعدی به رشته‌ تحریردر نیامده است. لیكن پژوهش‌گران و ارباب ذوق و اندیشه به طور پراكنده در آثار خود به این مبحث پرداخته‌اند.

محمد علی همایون در باب سعدی و گلستان و بوستان و غزل‌های او كتابی باعنوان«سعدی، شاعر عشق و زندگی» تاًلیف كرده است. این كتاب در 385 صفحه در سال1385 توسط نشر مركز روانه‌ی بازار گردیده.  نویسنده در این كتاب مطالب گوناگونی را در هشت فصل پیرامون موضوعات مختلف درآثار سعدی به رشته ِ تحریر درآورده است. در صفحه (167) چنین می‌خوانیم: « سعدی در بوستان، بخصوص در باب سوم و نیز در باب‌‌های دوم و چهارم و هفتم، در تئوری تصوف و درویشی داد سخن می‌دهد، چنان كه اگر این شعرهای او را به دست كسی بدهند كه از تصوف و ادبیات آن سررشته داشته باشد ولی نداند كه این شعرها از سعدی است، به حق گمان خواهد كرد كه گوینده آن‌ ها از اجله شعرای صوفی است…، منظورم برداشت او از آراء و روش‌های اصولی و اساسی و پاك و بی غش تصوف است، و بازتاب آن در خلق و خو و رفتار و گفتار صوفیان بزرگ افسانه مانند جنید بغدادی و شبل