مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………. 2

فصل اوّل: کلیّات تحقیق

1-1- بیان مسأله و طرح سؤال های تحقیق……………………………………………………………………. 7

2-1- سؤال­های تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 7

3-1- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 8

4-1- اهداف و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………. 8

5-1- پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 8

6-1- فرضیه ­ها ……………………………………………………………………………………………………… 8

فصل دوم: شعر کودک

1-2- شناسایی کودک و نوجوان ………………………………………………………………………………. 10

2-2- ادبیات کودک و نوجوان …………………………………………………………………………………. 12

3-2- ویژگی­های ادبیات کودک و نوجوان ………………………………………………………………….. 14

4-2- پیشینه­ی ادبیات کودکان و نوجوانان …………………………………………………………………… 15

5-2- ادبیات کودکان در جهان …………………………………………………………………………………. 15

6-2- ادبیات کودکان در ایران ………………………………………………………………………………….. 16

7-2- شعر ………………………………………………………………………………………………………….. 23

8-2- شعر کودک …………………………………………………………………………………………………. 23

9-2- ویژگی­های شعر کودک ………………………………………………………………………………….. 25

1-9-2- کلمات شعر …………………………………………………………………………………………….. 25

2-9-2- اهمیت کلمات در شعر کودک ………………………………………………………………………. 25

3-9-2- محتوای شعر کودک …………………………………………………………………………………… 26

4-9-2- صنایع شعری کودک ………………………………………………………………………………….. 26

5-9-2- توصیف در شعر کودکان …………………………………………………………………………….. 26

6-9-2- طول شعر کودکان ……………………………………………………………………………………… 27

10-2- انواع شعر کودکان ……………………………………………………………………………………….. 27

11-2- موسیقی و انواع آن در شعر کودک ………………………………………………………………….. 33

1-11-2- موسیقی بیرونی در شعر کودک…………………………………………………………………….. 33

2-11-2- موسیقی کناری در شعر کودک ……………………………………………………………………. 40

3-11-2- جایگاه قافیه در شعر کودک ……………………………………………………………………….. 40

4-11-2- نقش قافیه در ساختار شعر کودک ……………………………………………………………….. 46

5-11-2- موسیقی درونی در شعر کودک ……………………………………………………………………. 47

6-11-2- جناس­ها و نقش آن در افزایش موسیقی درونی شعر کودک ……………………………….. 52

7-11-2- موسیقی معنوی در شعر کودک ……………………………………………………………………. 54

12-2- عاطفه در شعر کودک……………………………………………………………………………………. 57

13-2- صورخیال و نقش آن در شعر کودک ……………………………………………………………….. 60

14-2- نقش زبان در شعر کودک ……………………………………………………………………………… 69

15-2- قالب­های شعری کودک ………………………………………………………………………………… 83

فصل سوم: شعر کودک و دفاع مقدّس

1-3- درآمدی بر شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………… 89

2-3- اسطوره سازی در شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………… 90

3-3- موضوعات و مضامین شعر دفاع مقدّس ……………………………………………………………… 91

4-3- قالب­های شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………….. 97

5-3- زبان شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………………… 104

6-3- نماد و نمادگرایی در شعر دفاع مقدّس ……………………………………………………………… 113

7-3- سیر تکاملی شعر دفاع مقدّس از دیدگاه صور خیال ………………………………………………. 114

8-3- دفاع مقدّس در شعر کودک ……………………………………………………………………………. 119

9-3- تأثیر دفاع مقدّس در مضمون و درون مایه­ی  شعر کودک……………………………………….. 126

9-3-1- تأثیر دفاع مقدّس در عاطفه و شعر کودک ………………………………………………………. 128

10-3- برجسته سازی شعر کودک دوران دفاع مقدّس …………………………………………………… 134

1-10-3- برجسته سازی از طریق تخیّل ……………………………………………………………………. 135

2-10-3- برجسته سازی از طریق زبان ……………………………………………………………………… 142

11-3- نمادهای دفاع مقدّس در شعر کودک ………………………………………………………………. 150

12-3- موسیقی شعر کودک در دفاع مقدّس ……………………………………………………………….. 152

 

13-3- مفاهیم و اصطلاحات جنگ در شعر کودکان ……………………………………………………… 156

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………… 157

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………….. 158

چکیده

پایان نامه­ی حاضر که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل یافته، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجّهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ­ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار می­دهد. شیوه­ تدوین این
پایان نامه، به این صورت است که ابتدا، منابعی که در پایان ذکر شده به دقت مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته­اند، سپس نکات مهم فیش برداری شده و بعداز آن، مطالب در سه فصل گنجانده شده ­اند. در فصل اول، به کلیات تحقیق اشاره شده و در فصل دوم، به بیان موضوعاتی از قبیل، شناسایی کودک، شعر کودک، ادبیات کودک و … پرداخته شده و در فصل سوم، ضمن درآمدی بر شعر دفاع مقدّس، جنبه­ های گوناگون دفاع مقدّس در شعر کودک مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند. نتایج به دست آمده از این پژوهش ، بیان­گر آن است که شعر کودک و نوجوان، باید به گونه­ ای ساده و روان باشد تا بچه­ها با شنیدن آن، بتوانند مضامین نهفته در شعر را به طور زنده درک نمایند و در این میان، شاعر می­بایست جهان ذهنی مخاطب؛ یعنی کودک و نوجوان را درک کند. از طرفی دیگر، زمینه­ اصلی ادبیات کودک و نوجوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی را «انقلاب اسلامی» و«جنگ تحمیلی» تشکیل می­ دهند و
سروده­های این دوره به شدّت تحت تأثیر این دو رویداد بزرگ قرار گرفته­اند. نتیجه­ دیگری که از این پژوهش به دست آمده، این است که در شعر کودک با موضوع دفاع مقدّس، هم به لحاظ کمی و هم کیفی دچار کمبود هستیم. در همین راستا، می­بایست از کلیشه­ها و توصیفات کلی و عام و تعابیر تکراری پرهیز شود.

مقدمه

اگر شعر کودک جزئی از اجزای جهان کودک باشد، پیش از هر چیز، باید به جهان او بنگریم و توجه داشته باشیم که جهان او، مجموعه ­ای از اجزا است که ویژگی­های مجموعه با تک تک اجزا متفاوت و علت آن موجودیّت کودک است.

کودک در آغاز لمس کردن، چنگ زدن ومکیدن است. او می­بیند، اما وسیله او برای درک و شناسایی محیط، چشیدن است. این گونه شناخت، طبیعی و غریزی است. هنوز میان حواس او و ذهنش رابطه­ای برقرار نشده است، زیرا این رابطه تنها از طریق تجربه به وجود می ­آید و کودک در این مرحله هیچ تجربه­ای ندارد.

کودک در جامعه به یاری تجربه­یافتگان، کم کم میان حواس و ذهن خود رابطه­ای انسانی برقرار می­ کند. پایه­ این تجربه، انتزاع؛ یعنی ساختن مفاهیم عقلی از اشیا و امور عینی است. وتعّقل نیز تنها از طریق انتزاع به وجود می­آید. ما بزرگ سالان، سیر تحوّل و تکامل کودک را از طریق واکنش­های انتزاعی او در می­یابیم.

امروزه، توجه به کودک درون و هم­چنین همراهی همیشگی آن با زندگی فرد، بحثی است که در
نتیجه­ دستاوردهای دانش روان شناسی، به یکی از مقوله­های اساسی در بررسی آثار ادبی کودکان تبدیل شده است. نگاه ساده، خالص و عاشقانه به کودکان و به تصویر کشیدن آن­ها به صورت بیان هنری تازه ، منجر به آفرینش شعر می­ شود. اگر چه بن مایه­های طبیعت، مواد اصلی کلّیه­ی آثار هنری­ هستند، ولی حضورشان در شعر کودکان، نوعی بازشناسی و بازآفرینی دوباره­ی آن­هاست، که الفت با طبیعت و نگاه هنری را به آنان می­آموزد. لالائی مادران سرزمین­مان که از همان آغاز بر بالین کودکان خویش            می­خواندند، گواهی براین مدعاست.

تغییرات و تحوّلات اجتماعی از جمله عوامل تأثیر گذار بر جریانات ادبی هستند. پیوند عمیق مردم ما با مقوله­ی شعر- به عنوان شاخه­ای از ادبیات- بر هیچ کس پوشیده نیست، چرا که آن­ها شعر را بستر مناسبی برای بیان اندیشه و احساس می­دانستند. ادبیات مقاومت در انقلاب اسلامی نیز از حوادث و رویدادهای اجتماعی نشأت گرفته است. شعر دفاع مقدّس، همان طور که از نامش پیداست، شعری است که منعکس کننده­ اوضاع و احوال اجتماعی هشت سال مبارزه و مقاومت است. مقاومتی که ریشه در اعتقادات و باورهای دینی، مذهبی و ملّی جامعه دارد.

بی­شک، پایداری با این کیفیت، که داعیه­ی جهانی شدن نیز دارد، ادبیاتی درخور ارزش­ها و
آرمان­های متعالی­اش خواهد داشت. مگر می­ شود ملّتی با سابقه درخشان در ادبیات و فرهنگ پربار دینی و حماسی، یک باره توفانی از خشم و نفرت در برابر متجاوزان تا بن دندان مسلح، برپا کند و در برابر تمامی بدخواهی­ها و فشارهای داخلی و خارجی، که نمونه­ بارز آن تحمیل هشت سال جنگ نا برابر بود، استوار بایستد، امّا شعر، شعار و شعور و در یک کلام، ادبیاتی هم گام با ارزش­ها، آرمان­ها و باورهای دینی، مذهبی و ملّی­اش نداشته باشد.

از جمله ره آوردهای مهمّ دفاع مقدّس، تحوّلی است که در شعر و شاعران این دیار رخ داده است. شعر دفاع مقدّس در جهت آرمان­ها، هدف­های والا، افکار و جهت گیری­های ملتی است که شاعر از متن آن برخاسته و بدان وابسته است و از این نظر در میان همه­ی مقاطع تاریخ ایران، ویژگی ممتازی دارد.

تحوّل در محتوا واقعیتی بود که با ورود جامعه به عرصه­ دفاع از کشور و آرمان­های اصیل آن درشعر ایجاد شد؛ بیان موضوعاتی چون شهادت، شهید، ایثارو از خود گذشتگی حاصل این تحوّل است. شعر این دوران، شعر زر و زور، بیان احساسات شخصی و تمایلات حقیر بشری نیست؛ زبان یک ملّت و شرح حال یک امت است. انعکاسی از روح بزرگ جامعه­ای است که یک پارچه در جهت هدف­ها و آرمان­های الهی و انسانی گام برداشته و فداکاری کرده است.

شعر دفاع مقدّس، در مسیر رشد و بالندگی خود، دوره­ای هشت ساله از مقاومت، ایثار و
حماسه آفرینی­ها را شاهد بود. شعر این دوره، متأثر از وقایع گوناگون جامعه، جنگ و حقایق آن بود.

شعر دفاع مقدّس، فصلی خونین، پربار و شکوهمند از ادبیات انقلاب اسلامی است که با ترنم عطرآگین خود ادبیات معاصر کشور ما را وجهه و آبرویی در خور بخشیده است. شعر کودک و نوجوان در راستای شعر دفاع مقدس همان گونه که همراه با واقعیت­ها، حوادث و جریانات گوناگون جنگ تولّد یافت، رشد کرد و موجودیت خود را به خوبی به ثبت رساند و زبان گویای واقعیت­ها، حماسه آفرینی­ها و از جان گذشتگی­های رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی شد.

این پایان نامه که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل گرفته است، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار داده و به جلوه­های گوناگون دفاع مقدّس در اشعار کودکان اشاره کرده است.

درباره شعر دفاع مقدّس و دوره­ انقلاب اسلامی،  مقالات متعددی هم­چون «بررسی موضوعات، مضامین و قالب­های شعر جنگ» و «تحلیل زبان شناختی شعر جنگ تحمیلی» و کتاب­هایی  نظیر« صور خیال در شعر مقاومت» و « نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس» منتشر شده است؛ اما در خصوص«شعر کودک ودفاع مقدس» تاکنون پایان نامه یا کتاب مستقلی به چاپ نرسیده است و این پژوهش از این نظر کاری جدید و بدیع است که می ­تواند مورد استفاده­ی علاقه­مندان قرار گیرد و نقطه شروعی برای پژوهش­های گسترده­تری در این زمینه باشد. این پایان نامه با اهداف زیر تدوین شده است:

1- بررسی آثار مربوط به شعر کودک،

2- بررسی آثار مربوط به شعر دفاع مقدّس،

3- آشنایی بیشتر دانشجویان با شعر کودک و دفاع مقدّس،

4- آشنایی با چگونگی تأثیر پذیری شعر کودک از دفاع مقدّس،

عنوان                                    صفحه

چكیده 1

فصل اول: كلیات

1- كلیات 3

1-1- مقدمه 3

1-2- بیان مسأله 4

1-3- هدف تحقیق 6

1-4- پیشینه‌تحقیق 6

1-5- روش تحقیق 7

1-6- جنبه نوآوری تحقیق 7

فصل دوم: تأثیر شعرا، عرفا و متكلمین قبل از مولانا بر افكار مولانا

2- تأثیر شعرا، عرفا و متكلمین قبل از مولانا بر افكار مولانا 9

2-1- زندگی و آثار و مذهب مولوی 9

2-1-1- زندگی مولوی 9

2-1-2- مذهب مولوی 11

2-1-3- آثار و تألیفات مولوی 12

2-1-4- اندیشه مولوی 13

2-2- تأثیرپذیری مولوی از عرفا و متکلمین قبل از خود 15

2-2-1- تأثیر سنایی بر افکار مولانا در کتب منثور و منظوم وی 18

2-2-2- تأثیر عطار بر افکار مولانا در کتب منثور و منظوم وی 20

فصل سوم: بررسی ایمان در کلام اندیشمندان و عارفان و متکلّمان

3- بررسی ایمان در کلام اندیشمندان و عارفان و متکلّمان 24

3-1- معنا و مفهوم ایمان 24

3-2- ایمان در لسان قرآن و روایات 25

3-2-1- ایمان در لسان قرآن 25

3-2-2-ایمان درلسان روایات 35

3-3-ایمان در اصطلاح 36

3-3-1-ایمان در اصطلاح فلسفه و کلام 36

3-3-2- ایمان در اصطلاح عرفان 39

3-4- درجات ایمان و مراتب آن 40

3-5- توضیح مفهوم درجه و مرتبه وراه رسیدن به بعضی از درجات 45

3-6- دیدگاه متکلمین و اندیشمندان اسلامی در خصوص ایمان 49

3-6-1- محقق طوسی 49

3-6-2- ملاصدرا 51

3-6-3- سید محمد حسین طباطبایی 54

3-6-5- عبدالله جوادی آملی 63

4- ایمان از دیدگاه مولانا 71

فصل چهارم: ایمان از دیدگاه مولانا

4-1- ایمان در اندیشۀ عرفانی مولوی 71

4-2- عشق و ایمان 73

4-3- کشف و شهود وایمان 74

4-4- رابطۀ عقل وایمان 76

4-2- ماهیت ایمان از دیدگاه مولانا 79

4-2-1- ایمان و اقرار زبانی 79

4-2-2- ایمان و انجام طاعات 80

4-2-3- ایمان و تصدیق عقلی 81

4-3- جایگاه ایمان 85

4-4- تصدیق و تسلیم قلبی 86

4-5- اختیاری بودن ایمان 87

4-6- ایمان تقلیدی 90

4-7- ایمان اضطراری 90

4-8- ایمان كه غرض از آن رسیدن به بهشت و نجات از دوزخ است 91

4-9- متعلق ایمان 93

4-10- عوامل ایجابی ایمان 95

4-10-1- تهذیب نفس 95

فصل پنجم: بررسی جنبه‌های ایمان عملی (اصول دین) در اشعار مولانا

 

 

5- بررسی جنبه‌های ایمان عملی (اصول دین) در اشعار مولانا 98

5-1- مثنوی و قرآن 99

5-2- مولانا و وسعت معارف و ژرف‌اندیشی 101

5-3- خداشناسی در مثنوی مولوی 106

5-3-1- خداشناسی توحیدی 106

5-3-2- توحید متحیّرانه 114

5-3-3- خداشناسی ثبوتی 116

5-3-4- توحید افعالی 119

5-3-6- فلسفه و هدف از خلقت 132

5-3-7- شناخت اسمائی و صفاتی خداوند 147

نتیجه‌گیری 173

پیشنهادات 176

فهرست منابع 116

چكیده

مولانا در تصویری كه از ایمان ارائه می‌كند، اقرار زبانی را مساوی با ایمان نمی‌داند بلكه تنها نقش حكایت‌گری برای آن قایل است، به عبارت دیگر از دیدگاه او اقرار زبانی صرفاً شاهد و گواهی بر ایمان است. از نظر مولوی، ایمان اضطراری و ایمانی که غرض از آن رسیدن به بهشت و نجات از دوزخ است و ایمان تقلیدی ایمان واقعی نیست و در این ایمان مؤمن طاعتش معلول به اغراضی است. در حالی كه غرض مؤمن حقیقی، همان محبت الهی است.

در این پایان نامه كه با بهره گرفتن از منابع كتابخانه‌ای نگاشته شده است، بعد از بیان نظرات مختلف دربارة ایمان به بررسی دیدگاه مولانا در این زمینه پرداخته شده است و در این جهت از آراء و نظریات موجود برای تبیین نظریه مولوی استناد گردیده است تا ضمن روشن شدن نظر وی، تطبیق و مقایسه‌ی دیدگاه مولوی با دیگر دیدگاه‌ها نیز انجام گیرد. از نظر مولانا، كسی كه به امید بهشت و ترس جهنم، تسلیم خدا می‌شود، هنوز از خواندن كتاب تقلید فارغ نشده است و چون محبت الهی را نچشیده، و به حكم وظیفه و برای رسیدن به بهشت یا نجات از دوزخ عبادت می‌كند، این عبادت برایش آسان نیست. از نظر وی هر كس بنا به درجه‌ی فهم و تسلیمی كه نسبت به متعلقات ایمان دارد، مؤمن است.

واژگان كلیدی: مولانا، ایمان، مراتب، ماهیت، جایگاه. 

1- كلیات

1-1- مقدمه

به اعتقاد مولانا کسانی‌که از شراب عشق الهی سیراب شده اند، خواه ناخواه ایمانشان درگفتار، کردار واعمالشان ظاهر می شود و نمی توانند که ایمانشان را از دیگران پنهان کنند، یعنی کسی که زندگی مؤمنانه دارد، تمام گفتار وکردارش مؤمنانه است.

اندیشه های عرفانی مولانا برمحورعشق ورزی و «ایمان داشتن» و توکُل به آفریدگار وانفاق وگذشت استوار است وهمه چیز را ازمنظرعشق و دریافت های شهودی ودرونی انسان نگاه می‌کرده است. از نظر مولانا عشق وایمان موهبتی است که قلب مؤمن را آیینه نورخدا ساخته و اورا در برابر حقیقت خاضع می سازد.

ازنظرمولاناآنچه حقیقت وگوهر دینداری است، همانا شوریدگی وسوخته جانی و درد دین است. بنابراین خطایی که ازجانب شخص شوریده وعاشق صادر می شود، چون ازسرصدق وایمان ودرد است، از هزار سخن درست سنجیده‌ وتعاریف دقیق متکلمین وعلمای تنگ نظر ظاهربین که ذره یی از نورایمان وسوز و درد درآن نیست،‌ به مراتب بهتراست. البته مولانا دیدگاه وبینش فقها ومتکلمین را رد نمی کند و می‌گویدکه متکلمین به ما علم گفتار یاد می‌دهندکه چگونه در باب توصیف صفات خداوند، حد آداب سخن گفتن را رعایت کنیم. وفقیه هم به ماعلم رفتار را یاد می‌دهدکه چگونه روزه بگیریم،‌ نماز بخوانیم ویا حج برویم؛‌ ولی اگراین آداب دانی باسوز درون و محبت قلبی وامنیت وآرامش روحی،‌ همراه نباشد، ذره یی ارزش نخواهد داشت.

این پایان نامه بر آن است كه لونی دیگر از الوان درخشان فكر و اندیشه‌ی مولانا را كه چراغ اندیشه‌ی ما و جلالِ دین محمد (ص) است بیان نماید. بر همین اساس برای بررسی موضوع مورد نظر، شاهد‌های فراوانی از مثنوی استخراج شد كه بعد از مطالعه شرح‌های مختلف از دفاتر شش‌گانه‌ مثنوی، تحلیل و بررسی گردید.

در این تحقیق در فصل اول کلیات تحقیق به نگارش درآمده، در فصل دوم تأثیر شعرا، عرفا و متکلمین قبل از مولانا و همچنین زندگی و آثار و مذهب مولوی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم ایمان در کلام اندیشمندان و عارفان و متکلمان مورد بحث واقع گردیده است.  در فصل چهارم، ایمان از دیدگاه مولانا و در فصل پنجم مصادیق ایمان در اشعار مولانا به نگارش درآمده است.

 1-2- بیان مسأله

جلال الدین محمد بلخی، مشهور به مولوی در سال 604ه.ق در بلخ به دنیا آمد. پدرش بهاء ولد از معارف و علماء آن شهر بود. قبل از حمله ی مغول، در حالی که کودکی بیش نبود، به همراه خانواده اش از خراسان به سوی مکه رهسپار شدند. چندی بعد سر از قونیه درآوردند و همانجا مقیم گردیدند. در کودکی نزد پدر و محقق ترمذی علوم رایج زمان خویش را فرا گرفت. تا سی و شش سالگی به شیوه‌ی پدرش مجلس می گفت، ولی  ناگهان دیدار او با شمس تبریزی تحوّلی عمیق در روح و جان او برانگیخت و او را از حالت یک زاهد خشک و عبوس به عارفی سوخته و دل آگاه مبدّل نمود. این تغییر حالت خشم شاگردان او را برانگیخت و باعث دوری شمس از وی گردید. نتیجه ی این ملاقات کتاب پرارج مثنوی و دیوان شمس گردید (حقیقت، 1386، ص17).

مثنوی کتابی سرشار از عشق و شور و مستی است و حالت روحی این عارف وارسته از تعلّقات مادّی را به تصویر می کشد. این کتاب از جوانب گوناگون قابل بررسی است، آن‌چنان که تا کنون دانشمندان  و محقّقان بسیاری از دریچه های گوناگون به آن پرداخته اند. آثار و شواهد نشان می‌دهد كه «ایمان» از دیدگاه مولانا یكی از مباحث بسیار مهم و قابل بررسی در مثنوی می‌باشد.

مولانا در تصویری كه از ایمان ارائه می‌كند به هیچ وجه اقرار زبانی را مساوی با ایمان نمی‌داند بلكه تنها نقش حكایت‌گری برای آن قایل است، به عبارت دیگر اقرار زبانی صرفاً شاهد و گواهی است بر ایمان (ربانی گلپایگانی، 1377).

همچنین همانطور كه از اشعار مذكور نیز بر می‌آید از نظر وی عمل نیز نشانة ایمان است و بر ایمان فرد گواهی می‌دهد.

 

 

 

 

این نماز و روزه و حج و جهاد		هم گواهی دادن است از اعتقاد
این زكات و هدیه و ترك حسد		هم گواهی دادن است از سّر خود

استاد فروزانفر در بیان نظر مولانا می‌گوید: «از نظر مولوی اعمال و عبادات و همگی حركات خارجی به نسبت انسان، اعراض‌اند و پایدار نیستند و مقصود از آنها صورت و ملكه نفسانی است كه به واسطة تكرار و دوام عمل در نفس مرتسم می‌گردد و ثابت و پایدار می‌ماند … بنابر این، هر گاه عبودیّت و عشق به حق تعالی تحقق یابد، به ناچار از آثار خارجی، جدا نتواند بود همچنین ایمان و اقرار به نبوت كه صورت نفسانی است از اطاعت. مولانا می‌خواهد بگوید كه ایمان و اعتقاد قلبی، از عمل و اطاعت انفكاك نمی‌پذیرد … و ایمان به منزلة اصل و عمل در حكم فرع و اثر آن است» (فروزانفر، 1367).

جهان داستانی مثنوی مملو از شخصیت‌هایی است كه مولانا از طبقات و اقشار مختلف اجتماعی برمی‌گزیند و آنان را آگاهانه در راستای اندیشه‌ها، دیدگاه‌ها و اعتقادات حكمی، عرفانی و فلسفی خود قرار می‌دهد. مولانا در این جهان سرشار از شور و رمز و راز پادشاهان، نظامیان، بازرگانان، خرده‌كاسب‌ها و عمال دولتی و… به فراخور قصه كاركردی رمزی و استعاری می‌یابند، اگر چه نقش فردی و اجتماعی آنان نیز هرگز از نگاه موشكاف و نكته‌سنج مولانا دور نمی‌ماند. مولانا در بسیاری از قصه های مثنوی با طرح حكایت ها و داستان هایی ساده و عموماً برگرفته از زندگی تودة مردم به رهیافت ها و استنتاج هایی تأمل برانگیز می رسد. ذهن تأویلگر و معناگرای مولانا همواره در پس اشیاء و شخصیت های داستان و امور مادی و محسوس كیفیتی معنوی را جستجو می كند تا خواننده و مخاطب خود را بر خوان معانی رنگینی بنشاند كه شایستة اهل طریقت است. از این رو در جهان پرتب و تاب و رنگارنگ مثنوی با اشیاء و شخصیت هایی زنده و تپنده مواجهیم كه برخلاف صورت متعیّن ومادی خویش راه به رمز و معنا می برند (حقیقت، 1386).

در این پژوهش برآنیم تا نظر، تحلیل‌ها و تقسیمات ایمان را از نظر مولانا در شش دفتر مثنوی به طور مبسوط و همه‌جانبه بررسی نماییم و راهكارهای وی در جهت تحكیم ایمان، مبارزه با آفت‌ها و عوامل آن را بشناسیم.

1-3- هدف تحقیق

توجه به نظریات مولانا در بعد ایمان و انواع و ابعاد آن در مباحث پژوهشی مورد توجه جدی قرار گیرد و ریشه‌یابی نظرات وی در بُعد شریعت و طریقت و به خصوص در بُعد معرفت عینی و ذهنی، می‌تواند جایگاه ویژه‌ای داشته باشد و سرفصلی برای تحقیق و تفحّص در محافل آكادمیكی قرار گیرد تا بتواند این بعد حقیقی و در عین حال واقعی را در اندیشه‌ی مولانا به خوبی تبیین كند. همچنین می‌تواند باعث آشنایی با بخشی از اندیشه‌ی مولانا جلال‌الدین به عنوان شخصیت اثرگذار در تاریخ تصوف اسلامی باشد تا چراغی برافروزد فراروی بشر تشنه‌ی معرفت و زندگی مسالمت‌آمیز حقیقی در تمام جنبه‌های عینی آن. در این تحقیق برآنیم تا موارد زیر را بررسی کنیم:

1. بررسی ایمان در مثنوی مولانا و مقایسه آن با ایمان از منظر متکلمین.
2. بازشناسی ایمان حقیقی و غیر حقیقی از نظر او.
3. دریافت این موضوع که ایمان مورد نظر مولانا و دیدگاه‌های وی در این زمینه تا چه حد قابل پذیرش است.

1-4- پیشینه‌تحقیق

مطالعات و بررسی ها نشان می دهد تا کنون اثر جامع و كاملی درباره دیدگاه های مولانا در خصوص ایمان در مثنوی تألیف نشده است.

یكی از منابع قابل توجه و معتبری كه به دیدگاه مولانا در خصوص ایمان می پردازد، مقاله «ایمان از دیدگاه مولانا» تألیف حقیقت (1386) است. این مقاله به طور كلی با ذكر چند نمونه از ابیات مثنوی به دیدگاه كلی مولانا در خصوص ایمان پرداخته است.

پایان‌نامه حاضر چون به مراتب ایمان و تقسیمات آن می‌پردازد كه از روی تیزبینی و ابتكار عمل مولانا در مثنوی مطرح شده است، كاری بی‌سابقه و كم نظیر است كه هم ایمان و مراتب و معیارهای ایمان را بررسی كرده و سپس دیدگاه یكی از متداول‌ترین مشارب عرفان و تصوف را  در این خصوص می‌شناساند و راه‌های تعمیق و تحكیم آن را بر خوانندگان و علاقه‌مندان نشان می دهد.

1-5- روش تحقیق

 عنوان:             صفحه:

 چکیده 1

فصل اول: کلیات……..2

1 ـ 1 ـمقدمه ‌ 3

2ـ1ـاهداف تحقیق 5

3ـ1ـپیشینه تحقیق.. 6

4ـ1ـروش تحقیق ‌ 7

فصل دوم:تاریخچه ی شعر جنوب… 7

2ـتارخچه ی شعر جنوب 8

1 ـ2ـمفاهیم و مضامین در شعر جنوب… 8

1ـ1ـ2ـمضامین طبیعی.. 9

2ـ1ـ2ـرنگ 10

3ـ1 ـ2 ـ مضامین معنوی ….10

فصل سوم:بررسی زندگینامه و آثار و افکار منوچهر آتشی… 13

3ـ مختصری از زندگینامه و افکار منوچهر آتشی.. 15

1 ـ3 ـبررسی زندگینامه و شعر منوچهر آتشی 15

2 ـ3 ـ آتشی و شعر نو نیمایی 25

3 ـ3 ـآثار منظوم و منثور منوچهر آتشی. 28

1ـ3 ـ3 ـ آثار منظوم آتشی 29

2ـ3 ـ3 ـآثار منثور آتشی  35

4 ـ3 ـویژگی های بارز اشعار منوچهر آتشی.. 33

فصل چهارم:اسطوره و تحلیل و بررسی اساطیر در اشعار منوچهر آتشی… 41

1 ـ4 ـ اسطوره و کارکرد های آن 42

2 ـ4 ـ جایگاه اساطیر درآثارادبی و شعرآتشی.. 49

3-4-اسطوره های انسانی… 54

1ـ3 ـ4 ـاساطیر ایرانی 54

2ـ3 ـ4 ـاساطیر یونان 117

3 ـ3 ـ4 ـاسطوره های پیامبران  155

4 ـ3 ـ4 ـاسطوره های دلدادگان 199

4 ـ4 ـاسطوره ی جانداران غیر انسانی… 211

1 ـ4 ـ4 ـ موجودات فرا طبیعی 211

2 ـ4 ـ4 ـ گیاهان اسطوره ای  234

1ـ2 ـ4 ـ4 ـ اسطوره ی گل ها 235

2ـ2 ـ4 ـ4 ـ اسطوره ی درختان 255

3 ـ4 ـ4 ـ حیوانات اسطوره ی 274

5 ـ4 ـاسطوره های غیر جانداران.. 301

1 ـ5 ـ4 ـ مظاهر طبیعت 301

2 ـ5 ـ4 ـ عناصر اربعه 334

فصل پنجم: طبیعت در شعر آتشی……. 347

طبیعت… 348

1 ـ5 ـ طبیعت جاندار 349

1 ـ 1 ـ5 ـ گیاهان.. 349

1 ـ1 ـ1 ـ5 ـ گل ها 349

2 ـ 1 ـ1 ـ5 ـ درختان.. 366

2 ـ1 ـ5 ـ جانوران.. 375

3 ـ1 ـ5 ـ آبزیان.. 388

2 ـ5 ـطبیعت بی جان 399

1 ـ 2 ـ5 ـ شهر ها و روستاهای بوشهر. 399

2 ـ2 ـ5 ـ اصطلاحات دریایی و دریا نوردی.. 408

3 ـ2 ـ5 ـویژگی های طبیعی و جغرافیایی بوشهر. 417

نتیجه گیری……. 430

پیشنهادها 432

فهرست منابع.. 433

 مقدمه

از دیر باز این پرسش بر صفحه اذهان نقش بسته است که رمز جاودانگی آثار بزرگ هنری چیست؟ به راستی چه عاملی موجب می شود این آثار در هر دوره ای با تازگی بیشتری ظاهر شوند؟

چرا گذشت زمان در مقبولیّت چنین آثار بزرگ هنری تحوّل ایجاد نمی کند ؟ چه ویژگی های مشترکی در این آثار نهفته است که دریای موّاج زمان و مکان را درهم       می شکافد و به پیش می تازد ؟ چرا بعضی شاعران در یک محدوده ی زمانی  در بالاترین مرتبه قرار می گیرند امّا محدود به ذوق زمان می شوند و مقبولیّت پایدار نمی یابند؟

عوامل متعدّدی می تواند دلیل بر جاودانگی آثار ادبی باشد . که مهم ترین مسئله ، پرداختن به کلّیّات و مفاهیم عام بشری و در واقع مسائل فطری انسان ها است . انسان ها با تمام تفاوت ظاهریشان ، دارای احساسات و نیازهای مشترکی می باشند که این احساس مشترک ، همان طبیعت عام بشری است . که پاسخ به این نیاز ها در هر لفاف و پوششی ، می تواند احساسات آن ها را تحت تأثیر قرار دهد. شعر و ادب نیز، با آفرینش دنیای تخیلّ و محال که

 زاده ی ذهن خلّاق شاعر است ، دریای درون آدمی را به تلاطم می کشاند ، حال اگر این اثر ادبی در برگیرنده ی مسائل فطری و درونی مخاطبان باشد ، استمرار ارزش اثر را در طول زمان به دنبال خواهد داشت. پس اگر حافظ، مولانا ، سعدی و دیگران هنوز پس از سالیان سال ، شعر شان برصفحه ی دل و اذهان نور افشانی می کند و رنگ کهنگی نمی پذیرد، به این دلیل است که ریشه در مشترکات فطری مخاطبانشان دارد و از دریچه عواطف و احساسات با آن رابطه برقرار کرده اند، اقدام به خلق و آفرینش اثری نموده اند که گویی به عنوان نماینده میلیون ها انسان لب به سخن گشوده اند و پیام  خود را در لباسی آراسته اند که به دل می نشیند و مخاطبان را با خود همدل و همسو می سازد.

در ادبیات معاصر ما نیز، شاعران بزرگی بوده اند که توانسته اند به تجربیات فردی خود که محدود به شخص، اجتماع،زمان و ملّیّت ایشان است، باتأمّل و تعمّق، به یاری حافظه ی مخیّل و خلّاق خویش، هوّیت هنری ببخشند.

« منوچهر آتشی » نیز از چهره هایی است که توانسته است به این ویژگی مهم در شعر پی ببرد و هم عصران خود، چون: احمد شاملو، فروغ فرخزاد، مهدی اخوان ثالث، سیمین بهبهانی و دیگران به مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی ارزش های جاوید و نیاز های متعالی انسانی در شعرش بپردازد  و با جهان بینی عمیقی پا به عرصه ی شعر و هنر بگذارد. آتشی، در این راه علاوه بر پرداختن به اسطوره های مختلف از عناصر طبیعت جنوب هم یاری می گیرد و این عناصر را در کوره ی عواطف و احساسات ذهن مخّیل خویش ، در قالب زیباترین تابلوها و تصاویر شاعرانه به دوستداران شعر و ادب عرصه       می نماید.

بررسی اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی ، نگارنده را بر آن داشت تا در جهت نگارش پایان نامه تحصیلی خود اشعار این شاعر را در حوزه ی اسطوره و طبیعت مورد بررسی قرار دهد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه ی کلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره ای انسانی و غیر انسانی و جمادات و جنبه های  طبیعت را به طور جداگانه مورد بررسی  قرارداد و جمع آوری کرده است و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد از دیوان شاعر بیان کرده ام . در این بررسی متوجّه گردیده که بعضی از موضوعات را به بسیار اندک و غیر قابل بیان به کار برده و بعضی دیگر را به صورت چشمگیر و قابل بیان بسزا به کار برده است.همچنین در قسمت اسطوره ها ( اسطوره ی جانداران غیر انسانی و جمادات ) با وجود اسطوره ای بودن موارد ، غالباً کاربرد اسطوره ای در اشعار آتشی ندارند و بُعد اسطوره ای آن ها نسبت به معنی سطحی و امروزی ،چندان محسوس نیست و شاعر بیشتر به عنوان ابزار های موجودات طبیعی برای توصیف استفاده کرده است .هرچند شاعر توجّهی به بن مایه های  اسطوره ای آن ها نداشته ، ولی چون نگارنده بر آن بوده است که تمام موارد اسطوره ای را بررسی کند، هر کدام از آن ها را تحلیل و بررسی کرده است.

به طور کلّی مطالب این رساله در پنج فصل تدوین و تنظیم گردیده است :

 

فصل اول: کلیات، که شامل مقدمه ،اهداف تحقیق، پیشینه ی تحقیق و روش کار.

فصل دوم: تاریخچه ی شعر جنوب .

در این فصل ابتدا تاریخچه شعر جنوب و سپس مفاهیم و مضامین  و ویژگی های شعر جنوب بیان شده است.

فصل سوم: زندگینامه و آثار و افکار منوچهر آتشی .

در این فصل ابتدا به بررسی  زندگینامه و افکار منوچهر آتشی و سپس به مختصری از اوضاع و شرایط اجتماعی و سیاسی شاعر و سبک شعری وی و آثارش پرداخته ایم .

فصل چهارم : اسطوره و کار کرد های آن .

در این فصل به تعریف و بررسی اسطوره و جایگاه اساطیر در آثار آتشی و سپس به تحلیل و بررسی اسطوره هایی که آتشی در اشعارش آورده پرداخته ایم .

این فصل به طور جداگانه به سه قسمت تقسیم بندی گردیده است :

• اسطوره های انسانی: که شامل اسطوره های ایرانی ، یونانی، پیامبران، و دلدادگان می شوند.
• اسطوره ی جانداران غیر انسانی ، که شامل موجودات فرا طبیعی ،اسطوره ی گیاهان و اسطوره ی حیوانات است.
• اسطوره ی جمادات که به دو قسمت تقسیم شده است : مظاهر طبیعت و عناصر اربعه

فصل پنجم:طبیعت در شعر آتشی

در این فصل  به بررسی طبیعت جنوب که آتشی از آن تأثیر پذیرفته است ، پرداخته ایم . این فصل به طور جداگانه در دو حیطه ی طبیعت جان دار (که به سه قسمت تقسیم شده است: 1- گیاهان2- حیوانات 3-آبزیان )و طبیعت بی جان (که شامل :1 – شهرها و روستاهای بوشهر 2- اصطلاحات دریایی و کشتی 3 – ویژگی های طبیعی و جغرافیایی بوشهر)تدوین و تنظیم گردیده است.

  1-2- اهداف تحقیق

از آن جا که شناخت صحیح و معرفی شاعران باید بر اساس بررسی آثاری که از خود به یادگار نهاده اند صورت پذیرد، در این تحقیق یعنی: بررسی اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهری آتشی ، اهداف به کلی در چهار محور دنبال می شود:

• نشان دادن مبدأ گرایی فرهنگی و اقلیم شناسی در اشعار منوچهر آتشی از رهگذر بررسی طبیعت در شعر او.
• تبیین شیو های پرداختن و بهره گیری از اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی.
• بررسی نگاه خاص و رویکردهای منحصر به فرد منوچهر آتشی در انعکاس دادن دو عنصر طبیعت و اسطوره در اشعار.
• نشان دادن جایگاه اسطوره و طبیعت در اشعارش منوچهر آتشی.

1- 3- پیشینه ی تحقیق

اسطوره و یا طبیعت، در اشعار بسیاری از شاعران از آغاز شعر دری تا کنون بررسی شده است، امّا در زمینه بررسی اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی ، تا کنون هیچ کاری انجام نشده است .

آنچه مشخص است این است که چهار رساله برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد در مورد اشعار این شاعر نوشته شده که عبارتند از :

• منصور نژاد(1384)، تحلیل و بررسی اشعار منوچهر آتشی ، دانشگاه سیستان و بلوچستان
• محسنی فرد(1386)،سبک شناسی شعر منوچهر آتشی، بر اساس نظریه ی روایت شناسی و شعر شناسی، دانشگاه پیام نور تهران
• شکری (1389)، بررسی امید و ناامیدی در اشعار منوچهر آتشی ، دانشگاه یزد.
• رحیمی فرد(1389)،تأثیر اقلیم بر شاعران معاصر با تأکید بر ( نیما یوشیج، فروغ فرخزاد و منوچهر آتشی) ، دانشگاه تهران.

1-4- روش کار تحقیق

گردآوری مطالب مربوط به این تحقیق بنابر روش معمول رشته های علوم انسانی بیشتر به طریق مطالعه ی کتابخانه ای بوده است.

به این صورت که ابتدا منابع مورد نیاز ، مطالعه و سپس مهم ترین مطالب در قالب       فیش هایی گردآوری گردیده و سپس به رشته ی تحریر در آورده شده است .

 2- تاریخچه ی شعرجنوب :

تاریخچه مکتوب شعر و ادب در بوشهر تقریباً به 150 سال قبل می رسد،( کازرونی، 1386،      ص 79) وخاستگاه اولیه ی این شعر و ادب را باید سینه ی چوپانان و عاشقان دل سوخته ی این دیار دانست که توانستند مثل ها و لالایی ها و اسطوره ها را نسل به نسل به آیندگان منتقل نمایند. بعد از دوره ی ادبیات شفاهی در عصر قاجار، ادبیات این منطقه به صورت مکتوب در می آید و در دسترس مردم قرار می گیرد، اگر چه آن نیز به صورت محدود بوده است.

شاعران بسیاری در این منطقه شروع به رشد و نمو کردند و اغلب اشعار خود را در قالب دوبیتی می سرودند که برای بازگو کردن رازهای درون پنهانشان قالبی گویا و کامل بود.

این منطقه به سبب مهاجرت اقوام گوناگون مانند : اقوام کرد، لر، عرب و…دارای فرهنگ های مختلط می باشد که همین مسأله سبب شده تنوّع فرهنگی در سطح بسیار بالایی در این نقاط دیده شود.     

بدون شک زمانی که اسم شاعران جنوب به خصوص بوشهر به گوش می رسد، ذهن آدمی بی تأمّل نام فایز دشتی را به یاد می آورد. اگر چه قبل از او نیز شاعران به سروردن اشعاری از همین دست پرداخته اند امّا آنچه که فایز را فراتر از یک شاعر محلّی و بومی بالا می برد، همان استعداد و توانایی ذاتی اش می باشد.

به گونه ای که بعد از باباطاهر، دوبیتی های فایز تمامی اذهان را متوجه خود می سازد. در سال 1301 که انقلابی ادبی به نام نیما به وجود آمد، شاعران جنوب نیز، با او همراه شدند. یکی از این شاعران «منوچهر آتشی» بود، که تمام و کمال تن به شاگردی نیما سپرد و الحق که راه استاد را به کمال پیمود.

منوچهر آتشی از معدود کسانی است که برای شاعری آفریده شده است، به گونه ای که عینا جنبه ی جوششی شعر او بر جنبه ی کوششی اش غالب است. به بیانی دیگر، شور آفرینش در کارهای او گاه دقایق زبانی و تکنیک های کلامی را دست کم می گیرد. یکی از خصوصیّات بارز شعر آتشی، وجود بومی گرایی آن است و در این مورد با نیما مشابهتی پیدا می کند. او نه تنها شاعری از صفحات جنوب ایران است بلکه با تمام وجود خاک اقلیمش را تنفس می کند و با پرنده و گیاه و ذرات طبیعی آن پیوند می یابد.

آتشی شاعر کوه های سرکش و دشت های بکر و طبیعت خشونت زای جنوب است. شعر آتشی تنها تصویرگر این طبیعت خشن است. روح سرکشش از او انسانی متفاوت ساخته و پرداخته بود. آتشی آن چنان کشفی از پویندگی کلام به مصنّه ی ظهور رساند که همگان را به اعجاب واداشت.  

در انتهای زندگی اش با زیباترین و ماندگاترین تمجیدها مواجه شد و پس از آن جسم بی جانش نیز جانی تازه به شعر و ادبیات جنوب، در کنار آن حرکت اعتراضی جامعه بخشید.

 2-1- مفاهیم و مضامین درشعرجنوب :

برای شناساندن شعر جنوب، به خصوص شعر شعر بومی جنوب، بهتر است اشاره ای داشته باشیم به عناصر طبیعی این منطقه و مفاهیم و مضامینی که شاعر جنوبی از آن مفاهیم و مضامین در شعر خود استفاده می کرده و حتی این مضامین را در مسیر تازه ای که پیمود، همچنان مانند گذشته حفظ کرد.

1-مقدمه. 2

درآمد……………. 2

1-1-تاریخچه. 3

1-2-بیان مساله. 8

1-3-اهمیّت و ضرورت و اهداف تحقیق.. 11

1-4-تعارف عملیاتی متغیرها 15

1-4-1-صُورخیال.. 15

1-4-2-تشبیه. 15

1-4-3-استعاره 15

1-4-4-مجاز 15

1-4-5-كنایه. 15

1-4-6-سبك عراقی.. 16

1-6-پیشینه تحقیق.. 16

1-7-روش تحقیق.. 17

1-8-تحقیق توصیفی تحلیلی.. 18

1-9-نوع مطالعه، روش ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات… 19

1-10-اسناد عمده مورد استفاده در این تحقیق.. 19

1-11-محدودیت ها و موانع.. 20

فصل دوّم:تشبیه. 21

2-1-تشبیه. 22

2-1-1-محسوس به محسوس: 23

2-1-2-معقول به معقول یا عقلی به عقلی: 23

2-1-3-محسوس به معقول: 24

2-1-4-معقول به محسوس: 24

2-2-تشبیه در غزلیّات خواجوی كرمانی.. 25

2-3-1-تشبیه مفرد و مقید. 27

2-3-2-تشبیه مرکب… 28

2-3-3-تشبیه جمع.. 32

2-3-4-تشبیه تسویه. 34

2-3-5-تشبیه ملفوف… 35

2-3-6- تشبیه مفروق.. 35

2-3-7-تشبیه معکوس یا مقلوب… 38

2-3-8-تشبیه مضمر. 38

2-3-9-تشبیه مشروط.. 40

2-3-10- تشبیه تفضیل.. 41

2-3-11-تشبیه تمثیل.. 42

2-3-12-اضافه تشبیهی.. 42

2-3-13-تشبیه مفرد به مفرد. 45

2-4-اضافه تشبیهی ( مفرد به مفرد ) 46

2-5-وجه شبه مرکب محسوس…. 47

2-6-تشبیه بلیغ و مضمر و مجاز به علاقه آلیّه و ملازمت… 47

2-7-تشبیه ملفوف و مضمر. 48

2-8-تشبیه مفرد به مرکب و ایهام. 48

2-9-جمع و مقید. 49

2-10-اضافۀ تشبیهی و مقیّد. 49

2-11-تشبیه معقول به محسوس و مفرد به مفرد. 49

2-12-تشبیه محسوس به محسوس و مضمر. 50

2-13-تشبیه مُضمر و ایهام. 50

2-13-تشبیه مقیّد و  بلیغ.. 51

2-14-تشبیه و استعاره 52

2-15-تشبیه بر مبنای استعاره 52

2-16-تشبیه مُرسل و کنایه. 53

2-17-اضافه تشبیهی و آمیزه ای از ا استعاره و کنایه. 53

2-18-اضافه تشبیهی و کنایه. 54

2-19-اضافه تشبیهی و استعاره 54

2-20-اضافه ی تشبیهی محسوس به محسوس…. 57

2-21-تشبیه مقیّد و استعاره 57

2-22-تشبیه مفروق و اضافه ی تشبیهی و استخدام. 58

2-23-تشبیه مقیّد محسوس به محسوس و کنایه (ایما) 61

2-24-تشبیه مرکب به مقید. 61

 

2-25-تشبیه مقید و کنایه. 62

2-26-تشبیه محسوس به معقول و مضُمر و ایهام. 62

2-27-تمثیل و ملفوف… 63

2-28-تشبیه تمثیل و کنایه. 63

2-29-تشبیه مفرد به مفرد و کنایه. 63

2-30-تشبیه تفضیل برمبنای استعاره 64

2-31-اضافه ی تشبیهی و ایهام. 64

2-32-تشبیه تمثیل و ایهام. 65

2-33-تشبیه و کنایه. 65

2-34-تشبیه مقیّد و مجاز به علاقه ی جزء به کل.. 66

2-35-استخدام. 67

2-36-استخدام و کنایه. 67

2-37-تشبیه مقیّد به مقیّد. 67

2-38-تشبیه مرکب و مُضمر. 68

2-39-تشبیه مفرد محسوس به محسوس و معقول به محسوس و مجاز 69

2-40-تشبیه تمثیل و استعاره 70

2-41-تشبیه مضمر و مفروق و تفضیل.. 70

2-42-تشبیه مفرد به مفرد محسوس و کنایه اسمی بعید. 70

2-43-تشبیه تفضیل و کنایه بعید. 71

2-44-اضافه تشبیهی و تشبیه مضمر. 71

2-45-تشبیه مقّید. 71

2-46-تشبیه مضمر و مقید. 72

2-47-تشبیه مفرد به مفرد و کنایه  و ایهام. 72

2-48-اضافه تشبیهی مفرد به مفرد. 73

2-49-تشبیه مفروق و مقیّد. 73

2-50-تشبیه تفضیل و مُضمر. 73

2-51-تشبیه مقید محسوس به محسوس…. 74

2-52-تشبیه صریح و کنایه. 75

2-53-تشبیه مرسل و مفصل.. 75

2-54-تشبیه مرسل و مفصّل و مفروق.. 75

2-55-تشبیه معقول به محسوس بلیغ.. 76

2-56-تشبیه مقّید و ایهام. 76

2-57-تشبیه مرکّب و مفرد. 77

2-58-تشبیه مرکب و مفروق.. 77

2-59-تشبیه مُضمر و ایهام  توأمان.. 77

2-60-تشبیه مقّید محسوس به محسو س…. 78

2-61-تشبیه مُضمر و بلیغ.. 78

2-62-تشبیه بلیغ و مقیّد. 78

2-63-تشبیه ملفوف استعاره ی مکنّیه و مصّرحه. 79

2-64-تشبیه مفروق و مرکب… 79

2-65-تشبیه مرکب به مرکب… 80

2-66-تشبیه بلیغ: 80

2-67-تشبیه بلیغ (محسوس به محسوس) 80

2-68-تشبیه بلیغ و استعاره ی تبعّیه. 81

2-69-تشبیه و مضمر،وجه شبه در مشبه اقوی است… 81

2-70-شبیه مفروق و تفضیل.. 82

2-71-تشبیه فشرده و استعاره ی مطلقه. 82

2-72-تشبیه مقیّد و مرکب… 83

فصل سوّم:استعاره 84

3-1-2- استعارۀ مصرّحۀ مرشحه. 88

3-1-3-استعارۀ مطلقه. 89

3-2-استعارۀ مکنیّه تخییلیّه. 89

3-2-1- به صورت ترکیب اضافی یعنی اضافۀ استعاری.. 89

3-2-2-به صورت ترکیب وصفی که همان معنای اضافۀ استعاری را می دهد مانند. 89

3-2-3-به صورت جمله. 90

3-3-تشخیص یا پرسونیفیکاسیون.. 92

3-4-تشخیص و استعارۀ مصرّحه. 94

3-5-تشخیص (استعاره ی مکنیّه ) 94

3-6-استعارۀ تبعیّه. 95

3-7-استعاره تبعیّه و کنایه. 96

3-8-استعاره ی تبعیّه ی وصفی و کنایه. 97

3-9-استعاره ی تبعیّه ی فعلی.. 97

3-10-استعاره ی تبعیّه ی فعلی و استعاره ی محقّقه. 97

3-11-استعاره ی تبعیّه ی اسمی (اسم مشتق) 98

3-12-استعاره ی تبعیّه ی وصفی.. 98

3-13-استعاره تبعّیه و ایهام و کنایه. 99

3-14-استعاره ی تبعّیه و کنایه ی قریب… 100

3-15-استعاره ی تبعّیه اسمی.. 100

3-16-استعاره تبعّیه وصفی و کنایه(تلویح) 101

3-17-استعاره و فاقیّه و عنادیّه. 102

3-18-استعاره مکنیّه با ساختار بدیع.. 102

3-20-استعارۀ مكنیه و ایهام توأمان.. 103

3-21-استعاره مکنیّه و ایهام و کنایه توأمان: 103

3-22-استعاره مكنیه با ژرف ساخت تشبیه جمع و مجاز: 104

3-23-حسن تعلیل با ژرف ساخت استعاره: 105

3-24-اضافۀ استعاری و کنایه. 105

3-25-اضافۀ استعاری.. 105

3-26-اضافه ی استعاری (استعاره ی مکنیّه ) 107

3-27-استعاره مکنیّه. 107

3-28-استعاره مصرّحه وصفی.. 109

3-29-استعاره ی مصرحّه نمادین.. 110

3-30-استعاره مصرحّه و تبعیّه. 111

3-31-استعاره ی مصرحّه ی مطلقه. 111

3-32-استعاره ی مصرحّه نمادین و اقسام کنایه. 112

3-33-استعاره ی مکنیّه و تبعیّه. 113

3-34-اضافه ی تشبیهی و آمیزه ای از استعاره و کنایه. 113

3-39-استعاره با ژرف ساخت تشبیه تفضیل.. 116

3-40-پارادوکس و استعاره 117

3-41-استعاره با ژرف ساخت تشبیه ملفوف… 118

3-42-استعاره محققّه. 119

3-43-استعاره ی محققه مجرده 119

3-44-استعاره ی تبعیّه و مصرحّه. 120

3-46-استعاره ی مصرحّه. 121

3-47-استعاره ی مصرحّه و کنایه. 123

3-48-استعاره در استعاره 124

3-49-تشبیه تفضیل و کنایه ی بعید. 124

3-50-استعاره و تشبیه تفضیل.. 124

3-51-استعاره ی مصرحّه ی نمادین.. 124

3-52-استعاره مرکّب نمادین: 125

3-53-استعاره ی مصّرحه و ایهام. 126

3-54-استعاره ی مصّرحه و کنایه قریب (تشبیه کنایی) 126

3-55-استعاره ی مطلّقه و تبعّیه. 127

3-56-استعاره ی مصّرحه مطلقه کنایه قریب(ایما) 127

3-57-استعاره ی مطّلقه و ایهام. 127

3-58-استعاره ی مکنّیه. 128

3-59-استعاره مکنیه (اضافه استعاری) 128

3-60-استعاره ی مکنیه و کنایه (ایماء) 129

3-61-استعاره مکنیّه و مصرحّه. 129

3-62-استعاره  مکنیّه و تشبیه. 129

3-63-استعاره و تشبیه بلیغ(محسوس به محسوس) 130

3-64-استعاره ی مکنّیه و کنایه. 130

3-65-استعاره ی مطلقه و تشبیه. 131

فصل چهارم:مجاز 132

4-1-مجاز 133

4-1-1-علاقه کل و جزء 133

4-1-2-علاقه حال و محل یا ظرف و مظروف : 134

4-1-3-علاقه لازم و ملزوم. 134

4-1-4-علاقه علّت و معلول.. 134

4-1-5-علاقه ی عام و خاص…. 135

4-1-6-علاقه ماکان و مایکون.. 136

4-1-7–مجاز به علاقه ی ماکان.. 137

4-1-8-علاقه جنس…. 138

4-1-9-علاقه مجاورت… 138

4-1-10-علاقه تضاد. 138

4-2-مجاز و کنایه. 138

4-3-مجاز و تشبیه مقید. 140

4-4-مجاز به علاقه ی آلیه و استعاره ی تبعّیه وصفی.. 141

4-5- مجاز به علاقهی آلیّه و استعارهی تبعیّه فعلی.. 141

4-6-مجاز به علاقه ی جز به کل.. 142

4-7-مجاز به علاقه ی ملکّیت شرعی.. 143

4-8-مجاز به علاقه ی علت به معلول و استعاره ی مصّرحه و ایهام. 144

4-9-مجاز به علاقه ی ملازمت و استعاره 144

4-10-مجاز به علاقه ی جز به کل و استعاره و کنایه. 145

4-11-مجاز به علاقه ی حال و محل و کنایه فعلی.. 145

4-12-مجاز به علاقه ی آمرو مامور 145

4-13-مجاز به علاقه ی علّت و معلول و تشبیه. 146

4-14-مجاز بالاستعاره 147

4-15-مجاز به علاقه ی ظرف و مظروف… 147

4-16-مجاز به علاقه ی جنسیت و کنایه بعید(تلویح) 147

4-17-مجاز به علاقه ی ملازمت… 148

4-18-مجاز به علاقه ی ملازمت(مجاز فعلی) 149

4-20-مجاز به علاقه ی حال و محل و تشبیه مرکّب به مرکّب… 151

4-21-مجاز فعلی به علاقه ی ملازمت و حال و محل.. 151

4-22-مجاز به علاقه ی عدم تکرار 152

4-23-مجاز به علاقه ی مسامحه. 152

4-24-مجاز به علاقه ی مسامحه و کنایه قریب… 153

4-25-مجاز به علاقهی ظرف و مظروف و حالّ و محلّ.. 153

4-26-مجاز به علاقهی جزء به کل و ظرف و مظروف… 155

4-27-مجاز و استعاره  یا کنایه ایهام آفرین.. 156

4-29-اقسام مجاز در غزلیّات خواجوی کرمانی.. 157

فصل پنجم:کنایه. 161

5-1-کنایه. 162

5-1-1-کنایه از موصوف (اسم) 162

5-1-2-کنایه از صفت… 162

5-1-3-کنایه از فعل یا مصدر 163

5-2-انواع کنایه به لحاظ واضح بودن و مخفی و مستور بودن معنا و مقصود. 163

5-2-1-ایماء 163

5-2-3-رمز. 164

5-2-4-تعریض…. 164

5-3-کنایه. 164

5-4-کنایه بعید فعلی: 166

5-5-ایهام تناسب بر مبنای کنایه: 169

5-6-کنایه و ایهام. 169

5-7-کنایه وصفی.. 170

5-8-کنایه قریب (فعلی) 170

5-9-ظهور و ارائه انواع کنایات در دیوان خواجو. 171

5-10-کنایه فعلی.. 176

5-11-کنایهی بعید با ساختار جمله. 178

5-12-ایهام تضاد برمبنای کنایه استعاره ی تبعیّه ی وصفی.. 179

5-13-ایهام تضاد بر مبنای کنایه. 180

5-14-کنایه(تلویح) 181

5-15-ایهام. 186

5-16-ایهام و تشبیه. 187

5-17-ایهام و استعاره 187

5-18-تشخیص و ایهام. 187

5-19-کنایه فعلی قریب… 188

5-20-تشخیص و کنایه. 188

5-21-تلویح واستعاره 189

5-22-کنایه قریب با ساختار جمله. 190

5-23-کنایه بعید و تشبیه. 190

5-25-کنایه بعید وصفی.. 191

5-26-کنایه (تلویح ) وایهام. 191

5-27-کنایه قریب و بعید اسمی وفعلی.. 191

5-28-کنایه وتشبیه فشرده 192

5-29-کنایه تلویح و تشبیه: 192

5-30-مجموعه ای از کنایات… 193

5-30-1-کنایه( تلویح) 193

5-30-2-کنایه ایماء 194

5-30-3-کنایه بعید و استعاره ی مصرحه. 195

5-30-4-کنایه و استعاره ی مکنّیه. 195

نتیجه گیری.. 196

منابع و ماخذ. 198

 

چکیده

خواجوی کرمانی از شاعران نامدار و بلیغ قرن هشتم و اوایل قرن نهم ه.ق. است. وی به کثرت آثار و کاربرد ترکیبات و تعبیرات و بویژه ارائه نکات بلاغی در غزلیّات خویش، شهرة آفاق است. انواع صور خیال از تشبیه و استعاره و کنایه و مجاز، مخصوصاً انواع تشبیه و استعاره را برای القای مفاهیم عاشقانه و عارفانه و آفرینش و پردازش تخیّلات ظریف و دل نشین خویش در ابیات غزلیّات خویش، به کار برده است.

عنوان پایانه نامه­ی فراروی، صور خیال در دیوان غزلیّات خواجوی کرمانی است، پوهشگر پیش از آغاز این پژوهش،هرگز بر این باور نبود که این شاعر کرمانی، در آفرینش صور خیال براستی بعد از سعدی و حافظ، قرار گیرد امّا پژوهشگر مستمر در اغلب ابیات غزلیّات وی، استادی و توانمندی طبع این شاعر را در ارائه و آفرینش زیباترین صور بلاغی در حوزه­ شعر غنایی بویژه در مطاوی غزلیّاتش، به روشنی و بسیار برجسته، ثابت می کند. خیلِ انبوه صور خیال در دیوان وی، به گونه ای است که کمتر شاعری را در جلوه دادن و نمودار ساختن زیباترین و جذّاب ترین تشبیهات و استعارات، می توان با این شاعر خوش قریحه و پرکار، مقایسه کرد و سنجید. از سعدی و حافظ که بگذریم، خواجوی کرمانی، در عرصه­ بلاغت، شیواترین و برجسته ترین لطایف و تعبیرات بلاغی را به خوانندگان غزلیّاتش، در دراز نای قرون، هدیه نموده است. نگارنده در چهار فصل، بلیغ­ترین صور خیال فاخر و برجسته­ی شاعر یاد شده را با استناد به تک تک ابیات غزلیّات وی، توضیح داده و همه­ی جوانب بلاغی را در تشریح هر صورت بلاغی و خیالی، مدّنظر داشته است.
1-مقدمه

نخل بندِ شعرا، کمال الدین ابوالعطا، محمدبن علی، مرشدی کرمانی، عارف بزرگ و شاعر استاد ایران در قرن هشتم هجری ست. نسبت «مرشدی» او به جهت انتساب اوست به فرقه­ی مرشدیّه که پیروان شیخ مرشد ابواسحاق کازرونی بوده اند و عنوان «نخلِ بندِ شعرا» که در غالب مآخذ به وی مکرّر داده شده است. حکایت از تبّحر و کمال او در خَلق معانی و برتری او بر فرهیختگان و ادبای روزگار خویش است.

ولادت خواجو آنگونه که در پایان مثنوی «گل نوروز» آورده، بیستم ماه، ذی الجحّه 689 ه.ق. است. وی بنایه روایت دولتشاه سمرقندی (صفا، 1396: 889) از بزرگ زادگان کرمانی بوده است و در دوران کودکی را در کرمان گذرانیده و سپس به سفرهای طولانی خود به حجاز و شام و بیت المقدس و عراق حجم و عراق عرب و مصر و فارس و بعضی از بنادر خلیج فارس و بعضی از بنادر خلیج فارس پرداخت و در این سفرها دانش و تحقیق اندوخت. وی دربار سلطان ابوسعید را دیده و با وزیرش غیاث الدین محمد دوستی داشته است. پس در پناه خاندان اینجو به سر برده و بویژه در دوران حکومت شاه شیخ ابواسحاق، در عنایت او، روزگار به رفاه گذرانیده است. افزون بر این وی با امر مبارز الدین نیز مرتبط بوده و او را مدح گفته است. خواجو از بزرگان طریقت، شیخ مرشد ابواسحاق کازرونی و شیخ سیف الدین باَخرزی و شیخ الاسلام امین الدین بلیانی و شیخ علاء الدوله سمنانی را ستوده وبه او ارادت می ورزیده است.

خواجو در طریقت تصوّف، ثابت قدم بوده و از همین جاست که نفوذ افکار صوفیانه و اندیشه های عارفانه را در غالب اشعار او آشکار می توان دید.

از میان معاصران خواجو، ذکر نام حافظ در اینجا لازم تر و ضروری تر است، زیرا این دو استاد بزرگ هم زمان ارتباط نزدیک وجود داشت. خواجو که به سال و تجربه شاعری بر حافظ تقدّم داشت، در مدّتی که مقیم شیراز بود، چون دوستی که سمت رهبری داشته باشد بر اندیشه ی حافظ پرتو تعلیم انداخته بود و به همین سبب است که در دیوان خواجه ی  شیراز، بسیار ابیات می بینیم که به تقلید یا به استقبال از غزل های خواجو ساخته و یا گاه معنی و لفظی از خواجو را اقتباس کرده است تا جایی که یکی از شاعران آن روزگار گفته است:

استاد غزل سعدی ست نزد همه کس امّا           دارد سخن حافظ، طرز سخن خواجو

سال وفات خواجو را 750 ه. ق. ذکر کرده اند. وفات وی در شیراز اتفاق افتاده و آرامگاه او در تنگ الله اکبر شیراز است. آثار خواجو متعدد و کلیّات او مفصّل و از هر جهت سزاوار دقّت و شایان اهمیّت است. وی از آغاز جوانی سرودن شعر را آغاز نموده و تا پایان حیات به خلق آثار مختلف خود، سرگرم بوده است. مجموعه ابیاتش در حدود چهل بیت است و از جمله شاعرانی است که در حیات وی، به جمع آوری اشعار دیوان و آثار وی اقدام شده است. دیوان وی، بیست و پنج هزار بیت است. خواجو شش مثنوی در اوزان گوناگون سروده و در آنها به نظامی و فردوسی نظر داشته است و استادی و مهارت و قدرت طمع و اندیشه وی در همه مثنوی های وی آشکار است. این مثنوی ها عبارتند از:

-سام نامه که منظومه ای حماسی و عشقی در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف است و به تقلید از فردوسی سروده است درباره سرگذشت سام نریمان و عشق ها و جنگ ها و ماجراهای اوست.

-همای و همایون مثنوی عاشقانه ای است در داستان عشق همایون با همای دختر مغفور چین در بحر متقارب که خواجو آن را به سال 732 به اتمام رسانید.

– مثنوی دیگری وی گل و نوروز است در بحر هَرج مدّس مخذوف در عشق شاهزاده یی به نام نوروز «گل» دختر پادشاه روم که شاعر آن را در برابر خسرو و شیرین نظامی سروده است.

عنوان                                                                                                       صفحه

چکیده……………………………………………………………………………………….. 1

 

فصل اول: مقدمه و کلیات

1- کلیات…………………………………………………………………………………………………………………. 3

1-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 3

1-2- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 4

1-3- پیشینه­ی تحقیق………………………………………………………………………………………….. 4

1-4- روش کار تحقیق…………………………………………………………………………………………… 5

 

فصل دوم: نقد و گونه­ های آن

2- نقد و گونه­ های آن…………………………………………………………………………………………….. 7

2-1- تعریف نقد……………………………………………………………………………………………………… 7

2-1-1- نقد ادبی……………………………………………………………………………………………………. 8

2-1-1-1- نسبی بودن نقد ادبی…………………………………………………………………………… 8

2-1-1-2- فایده­ نقد و کار منتقد……………………………………………………………………… 8

2-1-1-3- تاریخچه و پیشینه­ی نقد ادبی……………………………………………………………. 9

2-1-1-4- هدف­های نقد ادبی……………………………………………………………………………… 10

2-1-1-5- ضرورت نقد ادبی…………………………………………………………………………………. 11

2-1-1-6- نقد ادبی در دوره­ های مختلف…………………………………………………………….. 11

2-2- نقد جدید………………………………………………………………………………………………………. 14

2-3- انواع نقد ادبی……………………………………………………………………………………………….. 16

 

فصل سوم: تعاریف جنگ و عوامل آن

3- تعاریف جنگ و عوامل آن………………………………………………………………………………… 22

3-1- تعاریف جنگ………………………………………………………………………………………………… 22

3-2- علل جنگ……………………………………………………………………………………………………… 23

3-3- فلسفه جنگ………………………………………………………………………………………………….. 25

3-4- جنگ ایران و عراق………………………………………………………………………………………. 26

 

فصل چهارم: ادبیات دفاع مقدس

4-1- پیشینه­ی جنگ در ادبیات ایران…………………………………………………………………. 31

4-2- داستان جنگ تحمیلی یا دفاع مقدس……………………………………………………….. 32

4-3- داستان و داستان­نویسان دفاع مقدس…………………………………………………………. 34

4-4- نویسندگی و «هنر قدسی»…………………………………………………………………………. 35

4-5- ادبیات دفاع مقدس………………………………………………………………………………………. 37

4-5-1- مهم­ترین موضوعاتی که نویسندگان جنگ به آن پرداخته­اند………………. 38

4-5-2- داستان­های جنگ با توجه به نوع نگرش به جنگ……………………………….. 39

4-5-3- تاریخچه­ی رمان و داستان دفاع مقدس…………………………………………………. 40

4-5-4- زاویه­ی دید در داستان­های دفاع مقدس ……………………………………………….  41

 

فصل پنجم: نقد داستان­های جنگ سید مهدی شجاعی، احمد دهقان و احمد غلامی

5-1- معرفی سید مهدی شجاعی و نقد آثارش ………………………………………………….  45

5-1-2- رئالیسم جادویی……………………………………………………………………………………….. 45

5-1-3- معرفی نویسنده ……………………………………………………………………………………….  46

5-1-4- آثار شجاعی در زمینه­ تألیف بزرگسالان …………………………………………….  47

5-1-5- آثار شجاعی در زمینه­ تألیف کودکان …………………………………………………  47

5-1-6- معرفی مجموعه داستان «دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز»………………….. 48

5-1-6-1- خلاصه­ی داستان «دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز» ………………………..  48

5-1-6-2- خلاصه­ی داستان «آبی اما به رنگ غروب» ……………………………………..  49

5-1-6-3- خلاصه­ی داستان «راز دو آینه» ………………………………………………………..  49

5-1-6-4- خلاصه­ی داستان «در آن شب عزیز» ………………………………………………  50

5-1-6-5- خلاصه­ی داستان «آرامش قهوه­ای» …………………………………………………  51

5-1-6-6- خلاصه­ی داستان «بغض آینه» ………………………………………………………….  51

5-1-6-7- خلاصه­ی داستان «امضا» …………………………………………………………………..  52

5-1-7- شخصیت­پردازی در مجموعه داستان دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز….. 53

5-1-8- توصیف در مجموعه­ داستان دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز………………… 55

5-1-9- شیوه­ دیالوگ­نویسی در مجموعه­ داستان دو کبوتر،

دو پنجره، یک پرواز…………………………………………………………………………………………………. 57

5-1-10- واگویه یا مونولوگ در مجموعه ­داستان دو کبوتر،

دو پنجره، یک پرواز…………………………………………………………………………………………………. 61

 

 

5-1-11- عشق در مجموعه­ داستان دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز…………………. 62

5-1-12- شیوه­ روایت در مجموعه­داستان دو کبوتر، دو پنجره، یک پرواز……. 63

5-1-13- شیوه­ شروع، اوج­گیری و ختم مجموعه­ داستان «دو کبوتر،

دوپنجره، یک پرواز»………………………………………………………………………………………………… 64

5-2- معرفی احمد دهقان و نقد آثارش……………………………………………………………….. 67

5-2-1- رئالیسم …………………………………………………………………………………………………….  67

5-2-2- معرفی نویسنده ……………………………………………………………………………………….  67

5-2-3- آثار احمد دهقان ……………………………………………………………………………………..  68

5-2-3-1- خلاصه­ی داستان «سفر به گرای 270 درجه»………………………………… 68

5-2-3-2- شخصیت­پردازی داستان …………………………………………………………………….  68

5-2-3-3- ساختار کلمات و جملات داستان ……………………………………………………..  70

5-2-3-4- توصیف شخصیت­ها و صحنه­های داستان ………………………………………..  71

5-2-3-5- شیوه­ روایت داستان ……………………………………………………………………….. 72

5-2-3-6- شکل شروع، اوج­گیری و ختم داستان ……………………………………………..  73

5-2-4- معرفی و نقد مجموعه داستان «من قاتل پسرتان هستم» ………………….  75

5-2-4-1- معرفی مجموعه­داستان«من قاتل پسرتان هستم» …………………………..  75

5-2-4-1-1- خلاصه­ی داستان «مسافر» …………………………………………………………..  76

5-2-4-1-2- خلاصه­ی داستان «بلدرچین» ………………………………………………………  76

5-2-4-1-3- خلاصه­ی داستان «زندگی سگی» ……………………………………………….  77

5-2-4-1-4- خلاصه­ی داستان «تمبر» ……………………………………………………………..  77

5-2-4-1-5- خلاصه­ی داستان «بلیت» …………………………………………………………….  78

5-2-4-1-6- خلاصه­ی داستان «پری دریایی» ………………………………………………….  79

5-2-4-1-7- خلاصه­ی داستان «من قاتل پسرتان هستم» ……………………………..  79

5-2-4-1-8- خلاصه­ی داستان «بازگشت» ……………………………………………………….  80

5-2-4-1-9- خلاصه­ی داستان«بن­بست» ………………………………………………………….  80

5-2-4-1-10- خلاصه­ی داستان «پیشکشی» …………………………………………………..  81

5-2-4-2- نقد مجموعه ­داستان «من قاتل پسرتان هستم» ……………………………..  81

5-2-4-2-1- شخصیت­پردازی در این مجموعه داستانی …………………………………..  81

5-2-4-2-2- توصیف در مجموعه داستان «من قاتل پسرتان هستم» ……………  88

5-2-4-2-3- ساختار جملات و کلمات مجموعه­ داستان «من

قاتل پسرتان هستم» ………………………………………………………………………………………………  90

5-2-4-2-4- شیوه­ روایت در مجموعه­ داستان من قاتل پسرتان هستم………. 91

5-2-4-2-5- شکل شروع، اوج­گیری و ختم داستان ………………………………………… 91

5-3- معرفی احمد غلامی و نقدآثارش………………………………………………………………… 98

5-3-1- دادائیسم …………………………………………………………………………………………………..  98

5-3-2- معرفی نویسنده ……………………………………………………………………………………….  99

5-3-3- معرفی آثار احمد غلامی ………………………………………………………………………..  100

5-3-3-1- خلاصه­ی داستان «همه­ی زندگی» ………………………………………………….  100

5-3-3-2- خلاصه­ی داستان «ناله» …………………………………………………………………….  101

5-3-3-3- خلاصه­ی داستان «سکوت»……………………………………………………………….. 102

5-3-3-4- خلاصه­ی داستان«سایه­ها اوهامند» ………………………………………………….  102

5-3-3-5- خلاصه­ی داستان «در انتهای خشم» ……………………………………………….  103

5-3-4- شخصیت­پردازی در مجموعه داستان «همه­ی زندگی»……………………….. 103

5-3-5- توصیف در مجموعه داستان «همه­ی زندگی» ……………………………………..  109

5-3-6- شیوه­ روایت در مجموعه داستان «همه­ی زندگی» …………………………..  114

5-3-7- شکل شروع، اوج­گیری و ختم مجموعه داستان «همه­ی زندگی» ……..  116

5-3-8- نقد کلی مجموعه داستان «همه­ی زندگی» …………………………………………  118

5-3-9- نقد رمان «جیرجیرک»…………………………………………………………………………… 119

5-3-9-1- خلاصه­ی رمان «جیرجیرک»…………………………………………………………….. 119

5-3-9-2- شخصیت­پردازی در رمان «جیرجیرک»……………………………………………. 120

5-3-9-3- توصیف در رمان «جیرجیرک»………………………………………………………….. 123

5-3-9-5- شکل شروع، اوج­گیری و ختم رمان «جیرجیرک» …………………………  123

5-3-9-5- نقد کلی رمان «جیرجیرک»………………………………………………………………. 125

 

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………. 127

پیشنهادها ………………………………………………………………………………………………………………..  129

منابع ………………………………………………………………………………………………………………………..  130

 چکیده:

 

 جنگ تحمیلی عراق علیه ایران یکی از رویداد­های بزرگ تاریخی عصر حاضر است که تأثیری کلی بر ادبیات، اقتصاد و سیاست کشور گذاشت و باعث خلق ادبیاتی ارزشمند تحت عنوان «ادبیات دفاع مقدس» گردید. در این رساله نگارنده برآن است تا با توجه به ساختار داستان و معیارهای مشخص (شخصیت­پردازی، شیوه­ی­ روایت، شروع و توصیف داستان) به نقد آثار نویسندگان مذکور بپردازد.   

این رساله در شش فصل تدوین و تنظیم گشته است که فصل اول و دوم آن به ترتیب شامل کلیات، تعریف نقد و گونه­ های آن می­باشد. فصل سوم ادبیات جنگ را در بر­می­گیرد که در آن به تعاریف جنگ، فلسفه­ی جنگ و علل و عوامل آن پرداخته شده­ است. فصل چهارم شامل ادبیات دفاع مقدس است که در آن به تعریف و پیشینه­ی ادبیات جنگ در ایران، داستان و داستان­نویسی پرداخته­ می­ شود. در فصل پنجم که مهم­ترین فصل رساله است، نقد و بررسی آثار سه نویسنده­ی مذکور مورد پژوهش قرار می­گیرد. پس از معرفی هر­یک از نویسندگان، آثارشان از نظر محتوا، ساختار، شخصیت­پردازی، شیوه­ روایت، شروع و توصیف بررسی شده ­است. فصل ششم آخرین فصل این رساله است که شامل نتیجه ­گیری می­باشد. سید مهدی شجاعی، با خلق آثاری مذهبی، جنگی و متن­های ادبی در شروع و بالندگی «ادبیات دفاع مقدس» تأثیری بسزا داشت. احمد دهقان و احمد غلامی، با آمیختن تجربه و تخیل درثبت رویدادهای جنگ و انتقال آن به نسل­های آینده نقش مهمی را در گستره­ی ادبیات دفاع مقدس ایفا کرده ­اند.

واژگان کلیدی:  نقد ادبی، ادبیات جنگ، داستان، سید ­مهدی ­شجاعی، احمد­ دهقان، احمد ­غلامی.

 1-1-­ مقدمه:

ادبیات، بخصوص ادبیات­ داستانی، با جنگ درآمیخته است. از روزگاران کهن تا به امروز، جنگ مقوله­ی مهمی برای ادبیات محسوب شده و می­ شود. ادبیات ­داستانی ایران در واکنش به جنگ هشت ساله در قالب پرداخت حادثه، شخصیت، کنش، کشمکش و فضا­سازی، انتخابی هوشمندانه کرده و دو چهره­ی کاملاً متضاد از خود نشان داده است. یکی شیفتگی به جنگ با طرح موضوعاتی چون قهرمان و روحیه­ی قهرمان­پروری، آرمان­گرایی، حماسه­سازی، شجاعت، روحیه­ی شهادت­طلبی، پرداختن به معنویت و دوری از زندگی دنیوی همراه بود و دیگری انزجار و نفرت از جنگ که با موضوعاتی چون: ترس، فقر، تخریب، گرسنگی، فحشا و نابودی بشر و…  

بررسی همه جانبه­ی آثار هر نویسنده راهی به سوی بهتر شناختن اوست. با بررسی محتوایی و نحوه­ چینش واژگان آثار هر نویسنده می توانیم به سوالات زیر پاسخی درست و منطقی دهیم.

محتوای آثار نویسندگان مطرح شده در این پژوهش بیشتر به چه موضوعاتی پرداخته است؟ آیا به نویسندگان مطرح شده در این پژوهش دیکته شده است که داستانی با این قالب و موضوعات مشخص بنویسند یا این­که دغدغه­ی فکری و ذهنی آن­ها نوشتن در مورد جبهه و جنگ بوده است؟

بررسی محتوا و موضوعات و درونمایه­های جنگی، ساختار و شخصیت­پردازی آثار این نویسندگان نگارنده را بر آن داشت تا در راستای انجام پایان نامه­ دوره­ کارشناسی ارشد خویش به تحلیل و نقد آثار این نویسندگان بپردازد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه­ کلی و مستمر صورت گرفت و به تعریف نقد و نقادی و وظیفه­ی ناقد پرداخته و بعد به بیان تعاریف جنگ و داستان جنگ پرداخته است، سپس تمامی موضوعات محتوایی و درونمایه­ها و موضوعات شخصیت­پردازی، توصیف و شیوه­ روایت را به طور جداگانه در هر اثر بررسی و جمع­آوری کرده و در هر قسمت که نیاز به تعریفی کوتاه و قابل فهم بوده بیان کرده است، و در متن و ذیل تحلیل آثار هر نویسنده در صورت لزوم قسمتی از متن داستان را به عنوان شاهد نقل کرده­ام. در این بررسی متوجه شده که با توجه به اینکه هر سه نویسنده داستان جنگی نوشته­اند اما دغدغه­ی ذهنی و فکری هریک با دیگری متفاوت است و سعی در بزرگ­نمایی آن داشته است.

وقتی با دوست دوره­ کارشناسی­ام آقای دکتر حسین کیا که انسانی فرهیخته و فاضل است، برای انتخاب این موضوع مشورت کردم، بسیار خوشحال شد، از من خواست و تشویقم کرد که حتماً این کار را انجام دهم زیرا که دانشجویان ادبیات بیشتر به ادبیات کهن توجه دارند و کمتر به ادبیات دفاع مقدس که سهم بزرگی در ادبیات و غنای ادبیات ما داشته است، پرداخته­اند، این بود که برخود وظیفه دانستم تا در این وادی مقدس گام نهم و  این پژوهش را انجام دهم. در این راه از خرمن اندیشه­ی دکتر سید عطاءالله افتخاری و دکتر مهدی فاموری که استادان راهنما و مشاورم بودند، خوشه چینی کردم و با توجه به مشغله­ی زیادی که داشتند با سعه­ی صدر با راهنمایی­های بی­دریغ و عالمانه­ی خود هدایتم کردند.

1-2- اهداف تحقیق:

از آن­جا که شناخت صحیح و معرفی نویسندگان باید بر اساس بررسی آثاری که از خود به یادگار گذاشته­اند صورت پذیرد؛ در این تحقیق، که به بررسی و نقد داستان­های جنگ سید مهدی شجاعی، احمد دهقان، احمد غلامی پرداخته شده است، اهداف تحقیق به­ طور کلی در سه محور خلاصه می­ شود.

1- تحلیل و بررسی قسمتی مغفول از ادبیات داستانی پایداری ایران به عنوان بخشی از ادبیات امروز ایران.

2- شناساندن چهره­ی سه تن از داستان­نویسان مهم دهه­های اخیر.

3- کوششی برای روشن کردن وجهی از تاریخ تطور نثر فارسی در روزگار معاصر.

1-3- پیشینه­ی تحقیق:

در مورد این موضوع کتاب هایی تألیف شده است. از جمله حسن میر عابدینی در کتاب صد سال داستان­نویسی در ایران به معرفی نویسندگان و نقد و تحلیل آن­ها در صد سال تاریخ داستان­نویسی در ایران پرداخته است.

حسن بارونیان یکی دیگر از محققانی است که به موضوع تحلیل داستان­های جنگ پرداخته است. بارونیان در کتاب شخصیت­پردازی در داستان­های کوتاه دفاع مقدس یکی از محوری­­ترین و مهم­ترین عناصر داستان کوتاه یعنی شخصیت­پردازی را انتخاب و در هفت مجموعه داستان کوتاه جنگ مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

جنگی داشتیم داستانی داشتیم، اثری دیگر در زمینه­ نقد و بررسی 14عنوان کتاب داستان نشر صریر از کامران پارسی نژاد است.­ در این اثر به نقد داستان «سفر به گرای 270 ­درجه» ­از احمد ­­دهقان و ­مجموعه داستان «همه­ی زندگی» از احمد غلامی  نیز ­پرداخته است.