عنوان                                    صفحه

چكیده 1

فصل اول: کلیات

1- كلیات 2

1-1- مقدمه 2

1-2- اهداف تحقیق 4

1-3- پیشینه ی پژوهش 4

1-4- روش انجام تحقیق 5

1-5- معرفی مهم ترین شاعران مكتب وقوع ( به ترتیب اهمیت از نظر اشعار وقوعی و واسوخت) 5

1-5-1- وحشی بافقی 5

1-5-2- محتشم كاشانی 6

1-5-3- كلیم همدانی 6

1-5-4- لسانی شیرازی 7

1-5-5- حاتم كاشی 7

1-5-6- صرفی ساوجی 7

1-5-7- میلی هروی 8

1-5-8- ولی دشت بیاضی 9

1-5-9- یقینی لاهیجی 9

1-5-10- وقوعی تبریزی 10

1-5-11- حسابی نطنزی 10

1-5-12- نقی كمره ای 10

1-5-13- هلاكی همدانی 11

1-5-14- نثاری تبریزی 11

1-5-15- شرف جهان قزوینی 12

 

فصل دوم: سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب

2- سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب 13

2-1- تذکره‌نویسی در ایران 13

2-2- جایگاه تذكره نویسی در ادبیات فارسی 14

2-3- انواع تذكره 16

2-3-1- به لحاظ استقلال یا عدم استقلال 16

2-3-2- به لحاظ موضوع 16

2-3-3- به لحاظ عمومیت یا خصوصیت 17

2-3-4 به لحاظ تشخّص 18

2-4- سیری در زندگی هاشمی سِندیلَوی 19

2-5- تذکره‌نویسی در شبه ‌قاره 21

2-6- تذكره ی مخزن الغرایب 24

2-6-1- نمونه شعر مخزن الغرایب 25

2-6-2- نمونه‌ی نثر مخزن الغرایب 26

2-6-3- نسخه های خطی مخزن الغرایب 27

2-6-4- مآخذ مخزن الغرائب 27

2-6-5- محاسن و معایب تذكره مخزن الغرایب 28

2-6-5-1- محاسن 28

2-6-5-1-1- تفصیل 28

2-6-5-1-2- مهم ترین تذكره سبك هندی و مكتب وقوع 29

2-6-5-1-3- در بردارنده‌ی منتخب شعر شاعرانی كه دیوان ندارند یا دیوانشان نایاب است 29

2-6-5-1-4- حسن انتخاب 29

2-6-5-1-5- تالیف از سوی مولفی غیر ایرانی 30

2-6-5-2- معایب 30

2-6-5-2-1- عدم رعایت امانت داری ادبی 30

2-6-5-2-2- قرابت با جُنگ و دوری از یک تذكره اصیل 30

 

فصل سوم: مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت

3- مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت 31

3-1- مقدمه 31

3-2- مکتب ادبی 31

3-3- تاریخچه‌ کلّی مكتب های ادبی 32

3-4- انواع مکتب های ادبی 33

3-4-1- كلاسیسیسم 33

3-4-2- رمانتیسم 33

3-4-3- رئالیسم 34

 

 

3-4-4- ناتورالیسم 35

3-4-5- سمبولیسم 35

3-5- تعریف سبك 36

3-6- تفاوت سبك و مكتب 37

3-7- سبک‌های ادبی در زبان فارسی 39

3-7-1- سبك خراسانی 40

3-7-2- سبك بینابین (مكتب آذربایجان) 41

3-7-3- سبك عراقی 41

3-7-4- مكتب وقوع 42

3-7-5- سبك هندی 42

3-7-5-1- عوامل پیدایش سبک هندی 42

3-7-5-1-1- مذهب 42

3-7-5-1-2- سفر به هند 43

3-7-5-1-3- توسعه‌ی اصفهان 43

3-7-5-1-4- رفاه اقتصادی 44

3-7-5-1-5- علاقه‌ی شاهان صفوی به فرهنگ 44

3-7-5-1-6- ساختار سبکی بیت هندی 44

3-7-5-1-7-پیش ‌مصرع و مصرع برجسته 45

3-7-5-2- ابهام در سبک هندی 46

3-7-5-3- دو شیوه در سبک هندی 46

3-7-5-4- شاعران معروف این دوره 46

3-7-6- دوره بازگشت 47

3-7-7- دوره مشروطه 48

3-7-8- دوره معاصر 48

3-7-9- وقوع 49

3-7-9-1- وقوع در لغت‌نامه 49

3-7-9-2- مکتب وقوع 49

3-7-9-2-1- تعریف 49

3-7-9-2-2- ویژگی‌ها 52

3-7-9-2-3- تاریخچه 52

3-7-9-2-4- شاعران معروف مكتب وقوع 53

3-7-9-2-5- لسانی‌شیرازی و وضع مکتب وقوع 53

3-7-9-2-6- نشانه های اشعار وقوعی در آثار شاعران قبل از قرن دهم 54

3-7-10- مکتب واسوخت 55

3-7-10-1- آیا مکتب واسوخت انحرافی از مکتب وقوع به شمار می‌آید یا انشعاب؟ 58

 

فصل چهارم: نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

4- نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب 60

4-1- بررسی تفاوت های مفهوم عشق در غزل های مكتب وقوع و سبك عراقی 60

4-1-1- تفاوت های اساسی میان غزل و تغزل 61

4-1-2- غزل حافظ: كمال جلوه های عرفانی 61

4-1-3- غزل وحشی بافقی: مضمونهای لطیف، رقت معانی 62

4-2- بررسی نشانه های مكتب وقوع در مخزن الغرایب 63

4-2-1-تعیین نشانه ها 63

4-2-1-1- چشم ( ابرو، خم ابرو، كرشمه، مژه ) 63

4-2-1-2- لب (تبسم، خنده نهانی، شكرخند و…) 65

4-2-1-3- قد وقامت 66

4-2-1-4- رفتار واندام معشوق (اعضای بدن، ایستادن، نشستن ..) 67

4-2-1-5- حضور در كوچه و بازار 69

4-2-1-6- اصطلاحات عامیانه و كوچه بازاری 70

4-2-1-7- نظر بازی 72

4-2-1-8- زندگی و مرگ 73

4-2-1-9- عشق مجازی 74

4-2-1-10- عاشق به مثابه یک انسان معمولی 76

4-2-1-11- سرسنگینی با معشوق 79

4-2-1-12- تهدید، شکوه و اعتراض 80

4-2-1-13- اعتراض به زیادی رقیبان 82

4-2-1-14- دلسوزی برای معشوق 83

4-2-1-15- یاد آوری خوبیهایی كه در حق معشوق شده است 83

4-2-1-16- یاد آوری معایب و كاستی های معشوق 84

4-2-1-17- اظهار شادمانی به خاطر فراغت از عشق 84

4-2-1-18- وسواس و دقت در گزینش یار 85

4-2-1-19- جنسیت معشوق 85

4-2-1-20- بیان عریان احساس در شعر؛ گریه (غم، گریستن و اشك) 87

4-2-1- 21- زبان روان و بیان ساده 89

 

فصل پنجم: نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

5- نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب 90

5-1 -مقدمه 90

5-2- نشانه های واسوخت 90

5-2-1-كاربرد گروه واژگانی واسوخت( واسوختن، واسوزد، واسوخت، وانسوختن و…) 91

5-2-2- روی برگرداندن از معشوق 93

5-2-3- دور شدن از كوی یار 94

5-2-4- ترك معشوق با یادآوری خطاهایش 95

5-2-5- برگزیدن یار دیگر به هدف انتقام گیری از معشوق 96

5-2-6- نفرین 97

5-2-7- هجو پیشگی و هزالی 98

5-2-8-مدح گریزی و آزادگی 99

5-2-9- استفاده از زبان روز 100

5-2-10- تکرار بن مایه های ویژه 102

5-2-11- شاهد بازی 103

 

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری 109

6-1- نتیجه‌گیری 109

6-2- پیشنهادات 111

فهرست منابع 112

چكیده

تذكره مخزن الغرایب در سال 1803 میلادی توسط احمد علی خان هاشمی سندیلوی تالیف شده و شامل احوال و آثار 3148 تن از شاعران پارسی گوی تا اوایل قرن سیزدهم هجری است كه البته بخش عمده ی این شاعران مربوط به قرن دهم تا سیزدهم هستند. این كتاب یكی از بزرگترین تذكره های ادبیات فارسی است. و اوضاع و احوال فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردمان ایران، افغانستان، عراق، پاكستان و برخی كشورهای آسیای میانه را در بردارد.

     از این رو این تذكره جایگاهی ارزشمند در مطالعات ادبی قرن دهم و یازدهم دارد. و منبع مناسبی برای اشعار سروده ی دو مکتب وقوع و واسوخت -که در این دوره رواجی در اوج داشته است- محسوب می شود. حضور حالات فیزیكی و رفتار روزمره معشوق، استفاده از اصطلاحات و تعبیرات عامیانه، روی گردانی عاشق از معشوق، حضور معشوق مذکر در غزل، ظهور و افول عشق همگی نشانه های ظهور و جایگزین شدن نوعی عشق زمینی و ملموس به جای عشق آسمانی و دست نیافتنی سبك عراقی و از ویژگیهای فکری مکتب وقوع است كه در این پژوهش با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب مورد بحث قرار گرفته اند

واژه های كلیدی: مخزن الغرایب، مكتب وقوع، شعر واسوخت، عشق، واقعیت.

1-1- مقدمه

مكتب وقوع در ربع اول قرن دهم شكل گرفت و در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. چاره ای كه شاعران این دوره از برای نوآوری و رهایی از ابتذال و تقلید اندیشیده بودند در اساس و به لحاظ نظری جالب است ولی در آن چند «اما» است. آنان تشخیص داده بودند، كه شعر سبك عراقی از واقعیت دور شده و كاملاً جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار سنن ادبی در حال فناست. پس باید به سوی حقیقت گویی و واقعیت(وقوع) بازگشت. پس اساس شعر مكتب وقوع این است كه وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت باشد. اما مسئله اصلی، اشتباه شاعران مكتب وقوع در مسئله بازگشت به حقیقت و واقعیت گویی در این بود كه واقعیت را تحت تأثیر سابقه غزل پردازی فقط طرح ماجرای عاشق و معشوق می پنداشتند. و به دیگر واقعیت های پیرامون خود توجه نداشتند. گذار سبک هندی غالباً از گذرگاه سبک وقوع است، وقوعی که پیشاهنگ و طلایه‎دار سبک هندی بود که از نیمه دوّم قرن نهم آغاز‎شد. بذر سبک هندی، در مزرعه‌ی وقوع، نُخست تنك رویید. از آغاز قرن دهم، در ابتدا کم‎ و بیش و سپس کاملاً جانشین آن شد، سرچشمه سبک هندی هرچه باشد، مکتب وقوع، بستر آن است. در مکتب وقوع، شاعر تجربه‎ای را که خود کرده و بر وی واقع شده است، در شعر خویش نشان می‎دهد و در ایجاز، فصاحت را فدای «مضمون‎یابی» نمی‎کند. به همین روی، در شعر کسانی چون محتشم، وحشی، هلالی‌جغتائی و بابافغانی، ارادت به سعدی را به وضوح می‎بینیم، دیگر آنکه در مکتب وقوع، توالی معنی ابیات، حتّی در غزل، حفظ می‎شود در حالی که در سبک هندی به سبب آنکه مضمون‎سازی و خیال‎بندی نازک، محور کوشش و حتّی جوشش شاعر است، توالی معنایی ابیات کمتر به چشم می‎خورد.( صفا،1353، ج400:3).

 وقوع‌گویی یکی از ویژگی‌هایی است که در واقع پل ارتباطی بین سبک عراقی و هندی محسوب می‌شود. اغلب مكتب وقوع را مقدّمه‌ی سبك هندی دانسته‌اند. واقعه‌گویی یا مكتب وقوع عبارت است از وارد كردن تجارب واقعی مربوط به عوالم عشق و عاشقی در شعر به گونه‌ای كه از اغراق و تخیّلات دور و دراز بركنار باشد. این سبك در نزد برخی از شاعران این دوره به واسوخت معروف شد. واسوخت عبارت است از عكس‌العمل قهر و عتابی كه عاشق در برابر بی‌وفایی یا ناسپاسی معشوق نشان می‌دهد( همان: 245).