فهرست مطالب

عنوان                                                                                                    صفحه

چکیده…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 1

 فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………… 3

1-2- هدف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. 5

1-3- پیشینه ی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………. 5

1-4- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….. 6

 

فصل دوم: زندگی نامه ی مولانا

2-1- نام، تخلص………………………………………………………………………………………………………………………… 8

2-2- ولادت و زادگاه مولانا………………………………………………………………………………………………………. 8

2-3- قدیمی ترین منبع نام مولانا…………………………………………………………………………………………… 9

2-4- نسب و خاندان مولانا……………………………………………………………………………………………………….. 9

2-5- هجرت یا فرار از بلخ………………………………………………………………………………………………………… 9

2-6-آثار مولانا ………………………………………………………………………………………………………………………….. 10

2-7- وفات و مدفن مولانا…………………………………………………………………………………………………………. 11

 

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان مثنوی

3-1- اولین شارحان مثنوی……………………………………………………………………………………………………… 14

3-2- قدیمی ترین شارح مثنوی……………………………………………………………………………………………… 15

3-3- شروح مثنوی از آغاز……………………………………………………………………………………………………….. 16

3-3-1- شرح های قرن نهم…………………………………………………………………………………………………….. 16

3-3-2- شرح های قرن دهم تا سیزدهم………………………………………………………………………………… 16

3-4- شرح حال شارحان…………………………………………………………………………………………………………… 17

3-4-1- اسماعیل آنقروی…………………………………………………………………………………………………………. 17

3-4-2- رینولد نیکلسون …………………………………………………………………………………………………………. 19

3-4-2- 1- آثار نیکلسون…………………………………………………………………………………………………………. 20

3-4-2-2- بررسی ویژگی ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون…………………………………………………. 23

3-4-3- بدیع الزمان فروزانفر……………………………………………………………………………………………………. 24

3-4-3-1- بررسی شرح فروزانفر……………………………………………………………………………………………… 25

3-4-4- عبدالباقی گولپینارلی ………………………………………………………………………………………………… 26

3-4-5- محمد استعلامی…………………………………………………………………………………………………………. 29

3-4-6- کریم زمانی………………………………………………………………………………………………………………….. 30

 

فصل چهارم: مقایسه ی شروح بر ابیات بحث بر انگیز

1-بشنو این نی چون حکایت می کند……………………………………………………………………………………… 33

2- کز نیستان تا مرا ببریده اند…………………………………………………………………………………………………. 37

3- سینه خواهم شرحه شرحه از فراق……………………………………………………………………………………. 39

4- هر کسی کو دور ماند از اصل خویش…………………………………………………………………………………. 41

5- من به هر جمعیّتی نالان شدم……………………………………………………………………………………………. 43

6- هر کسی از ظن خود شد یار من………………………………………………………………………………………… 45

7- سرّ من از ناله ی من دور نیست…………………………………………………………………………………………. 48

8- تن زجان و جان زتن مستور نیست……………………………………………………………………………………. 50

9- آتش است این بانگ نای و نیست باد…………………………………………………………………………………. 52

10- آتش عشق است کاندر نی فتاد………………………………………………………………………………………… 54

11- نی، حریف هر که از یاری برید…………………………………………………………………………………………. 56

12- همچو نی، زهری و تریاقی که دید؟………………………………………………………………………………… 59

13- نی، حدیث راه پرخون می کند………………………………………………………………………………………… 60

14- محرم این هوش جز بیهوش نیست ……………………………………………………………………………….. 62

15- در غم ما، روزها بیگاه شد ……………………………………………………………………………………………….. 64

16- روزها گر رفت، گو: رو باک نیست…………………………………………………………………………………….. 66

17- هر که جز ماهی ز آبش سیر شد…………………………………………………………………………………….. 68

18- در نیابد حال پخته هیچ خام……………………………………………………………………………………………. 70

19- ای دوای نخوت و ناموس ما………………………………………………………………………………………………. 71

20- با لب دمساز خود گر جفتمی…………………………………………………………………………………………… 73

21- من چگونه هوش دارم پیش وپس…………………………………………………………………………………… 75

22- آینه ات دانی چرا غماز نیست………………………………………………………………………………………….. 77

23- اتفاقاً شاه روزی شد سوار………………………………………………………………………………………………….. 79

 

 

24- می رسید از دور مانند هلال…………………………………………………………………………………………….. 80

25- نیست وش باشد خیال اندر روان……………………………………………………………………………………… 80

26- آن خیالاتی که دام اولیاست…………………………………………………………………………………………….. 83

27- از خدا جوییم توفیق ادب…………………………………………………………………………………………………. 85

28- گرچه تفسیر زبان روشن گر است……………………………………………………………………………………. 88

29- از وی ار سایه نشانی می دهد………………………………………………………………………………………….. 90

30- سایه خود آرد تو را همچون سمر……………………………………………………………………………………. 90

31- خود غریبی در جهان چون شمس نیست……………………………………………………………………….. 92

32- این نفس جان در تنم بر تافته ست…………………………………………………………………………………. 94

33- عشق هایی کز پی رنگی بود…………………………………………………………………………………………….. 95

34- کاش کان هم ننگ بودی یکسری……………………………………………………………………………………. 97

35- وهم موسی با همه نور و هنر…………………………………………………………………………………………… 99

36- آن گل سرخ است، تو خونش مخوان……………………………………………………………………………….. 101

37- حرف ظرف آمد درو معنی چو آب………………………………………………………………………………….. 102

38- بحر تلخ و بحر شیرین در جهان……………………………………………………………………………………….. 104

39- گه چنین بنماید و گه ضد این………………………………………………………………………………………… 107

40- بس ستاره‌ی آتش از آهن جهید ……………………………………………………………………………………. 109

41- رفته در صحرای بی چون، جانشان………………………………………………………………………………….. 111

42- کَیفَ مدَّ الظلُّ نقش اولیاست……………………………………………………………………………………………. 112

43- بس دل چون کوه را انگیخت او……………………………………………………………………………………….. 114

44- از سبب سوزیش من سوداییم………………………………………………………………………………………….. 116

45- ما عدم هاییم و هستی های ما………………………………………………………………………………………… 118

46- باد ما و بود ما از داد تست………………………………………………………………………………………………… 120

47- لذت هستی نمودی نیست را……………………………………………………………………………………………. 122

48- این نه جبر، این معنی جبّاری است………………………………………………………………………………… 123

49- زاری ما شد دلیل اضطرار…………………………………………………………………………………………………. 127

50- ور توگویی غافل است از جبر او……………………………………………………………………………………….. 127

51- هست این را خوش جواب ار بشنوی………………………………………………………………………………. 127

52- آن زمان که می شوی بیمار تو…………………………………………………………………………………………. 127

53- می نماید بر تو زشتی گنه………………………………………………………………………………………………… 127

54- انبیا در کار دنیا جبری اند………………………………………………………………………………………………… 131

55- او نماید هم به دل ها خویش را………………………………………………………………………………………. 132

56- نیکوان را هست میراث از خوش آب ……………………………………………………………………………… 133

57- اختران اند از ورای اختران……………………………………………………………………………………………….. 136

58- دامهاشان مرغ گردونی گرفت……………………………………………………………………………………………. 138

59- جان زپیدایی و نزدیکی است گم……………………………………………………………………………………… 140

60- از شراب قهر، چون مستی دهی……………………………………………………………………………………….. 142

61- لفظ جبرم، عشق را بی صبر کرد…………………………………………………………………………………….. 144

62- این، معیت با حق است و جبر نیست……………………………………………………………………………… 146

63- ور به خواب آییم، مستان وییم…………………………………………………………………………………………. 148

64- این چه بلبل؟ این نهنگ آتشی است………………………………………………………………………………. 150

65-عاشق کلّ است و خود کلّ است او…………………………………………………………………………………… 151

66- فعل را در غیب، اثرها زادنی است……………………………………………………………………………………. 154

67- اولیا را هست قدرت از اله…………………………………………………………………………………………………. 156

68- بسته درهای موالید از سبب……………………………………………………………………………………………… 158

69- آن دمی کز آدمش کردم نهان………………………………………………………………………………………….. 160

70- آن دمی را که نگفتم با خلیل…………………………………………………………………………………………… 160

71- آن دمی کز وی مسیحا دم نزد…………………………………………………………………………………………. 160

72- آنکه او شاه است، او بی کار نیست………………………………………………………………………………….. 163

73- چون به طوفی، خود به طوفی مرتدی……………………………………………………………………………… 165

74- بهر این مؤمن همی گوید زبیم………………………………………………………………………………………… 167

75- گفت پیغمبر که: زن بر عاقلان…………………………………………………………………………………………. 169

76- پرتو حقّ است آن، معشوق نیست……………………………………………………………………………………. 171

77- موسی و فرعون معنی را رهی………………………………………………………………………………………….. 173

78- زان تعلق کرد با جسمی اله……………………………………………………………………………………………… 175

79- تنگتر آمد خیالات از عدم………………………………………………………………………………………………… 176

80- گفت المعنی هو اللّه شیخ دین………………………………………………………………………………………… 178

81- واگشایم هفت سوراخ نفاق………………………………………………………………………………………………… 180

82- مدّتی معکوس باشد کارها………………………………………………………………………………………………… 182

83- تا که بس سلطان و عالب همّتی………………………………………………………………………………………. 182

84- زاجنحه ی نور ثلاث أو رباع……………………………………………………………………………………………… 184

85- این سخن پایان ندارد، زید کو؟………………………………………………………………………………………… 186

86- زید را اکنون نیابی، کو گریخت………………………………………………………………………………………… 186

87- حمله آرند از عدم، سوی وجود………………………………………………………………………………………… 187

88- سر چه می پیچی؟ کنی نادیده ای………………………………………………………………………………….. 188

89- در عدم، افشرده بودی پای خویش…………………………………………………………………………………… 188

90- خلق را دو دیده در خاک و ممات……………………………………………………………………………………. 189

91- جهد کن تا صد گمان گردد نود……………………………………………………………………………………….. 189

92- در مروّت ابر موسی ای به تیه …………………………………………………………………………………………. 192

93- سال ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………. 193

94- چون جنین را نوبت تدبیر رو……………………………………………………………………………………………. 193

95- سال‌ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………… 195

96- باز باش ای باب رحمت تا ابد……………………………………………………………………………………………. 195

97- مر جفا گر را چنین ها میدهم…………………………………………………………………………………………. 198

98- مرگ بی مرگی بود ما را حلال…………………………………………………………………………………………. 200

99-آن که او تن را بدین سان پی کند……………………………………………………………………………………. 202

100- ای دریغا لقمه یی دو خورده شد…………………………………………………………………………………… 204

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه‌گیری و پیشنهادها ………………………………………………………………………………………………………….. 206

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………… 209

چکیده ی انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………….. 212

چکیده:

     مولانا جلال­الدین محمد بلخی معروف به ملّای روم و مولوی رومی، در ششم ربیع الاوّل سال604 هجری قمری در بلخ به دنیا آمد و در سال 672 ه.ق در قونیه وفات یافت. مولوی یکی از بزرگان نام­آور در عرصه­ تصوّف اسلامی قرون میانه است. کتاب نام­آور وی، مثنوی، از امّهات آثار عرفانی در ادبیات فارسی و بل ادبیات جهان است که از ابتدا توجّه بسیاری را به خود جلب کرد و شروح گونه­گونی بر آن نگاشته شد.

در این پژوهش ، ابتدا مختصری از زندگی­نامه­ی مولانا و سپس بحثی کوتاه در مورد سیر شرح نویسی و شرح حال شارحان مذکور به­دست داده شده و سپس به بررسی ابیات مهم و بحث­بر­انگیز دفتر اول مثنوی پرداخته شده است.

می توان گفت بهره­ گیری شارحان از مثنوی و دیگر آثار مولانا در شرح ابیات مثنوی،که معیار اصلی نگارنده در بررسی مثنوی و شروح آن است،یکسان و در یک سطح نیست. این رساله می­کوشد با تکیه بر ابیات مشابه مثنوی، برخی نکات مغفول در بررسی و شرح این کتاب بزرگ را متذکر شود.

واژه های کلیدی: مولوی، مثنوی، دفتر اول، شرح و بررسی.

1-1- مقدمه:

از آن زمان که حضرت مولانا ناله‌ی نی بریده شده از نیستان را به وسیله‌ی حسام الدین بر روی صفحه‌ی سفید بی روح کاغذ شرحه شرحه بیان کرد تا به ‌این زمان که در هر کجا و هر لحظه‌ای تشنگان علم و ادب همچون بلبلی هر نفس آن ابیات را چه چه می‌زنند سال‌های زیادی می‌گذرد اما همچنان تشنگی درک و فهم این چشمه‌ی خروشان نامحدود در اکثر خلایق(چه ادب دوستان و چه مردم عادی) باقی مانده است.

« مثنوی که مولوی، « معراج جان» ، و« نردبان آسمان» و صیقل ارواحش خوانده بود و دیگران آن را « تالی کتاب آسمانی، و قرآن زبان پهلوی، و عصاره‌ی معارف بشری» و بیان « للایات البینات و تبیان للسنن النبویات » (سبزواری، بی تا: 9) دانسته‌اند « همچنان از نور ماه بر گذشته است و بی هراس و اعتنا به بانگ سگان و زوزه‌ی ددان، ظلال ظلام را دریده و شبروان را به سوی چشمه‌ی مشرق اشراق و معنویت رهنمون ساخته است.» ( شجری، 1386: 14)

درک اشعار مولانا ، به دلیل سر درگمی‌در فهم و درستی ابیات مشکل و بحث برانگیز شروح مختلف مثنوی، که هر کدام به نوعی درستی نظر و ایده‌ی خود را بر دیگری ارجح می‌دانند نگارنده را بر آن داشت تا در راستای انجام پایان نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد خویش، به  بررسی  و مقایسه‌ی شروح مثنوی مولوی بر ابیات بحث برانگیز دفتر اول ( با تکیه بر شروح انقروی، نیکلسون، گولپینارلی، فروزانفر، استعلامی‌و زمانی) از بین بی نهایت  شرح های این کتاب بپردازد.

این بررسی ابتدا به صورت مطالعه‌ی کلی و مستمر صورت گرفت. طی این مطالعه  ابیات مشکل و قابل بحث شارحان را از بین ابیات دیگر مجزا کرده ؛ و سپس نظریه‌های کلی هر شارح را بیان کرده و در نهایت، نظر‌ی اجمالی در خصوص بهتر بودن هرکدام از شروح، با ذکردلایلی از خود مثنوی و دیگر شاعران داده شده است. در این قسمت، کلیه ی ابیات نی نامه، به دلیل اینکه شالوده‌ی مثنوی بوده، هرچند که چند بیتی از آن آسان و بدون بحث بوده اند؛ ذکر شده است. و  انتخاب این ابیات بر اساس گفته ی کریم زمانی و دیگر شارحانی همچون انقروی و فروزانفر بوده که در کتاب خود، ابیات مشکل و بحث برانگیز را ذکر کرده اند. مراد از بحث برانگیز بودن در جنبه- های تأویلی ابیات نیست(چه از این لحاظ قاطبه ی ابیات مثنوی بحث برانگیزند.) بلکه مراد، بحث برانگیزی از جهت معنای اولیه و نهایتاً تفسیری کلام است.

 با توجه به اینکه انتخاب نسخه‌ی صحیح و معتبر مثنوی در صحت شرح و دوری از اشکالات و انحرافاتی که بعضاً شارحان بدان گرفتار شده‌اند بسیار مؤثر است، و  نسخه‌ی قونیه تنها پنج سال از درگذشت مولانا(672) و در حضور حسام الدین چلبی و سلطان ولد تصحیح و کتابت شده است، از نظر بسیاری از محققان و مصححان امروزی، صحیح ترین و معتبرترین نسخه به حساب می‌آید. بنابراین شماره گذاری ابیات بر طبق این نسخه صورت گرفته است. و نکته‌ی دیگر این که در بررسی ابیات از بیت 3014 به بعد به دلیل فوت فروزانفر و شرح نشدن ابیات، از شرح شهیدی که شرح ادامه‌ی ابیات را انجام داده- هرچند که از لحاظ شیوه‌ی شرح ابیات با فروزانفر متفاوت عمل کرده است استفاده شده است.

به طور کلی مطالب این رساله در 4 فصل تدوین و گردآوری گردیده است:

فصل اول: کلیات. ( فصل حاضر)، این فصل شامل مقدمه، روش تحقیق و پیشینه‌تحقیق و هدف تحقیق است.

فصل دوم: زندگی نامه‌ی مولانا. در این فصل همانند دیگر مولانا شناسان به بررسی نام،  تخلص، نسب، خاندان و قدیمی‌ترین منبع نام مولانا و…. پرداخته شده است.

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان. در این فصل ابتدا به بررسی شرح‌های مثنوی از آغاز تاکنون پرداخته شده و سپس ‌اندکی از شرح حال شارحان مورد بحث در این تحقیق بیان شده است.

فصل چهارم: بررسی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی. در این بخش که حجم اصلی و کلی تحقیق را شامل می‌شود؛ به تحلیل مقایسه ای بر روی ابیات بحث برانگیز پرداخته شده است.

1-2- اهداف تحقیق:

آنچه در این پژوهش مورد نظر می‌باشد را در دو هدف کلی و اساسی مد نظر قرار خواهیم داد:

1-  بررسی تطبیقی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی در جهت حصول تصویری واضح از سیر تحول تاریخی شروح عرفانی یکی از مهم‌ترین کتب ادب فارسی.

2- حصول انتقادی معنایی درست از ابیات بحث بر انگیز دفتر اول مثنوی و یا حداقل کوشش در راه یافتن نزدیک‌ترین معنی به ذهن و ابیات مولوی.

1-3- پیشینه‌تحقیق:

تاکنون شرح‌های  فراوانی در جهت درست خواندن و درست فهمیدن و توضیح مطالب گوناگون علمی، فقهی، ادبی، کلامی‌و تفسیری مثنوی توسط استادان و محققان بزرگی همچون بدیع الزمان فروزانفر،  جلال الدین همایی، سید صادق گوهرین، عبد الحسین زرین کوب، محمد استعلامی‌و ایران شناس بزرگ انگلیسی، رینولد الن نیکلسون، در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است. هر کدام از این شارحان، از دیدگاه‌های مختلف و تحت تأثیر مکاتب فکری رایج در روزگار خود و از چشم‌انداز ذهن خویش به شرح و تفسیر ابیات کتاب مستطاب مولوی پرداخته‌اند. اما تاکنون اثری که به مقایسه‌ی این شروح بپردازد، به سامان نرسیده است. در ذیل معرفی مختصری از شروح چند گانه ارائه می‌کنیم:

1-انقروی، اسماعیل:1380،شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی، ترجمه‌ی عصمت ستار زاده، تهران، برگ زرین.

2-نیکلسون، رینولد الین:1374، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، تهران، انتشارات علمی‌و فرهنگی.

3-گولپینارلی، عبد الباقی: 1371، نثر و شرح مثنوی شریف، ترجمه و توضیح توفیق ه. سبحانی، تهران، فرهنگ و ارشاد اسلامی.

4-فروزانفر، بدیع الزمان: 1382، شرح مثنوی شریف، تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، سه جلد.

5- مولانا، جلال الدین محمد بلخی: 1369،مثنوی معنوی، تصحیح محمد استعلامی، تهران، زوار، شش جلد.

6- زمانی ،کریم: 1378، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران ، اطلاعات.

1-4- روش تحقیق:

روش تحقیق بنا بر روش معمول در حوزه‌ی علوم انسانی و ادبیات تطبیقی، به صورت کتابخانه‌ای است. به‌این صورت که ابتدا کتاب‌ها و منابع معتبر و مرتبط با موضوع را جمع آوری و سپس مطالعه کرده و آنگاه مطالب مهم در قالب فیش دسته بندی کرده و در نهایت همه مطالب را به رشته‌ تحریردر می‌آوریم.

 2- زندگی نامه‌ی مولانا