1-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
1-2- بیان مسئله  تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….. 4
1-3- اهمیت و لزوم انجام تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 5
1-4- کاویتاسیون در سریز سد شهید عباسپور…………………………………………………………………………… 5
1-5- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………… 12
1-6- سوالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….. 12
1-7- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………. 13
1-8- کاربردهای متصور از تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 13
1-9- جنبه نوآوری تحقیق…………………………………………………………………………………………………………… 13
1-10- مواد و روش های تحقیق……………………………………………………………………………………………………… 13
1-11- ساختار تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………… 13
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 16
2-2- کاویتاسیون چیست؟…………………………………………………………………………………………………………… 16
2-3- فاكتورهای موثر در پدیده كاویتاسیون :…………………………………………………………………………….. 18
2-4- شاخص کاویتاسیون…………………………………………………………………………………………………………….. 18
2-5- سوابق پژوهش مرتبط با کاویتاسیون…………………………………………………………………………………. 19
2-6- سوابق تحقیق در زمینه مدلسازی سرریز سدها………………………………………………………………… 25
2-7- سوابق مطالعات عددی در زمینه کاویتاسیون سرریز………………………………………………………… 29
2-8- سوابق تحقیق در زمینه الگوریتم نزدیکترین همسایه……………………………………………………… 36
فصل سوم: مواد و روش های تحقیق
3-1- مقدمه:…………………………………………………………………………………………………………………………………… 42
3-2- سرریز سد شهید عباسپور و آسیب در آن………………………………………………………………………… 42
3-3-گزارش و روند آسیب سرریز کارون 1…………………………………………………………………………………. 45
3-4-سازوکار محتمل آسیب…………………………………………………………………………………………………………. 48
3-5- الگوریتم نزدیکترین همسایه………………………………………………………………………………………………. 51
3-6- ساختار مدل شبیه سازی با بهره گرفتن از الگوریتم –k نزدیکترین همسایه ……………………… 51
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نتایج
4-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 54
4-2- تهیه پایگاه داده های مورد نیاز…………………………………………………………………………………………… 54
4-3- تولید پایگاه داده های موردنیاز تحقیق………………………………………………………………………………. 58
4-4- توسعه مدل نزدیکترین همسایگی……………………………………………………………………………………… 62
4-5- توسعه مدل نزدیکترین همسایگی……………………………………………………………………………………… 63
4-6- مراحل مدلسازی در XLMiner…………………………………………………………………………………………. 63
4-7- نتایج مدل نزدیکترین همسایگی در طول تاج سرریز سد عباسپور…………………………………. 65
فصل پنجم: جمع بندی و پیشنهادها
نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………………. 71
منابع………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 72
 
چکیده
  سرعت کاویتاسیون و شاخص کاویتاسیون که خود ترکیبی از سرعت و فشار جریان می­باشند، پارامترهای مهم موثر در آسیب شناخته شده ­اند تا روندی جدید و متفاوت از روش شاخص کاویتاسیون بحرانی در تخمین آسیب سنجیده شود. در تحقیق حاضر با بهره گرفتن از مبانی هیدرولیکی مربوط به کاویتاسیون در سرریز سدها و نیز مطالعات انجام شده توسط محققین یک سری داده مربوطه تهیه شده و سپس شاخص ریسک کاویتاسیون محاسبه می شود و پس از آن با بهره گرفتن از الگوریتم نزدیکترین همسایگی و نرم افزاری مدلسازی مربوط اقدام به توسعه مدل پیش بینی می شود و در نهایت با بهره گرفتن از شاخصهای اماری ضریب همبستگی، ضریب حساسیت، متوسط مربعات خطا و خطای مطلق دقت مدل تهیه شده بررسی می شود و با ازمونهای گرافیکی و نموداری دقت ان بررسی می شود. برای تهیه پایگاه داده های مورد نیاز تحقیق از مدل WS77 استفاده شده است و پس از اینکه پایگاه داده های تحقیق تهیه شد اقدام به مدلسازی به روش نزدیکترین همسایگی شده و مشاهده شد که روش نزدیکترین همسایگی در این زمینه دقت مطلوبی دارد. با توجه به دقت مطلوب روش نزدیکترین همسایگی در برآورد خسارت کاویتاسیون با نظر به اینکه پیش بینی خسارت ناشی از  پدیده کاویتاسیون در سرریز سدها و استفاده از معادلات ریاضی مشکل است و تا حدی غیر ممکن است و استفاده از این روش تا حد مطلوبی به این مشکل کمک خواهد کرد است و با بهره گرفتن از این روش در سدها تا حد بسیار زیادی این مشکل را میتوان برطرف کردتوصیه میشود استفاده از الگوریتم نزدیکترین همسایگی چون بهترین و دقیقترین و مطلوبترین روش در حل این مشکل (برآورد خسارت ناشی از پدیده کاویتاسیون) میباشد در تمامی سدها مورد استفاده قرار گیرد چون خواه یا ناخواه این خطردر اکثر سدها  وجود دارد.
واژه های کلیدی: شاخص کاویتاسیون، سرعت کاویتاسیون، روش نزدیکترین همسایگی، نرم افزار ws77،
 1-1- مقدمه
سدها از سازه­های پر اهمیت برای حفظ آبهای جاری بر سطح زمین و کنترل و
بهره ­برداری از آنها می­باشد. امروزه به دلیل افزایش جمعیت و نیازهای جدید جوامع بشری و با توجه به کمبود آب قابل شرب، اهمیت این سازه افزایش یافته است. بطوریکه سدها بعنوان اهرم استراتژیکی توسعه و قدرت یک کشور محسوب می­شوند. علاوه بر اینها، دارای کاربری مهم  دیگری یعنی مهار سیلاب[1] و جلوگیری از خطرات ناشی از آن می­ باشند و البته خود سدها نیز می­توانند در صورت عدم توجه به آنها و نگهداری نامناسب به عنوان خطر محسوب شوند.
 برای مقابله با خطرات احتمالی و برای تخلیه[2]  ایمن و سریع دبی­های بزرگ پیش ­بینی شده و خطرات پیش ­بینی نشده در سازه سد، از چندین نوع تخلیه کننده سیلاب استفاده می­ شود که سرریز[3] از مهمترین آنها می­باشد. به دلیل ارتفاع بسیار زیاد جریان و در نتیجه سرعت بالای آن که ممکن است باعث تولید فشار کمتر از فشار بخار آب و باعث ایجاد کاویتاسیون[4] شود، توجه ویژه به پدیده کاویتاسیون در سرریزها لازم می­باشد (زندی و همکاران، 1389).
سالهای زیادی است که حوادث مربوط به پدیده کاویتاسیون در نقاط مختلف جهان ذهن مهندسان را به خود معطوف کرده است (زندی و اژدری، 1389).  كاویتاسیون به دلیل شتاب گرفتن سیال روی بدنه جسم، و افت فشار آن به زیر فشار بخار، در نواحی خاصی از جریان، اتفاق می افتد. در این نواحی، آب به بخار تبدیل می شود و حباب های بخارآب تشكیل می شوند. به علت ورود جتهای آب به درون این حباب ها، احتمال متلاشی شدن آنها وجود دارد، و جریان حالت غیردائمی[5] پیدا می كند.
كاویتاسیون ممكن است به صورت جزیی روی بدنه جسم ایجاد شود و یا اینكه در مقایسه با ابعاد جسم، بسیار بزرگ شود (نوروزی و همکاران، 1389).
در طراحی سازه­های هیدرولیکی مسائلی مطرح است که حل آنها تنها با تئوری و روابط تحلیلی[6] امکان­ پذیر نمی ­باشد. به دلیل پیچیده بودن معادلات جریان نمی توان تنها با بهره گرفتن از تئوری، رفتار نمونه اصلی[7] را پیش بینی کرد (زندی، 1384) و لازم است از مدلهای عددی[8] و یا مدلسازی مبتنی بر روش های داده کاوی[9] استفاده نمود. از جمله این مسائل می­توان به پدیده کاویتاسیون در سرریز سدها و اثرات مخرب آن و خسارات حاصله از خوردگی کاویتاسیون اشاره نمود.
 به دلیل پیچیدگی ها و ویژگی های منحصر بفرد سازه های هیدرولیکی مانند سرریز، روش مناسبی برای طراحی هندسه ارائه نگردیده است و می توان برای حصول اطمینان از عملکرد مناسب این سازه ها از مدل های هیدرولیکی و یا مدلهای عددی و همچنین مدلهای مبنی بر پایگاه داده ها[10] و

  محاسبات آماری[11] استفاده کرد.

با توجه به توسعه سریع مدل های عددی، اغلب مشاهده شده است که ترکیب روش­های عددی و تجربی می تواند منجر به بالا بردن میزان اطمینان به نتایج شود (زندی، 1384).   
1-2- بیان مسئله  تحقیق
سرعت کاویتاسیون[12] و شاخص کاویتاسیون[13] که خود ترکیبی از سرعت و فشار جریان می­باشند، پارامترهای مهم موثر در آسیب[14] شناخته شده ­اند تا روندی جدید و متفاوت از روش شاخص کاویتاسیون بحرانی[15] در تخمین آسیب سنجیده شود. البته مقاومت مصالح و زمان بهره وری نیز خود تا حدودی در این عوامل پنهان هستند(زندی، 1384).
در روش های کلاسیک انتخاب شاخص کاویتاسون(si) حتی برای یک سازه خاص با داده های داده شده برای خسارت و عملکرد و ساخت آن نامشخص است. روند آسیب کاویتاسیون بسیار پیچیده است. عوامل زیادی بر کاویتاسون تاثیر گذار بوده و اندرکنش[16] این عوامل نا شناخته است.
 هنگامی که شرایط بهره برداری تغییر کند سطح و گسترش آسیب نیز تغییر می کند. سطح آسیب در هر ناحیه ای به خصوصیات مقاومت مصالح، روش های ساختمانی، عملکرد سرریز و به مهارتهای ساخت و اجرای سازه بستگی دارد که با نوع سرریز، زمان و جریانهای بهره برداری تغییر می کند و لازم است مطابق شرابط بهره برداری مختلف و دبی های طراحی با دوره بازگشت مختلف مدیریت شود. و بنابراین مشاهده می شود که برآورد ریسک کاویتاسیون در سرریزها با بهره گرفتن از مدلهای ریاضیات کلاسیک مشکل است و لازم است از مدلهای جدیدتر مبتنی بر داده کاوی استفاده شود (قوچانی، 1385).
لی و هوپس(1996) با بهره گرفتن از منطق فازی[17] مدلی برای بررسی رفتار سرریزها در شرایط بهره برداری مختلف ارائه نمودند. در تحقیق حاضر سعی می شود با بهره گرفتن از تکنیک جدید مدلسازی مبتنی بر نزدیکترین همسایگی[18] شاخص ریسک کاویتاسون در سرریزها براورد شده و مدلی بدین منظور تهیه شود.
به منظور توسعه مدل موردنظر با بررسی شرایط مختلف، تاثیر پارمترهای هیدرولیکی مختلفی همچون شاخص کاویتاسیون، سرعت، زمان و مقاومت و شرایط هیدرولیکی مختلف بررسی خواهد شد. روند کلی کار بر اساس نتایج گزارشات آسیب کاویتاسیون در سرریز سد شهید عباسپور است و قابلیت مدل مبتنی بر نزدیکترین همسایگی در این زمینه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
1-3- اهمیت و لزوم انجام تحقیق
پیچیدگی آسیب کاویتاسون در سرریز سدها بدلیل شرایط متفاوت طرح، ساخت و بهره برداری، مشکل بودن پیش بینی، اشکالات اجرائی در زمان ساخت، تولید و نحوه گردآوری اطلاعات، خطاهای معمول مشاهداتی، تعاریف متفاوت از ریسک کاویتاسیون می باشد و این موارد از مهمترین پارامترهای متعدد دخیل در این پدیده است.
 شاخص ریسک کاویتاسون، سرعت جریان، مقاومت سطحی مصالح، زمان بهره وری و محتوی هوای جریان نیز متغیرهای موثر قابل ذکر بر مسئله می باشند که باعث پیچیدگی آن
می شوند. در سرریزهای سدها بعلت بالا رفتن سرعت جریان، فشار پائین آمده و از فشار بخار سیال کمتر می شود که این مسئله باعث تولید حباب در جریان و خوردگی بدنه سرریز سدها شده و در مواردی باعث تخریب کامل سرریز و خسارت شدید به آن می شود که در مهندسی سد و بهره برداری از سرریزها اهمیت کاربردی ویژه ای دارد.
1-4- کاویتاسیون در سریز سد شهید عباسپور
زندی و همکاران (1389) به مطالعه کاویتاسیون با مدلسازی عددی در سرریز سد شهید عباسپور پرداخته اند که جزئیاتی در این قسمت ارائه شده است. ایشان با توجه به جریان دوفازی و شرایط فیزیکی مسئله و سرعت ناچیز آب پشت سد بصورت فشار هیدرواستاتیک و با دادن تابع (تابع منشور فشار) بعنوان فشار نسبی با توجه به ارتفاع هیدرولیکی آب در ورودی دامنه، معرفی نمودند. برای شبیه سازی اغتشاش در مرزهای ورودی، مقادیر واقعی و داده های مربوط به k و ε در دسترس نیست و در این برنامه با روابط تقریبی موجود اجرا شد. برای ورودی های فشار هیدرواستاتیکی جهت جریان با توجه به توسعه یافتگی جریان بصورت گرادیان صفر مشخص گردید. خروجی مسئله در این تحقیق بصورت فشار هیدرواستاتیکی معرفی شد.
شکل 1-1- دامنه حل و شرایط مرزی مسئله (زندی و همکاران، 1389)
برای سنجیدن توانایی مدلسازی در یافتن سطح آب، جریان عبوری در یک کانال افقی و بر روی یک مانع نیم دایره بررسی شد. این مانع از ترکیب سیمان-گچ که در کف فلومی مستطیل شکل افقی با عرض 250 میلیمتر و عمق 130 میلیمتر قرار دارد، ساخته شد. 
شکل 1-2- نمای مش منتخب نهایی مسئله (زندی و همکاران، 1389)
 شکل1-3- جریان عبوری از مانع نیم استوانه با شعاع 30 میلیمتر مشاهده آزمایشگاهی (زندی و همکاران، 1389)
شکل 1-4- پروفیل سطح و منحنی میزان سرعت آب در جریان عبوری مدلسازی شده با α = 0.5 (زندی و همکاران، 1389)
شکل 5 بنابر انتظار فیزیکی از مسئله مدل شد. در شکل 6 نقاط کم فشار بر سرریز در قسمت ابتدای اوجی و قسمت تغییر شیب تنداب مشخص است. ناحیه پرفشار بر سرریز در قسمت جام پرتابی قرار دارد.
در شکل 7 بیشترین فشار در کل دامنه حل، در کف مخزن سد بصورت هیدرواستاتیک و کمترین آن بعد از جام پرتابی و زیر پرتابه جریان آب قرار دارد. در شکل 8 سرعت جریان در مخزن سد برابر با صفر یا نزدیک به آن است. جریان با رسیدن به آغاز اوجی سرریز و تاج سرریز سرعت گرفته و به میزان حداکثر خود در قسمت انتهای تنداب، جام پرتابی و در پرتابه جریان می رسد. بعد از پرتابه و در پایاب سرعت به یک حالت یکنواخت اما زیاد می رسد.
شکل 1-5- سطح آب شبیه سازی شده برای دبی حداکثر محتمل (زندی و همکاران، 1389)
 
شکل 1-6- فشار دامنه حل در دبی محتمل حداکثر (زندی و همکاران، 1389)
  شکل 1-7- سرعت در دامنه حل برای دبی حداکثر محتمل (زندی و همکاران، 1389)
شکل 1-8- فشار کل دامنه حل و همچنین قسمت های کم فشار در دبی 700 مترمکعب بر ثانیه (زندی و همکاران، 1389)
 
طبق شبیه سازی های صورت گرفته توسط زندی برای سه دبی  700، 1160 و 5400 نتایج شاخص کاویتاسون طبق شکلهای 9 تا 11 بدست آمده است.
شکل 1-9- شاخص کاویتاسیون برای دبی 700 مترمکعب بر ثانیه (زندی و همکاران، 1389)
شکل 1-10- شاخص کاویتاسیون برای دبی 1160 مترمکعب بر ثانیه (زندی و همکاران، 1389)
شکل 1-11- شاخص کاویتاسیون برای دبی 5400 مترمکعب بر ثانیه (زندی و همکاران، 1389)
1-5- فرضیه های تحقیق
با توجه به مبانی مطرح شده در قسمتهای قبلی مهمترین فرضیات تحقیق عبارتند از:

• سازه ها آسیب یکسانی در شرایط طرح نخواهند داشت، نظر به اینکه برنامه بهره برداری و ساخت آنها متفاوت است.
• تاثیر اندازه و خطاهای ناشی از مشاهدات مدل و پیش بینی شرایط واقعی خطاهائی را در طراحی وارد می نماید.
• پیش بینی محل و هندسه زبری منفرد ایجاد شده که منجر به کاویتاسون می شود مشکل است.
• خسارت کاویتاسون تابع پارمترهای مختلفی همچون شاخص کاویتاسون، سرعت جریان، مقاومت سطحی مصالح سازه، زمان بهره برداری و مقدار هوای جریان دارد.
• مدلسازی شاخص ریسک کاویتاسون سرریز سدها با بهره گرفتن از مدلسازی نزدیکترین همسایگی امکان پذیر است و دقت مطلوبی دارد.
• با بهره گرفتن از مدلسازی نزدیکترین همسایگی می توان تاثیر پارامترهای مختلف بر شاخص کاویتاسون را بررسی نمود.

1-6- سوالات تحقیق
مهمترین سوالات تحقیق عبارتند از:

• شاخص ریسک کاویتاسون در سرریز سدها تابع چه پارامترها و متغیرهائی است؟
• آیا امکان توسعه مدلی برای پیش بینی شاخص ریسک کاویتاسون با بهره گرفتن از تکنیک مدلسازی نزدیکترین همسایگی وجود دارد؟
• دقت روش نزدیکترین همسایگی در پیش بینی شاخص ریسک کاویتاسون سرریزها چگونه است؟
• تاثیر شرایط بهره برداری و متغیرهای مختلف بر شاخص ریسک کاویتاسون در مدل نزدیکترین همسایگی چگونه است؟

1-7- اهداف تحقیق
مهمترین اهداف تحقیق حاضر عبارتند از:

• بررسی مشخصات کاویتاسون در سرریز سدها و ریسکهای مرتبط با آن
• بررسی روش های براورد شاخص ریسک کاویتاسون در سرریز سدها
• آشنائی با الگوریتم مدلسازی نزدیکترین همسایگی
• توسعه روشی برای پیش بینی شاخص ریسک کاویتاسون با بهره گرفتن از نزدیکترین همسایگی
• کاربرد مدل تهیه شد در سرریز سد شهیدعباسپور

1-8- کاربردهای متصور از تحقیق
با توجه به اینکه هدف اصلی تحقیق حاضر ارائه مدلی برای تخمین شاخص ریسک کاویتاسیون است، در نهایت در موارد زیر می­توان از نتایج و روش انجام تحقیق استفاده کرد:

• وزارت نیرو
• شرکتهای بهره برداری از سدها و سرریزهای آنها
• شرکتهای مشاور در طراحی سریز سدها

1-2- بیان مسئله. 3
1-3- اهداف و ضرورتهای انجام پژوهش…. 4
1-4- ساختار پایان نامه. 5
فصل دوم: پیش زمینه و سابقۀ پژوهش…. 7
2-1- مقدمه. 7
2-2- انواع زبری جریان.. 8
2-3- عوامل مؤثر بر زبری هیدرولیکی.. 10
2-4-1- اثر قطر دانه های رسوب، عمق جریان و لزجت جریان.. 102-4-  بررسی عوامل مؤثر بر زبری هیدرولیکی.. 10
2-4-2- اثر شکل بستر. 11
2-4-3- اثر ناهمواری سطح آبراهه. 13
2-4-4- اثر تغییرات اندازه و شکل مقاطع رودخانه. 13
2-4-5- اثر موانع.. 14
2-4-6- اثر پوشش گیاهی.. 14
2-4-7- اثر پیچانرودی.. 15
2-4-8- اثر غلظت جریان.. 15
2-5- انواع روابط تعیین ضریب زبری.. 16
2-5-1- رابطۀ شزی (1768) 16
2-5-2- رابطۀ دارسی ویسباخ (1845) 17
2-5-3- رابطۀ مانینگ (1891) 17
2-6- روش های مختلف تعیین ضریب زبری مانینگ… 17
2-6-1- روابط نیمه تجربی.. 18
2-6-2- روابط تجربی.. 21
2-6-3- جداول.. 22
2-6-3-1- جدول U S G  S (سازمان زمینشناسی آمریکا) 22
2-6-3-2- جدول تورنر و چانمیسری(1957) 23
2-6-3-3- جدول چاو (1959) 23
2-6-3-4- جدول سازمان برنامه و بودجه. 26
2-7- تعیین زبری ناشی از شکل بستر. 30
2-7-1- تعیین زبری ناشی از شکل بستر با در نظر گرفتن نوع شکل بستر. 31
2-7-1-1- رابطۀ شکل بستر با توان جریان و قطر متوسط دانه های رسوب… 32
2-7-1-2- روابط تعیین زبری هیدرولیکی شکلهای مختلف بستر. 33
2-7-2- تعیین زبری ناشی از شکل بستر بدون در نظر گرفتن نوع شکل بستر. 33
2-8- تعیین زبری ناشی از پوشش گیاهی.. 34
2-8-1- روابط تجربی و نیمه تجربی.. 35
2-8-2 – رابطۀ پتریک و باسماجیان (1975) 35
2-8-3- روابط گرین و گارتن (1978) 36
2-8-4- روابط رهمیر  (1969) . 35
2-9- تعیین ضریب زبری مانینگ بر اساس داده های اندازه گیری شده آبسنجی.. 44
2-9-1- واسنجی ضریب مانینگ با بهره گرفتن از نیمرخ طولی تراز آب… 44
2-9-2- تعیین ضریب زبری مانینگ با بهره گرفتن از منحنی دبی- اشل جریان.. 45
2-10- تعیین ضریب زبری مانینگ به روش کاون (1956) 45
2-11- انتخاب روش مناسب برای برآورد ضریب زبری مانینگ… 46
2-12- خصوصیات مدل Hec-Ras.. 46
2-13- بیان پارامترها و اصطلاحات… 48
2-14- سابقۀ پژوهش…. 49
فصل سوم: مواد و روشها 58
3-1- مقدمه. 58
3-2- مواد اجرای طرح.. 58
3-2-1- انتخاب رودخانه‌ مورد مطالعه. 58
3-2-2- رودخانۀ فهلیان.. 64
3-2-3-تحلیل رژیم جریان رودخانه فهلیان : 66
3-2-3-1-رژیم سیلابی رودخانه : 66
3-2-3-2- رژیم دائمی رودخانه : 66
3-2-3-3- رژیم رسوبی رودخانه : 67
3-3- روش های اجرای طرح.. 68
3-3-1- کارهای میدانی و آزمایشگاهی.. 68
3-3-1-1- آزمایش دانه بندی.. 68
3-3-2- محاسبۀ ضریب مانینگ از روش های مختلف… 84
3-3-3- پروفیل سطح آب : 91
3-3-3-1- نتایج مطالعات هیدرولوژی وهیدرولیكی : 94
3-3-3-2- نتایج بررسی هیدرولیكی : 95
3-3-4- اجرای نرمافزار H e c-R a s برای ترسیم پروفیل سطح آب… 97
3-3-4-1- انتقال اطلاعات به نرمافزار H e c-R a s. 99
3-3-5- انتقال منحنی های دبی اشل به Excel. 105
3-3-6- محاسبۀ خطاها به روش آماری R M  S E. 105
فصل چهارم: نتایج و بحث…. 106
4-1- مقدمه. 106
4-2- نتایج.. 106
4-2-1- نتایج حاصل از روابط تجربی.. 107
4-2-2- نتایج حاصل از روش های نیمه تجربی.. 118
4-2-3- نتایج حاصل از جداول.. 122
4-2-4- نتایج حاصل از روش های متأثر از مجموعۀ عوامل.. 126
5-1- مقدمه. 134فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها 134
5-2- نتیجه گیری.. 134
5-3- پیشنهادها 137
مراجع ومنابع.. 139
منابع فارسی.. 139
منابع لاتین.. 140
چكیده
این تحقیق با شناخت شرایط حاكم بر رودخانه فهلیان به تعیین ضریب زبری مانینگ در محدوده مورد مطالعه با بهره گرفتن از روش های مختلف تجربی ، نیمه تجربی و جداول جهت استفاده در طراحی ها می پردازد . و بهترین و مطمئن ترین روش تعیین ضریب زبری را با بهره گرفتن از مطالعات صحرایی و تلفیق با روابط تجربی ارائه می نماید و در پایان نیز تعدادی روابط پیشنهادی ارائه می گردد . به همین منظور محدوده مورد مطالعه به طول 23 كیلومتر به 5 بازه تقسیم گردید ودر هر بازه آزمایش دانه بندی مصالح بستر صورت گرفته و با بهره گرفتن از روش های ذكر شده n مربوط به هر بازه بدست آمد. سپس جهت  بررسی نتایج مقدار n بدست آمده به نرم افزار HEC- RAS  وارد گردید ومنحنی های دبی اشل حاصل از نرم افزار با منحنی های دبی اشل واقعی ایستگاهای رودخانه  مورد مقایسه قرار گرفت . نتایج حاصل از این مطالعه نشان میدهد روش های تجربی ونیمه تجربی بری به دلیل شنی بودن بستر رودخانه از دقت بالاتری نسبت به سایر روشها برخوردار است . همچنین جهت صحت سنجی، پروفیل طولی رودخانه با بهره گرفتن از نرم افزار HEC-RAS وضریب n  روش منتخب ترسیم گردید و ارتفاع سطح آب حاصل از این پروفیل با ارتفاع اندازه گیری شده توسط دوایستگاه بالادست و پایین دست مقایسه ومقدار خطای 4 سانتی متر مشاهده گردید . ودر پایان مقدار ضریب زبری مانینگ 037/0 برای این رودخانه

 بدست آمد .

واژه های كلیدی : ضریب زبری مانینگ ، منحنی دبی اشل ، نرم افزار HEC-RAS ، آزمایش دانه بندی ، فهلیان
 1-1- مقدمه
اهمیّت موضوع برآورد صحیح ضریب زبری مانینگ ، بیان مسئله ، اهداف و ضرورت­های انجام پژوهش حاضر و تشریح ساختار پایان نامه مواردی است كه دراین فصل بیان خواهدشد.
به­­منظور تحلیل شرایط حاکم بر جریان­های یکنواخت و نیز طراحی سازه­های هیدرولیکی و مهندسی رودخانه روابط متعددی وجود دارد که از این میان رابطۀ مانینگ از اهمیّت بیشتری برخوردار بوده و عمومیت بسیاری دارد. در این رابطه تخمین مقدار مناسب ضریب زبری مانینگ در برآورد میزان تراز آب نقش بسزایی داشته و از اهمیّت ویژه­ای برخوردار است. با توجه تحقیقاتی که تا کنون در این زمینه صورت گرفته می­توان نتیجه گرفت که تفاوت­های بسیار کوچک چند صدمی در تعیین مقادیر ضریب زبری مانینگ می ­تواند برآورد مساحت اراضی سیل­گیر را ده­ها هزار مترمربع تغییر داده و در نتیجه در برآورد میزان خسارات وارده تأثیر بسزایی داشته باشد. این امر نیز بر برنامه ­ریزی­های مدیریتی و ساماندهی رودخانه تأثیرگذار می­باشد. بنابراین چنین طرح­ها و اقداماتی که مستقیماً در ارتباط با مدیریت و سامان­دهی رودخانه­ها هستند، نیازمند دقّت زیاد در انتخاب روش تعیین ضریب زبری مانینگ می­باشند. ضریب زبری مانینگ کلیّه عوامل مؤثر در مقاومت بستر کانال در مقابل جریان را در خود مستتر دارد و همچنین این ضریب شدّت افت انرژی را در یک جریان نشان می دهد. راه مناسب در تخمین صحیح­تر ضریب مانینگ، شناخت عوامل مؤثر در این ضریب می­باشد. این عوامل عبارتند از زبری بستر کانال، جنس کانال، نامنظمی سطح مقطع، پوشش گیاهی(نوع و میزان تراکم آن)، شکل مسیر(مستقیم یا مارپیچی بودن مسیر)، وجود موانع در مسیر جریان و حتّی عمق و دبی جریان که علاوه بر تأثیر در افت طولی در مسیر جریان تا حدودی دربرگیرندۀ افت­های ناشی از تغییر شکل جریان(افت­های موضعی) نیز می­باشند.
1-2- بیان مسئله
در کلیّه مطالعات مهندسی رودخانه و طراحی سازه­های متقاطع رودخانه نظیر پل­ها، سدهای انحرافی و یا دهانه­های آبگیر، تعیین عوامل هیدرولیکی نظیر عمق و سرعت جریان، ضروری است. متداول­ترین رابطه در تعیین میزان سرعت، رابطۀ مانینگ بوده و برای استفاده از این رابطه، تعیین ضریب زبری مانینگ اجتناب­ناپذیر است. برای محاسبۀ ضریب زبری مانینگ، روش مطمئنی برای همۀ رودخانه­ها وجودندارد و برای هر رودخانه باید با توجه به شرایط همان رودخانه، بهترین روش تعیین شود.
مقدار زبری یکی از پارامترهای عمدۀ افت انرژی در کانال­ها و رودخانه­هاست که تغییرات آن حتی به اندازه چند صدم باعث ایجاد ده­ها هزار مترمربع تفاوت در سطح سیل­گیری اراضی می­ شود. لذا با برآورد دقیق مقدار آن که متأثر از عوامل مختلفی نظیر جنس بستر، پوشش گیاهی، دانه­بندی و اندازه ذرات بستر، نحوۀ تغییر مقطع رودخانه و… است، می­توان علاوه بر پیشگیری غیرسازه ای از سیل، به­کمک پهنه­ بندی خطر سیل، که از توجیه اقتصادی بیشتری برخوردار است، به نتایج محاسبات هیدرولیکی نیز اطمینان بیشتری داشت. از سوی دیگر از آنجا كه دقّت تعیین عمق جریان در تعیین دقیق مشخصه­های فنّی و حقوقی نظیر حدود بستر و حریم رودخانه­ها، مؤثر می­باشد ، برآورد دقیق ضریب زبری هیدرولیكی علاوه برارزش فنّی ، اهمیّت حقوقی نیز پیدا می­ کند. همچنین با علم به تأثیر ضریب زبری مانینگ بر فرسایش و انتقال رسوب، با انتخاب مناسب این ضریب می­توان شاهد تأثیرات مهم و مثبت آن بر حفاظت خاک و مدیریت آب­خیزداری بود.
رودخانۀ فهلیان یکی از رودخانه های بزرگ جنوب غرب کشور می باشدکه در شمال غرب استان فارس درشهرستان های ممسنی ورستم واقع شده است كه از به هم پیوستن رودخانه های شور وشیرین تشكیل می گردد و یکی از سرشاخه­های اصلی رودخانۀ زهره است که ازبه هم پیوستن رودخانه های شیو، کتی وخیرآباد تشکیل شده و به خلیج فارس می ریزد.بر روی این رودخانه­ ابنیه و سازه­های هیدرولیکی متعددی احداث شده ­اندوهم اکنون نیز سد پارسیان(گورک) نیز دربالادست رودخانه برروی یکی از سرشاخه های آن واقع دربخش دشمن زیاری ممسنی دردست اجرا می باشد. مدیریت سیلاب و همچنین پهنه­ بندی جریان سیلاب می ­تواند در طراحی و حفاظت و سامان­دهی طرح­های مهندسی رودخانه و تعیین حریم ایمن این رودخانه مهم و مؤثر باشد. یکی از کلیدی­ترین پارامترهای مهم در مهندسی رودخانه، ضریب زبری مانینگ است که نتایج مدل­های هیدرولیکی رودخانه وابستگی زیادی به این پارامتر دارد.
لذا این تحقیق با هدف تعیین مناسب­ترین رابطه جهت محاسبۀ ضریب زبری مانینگ در رودخانه فهلیان، به­ دلیل عبور از میان مناطق مسکونی ،زمین های کشاورزی وجود تأسیسات فراوان در اطرافش از اهمیّت ویژه­ای برخوردار است، به بررسی روابط موجود در این زمینه، در رودخانه­ مورد نظر خواهد پرداخت و باعث بهبود برنامه ­ریزی­های مدیریتی و ساماندهی محدوده­های مذکور خواهد شد.
1-3- اهداف و ضرورت­های انجام پژوهش

1. با توجه به اهمیّت و حساسیّت موجود در امر تخمین ضریب زبری مانینگ در رودخانه­ها و با توجه به این­که پیش از این مطالعاتی دراین خصوص بر روی رودخانه فهلیان صورت نگرفته است، محاسبۀ ضریب زبری مانینگ در این رودخانه با بهره گرفتن از روش­های مختلف، مقایسۀ این روش­ها و تخمین مقدار خطا در هر رابطه ضروری احساس شد.
2. مقایسۀ نتایج حاصل از روش­های مختلف و تحلیل آن­ها به انجام مطالعات بعدی در همین زمینه در رودخانه­های دیگر و نیز مطالعات در زمینه ­های مختلف هیدرولیکی کمک خواهد کرد.
3. در شرکت­های مشاوره تنها روش معمول در تخمین ضریب مانینگ در رودخانه­ها، روش کاون می­باشد. انجام این روش مستلزم تحقیقات وقت­گیر و هزینه­بر بوده و در عین حال در بسیاری از رودخانه­ها اعم از رودخانه­های دارای بستر ماسه­ای، با تخمین اعداد بزرگ­تر از حد واقعی موجود در این رودخانه­ها سبب تحمیل هزینه­ های اضافی خواهد شد. لذا با تعیین بهترین روش محاسبۀ ضریب زبری مانینگ برای رودخانه­ مورد مطالعه با بهره گرفتن از روش حل معکوس و نرم­افزار Hec-Rasدر این تحقیق به ساخت دقیق­تر سازه­های هیدرولیکی بر روی این رودخانه­ها و همین­طور صرفه­جویی در وقت و هزینه­ های ساخت این سازه­ها کمک خواهد شد. در این تحقیق خطای موجود در هر روش  به­کمک رابطۀ جذر میانگین مجموع مربعات خطاها محاسبه شده است.

1-4- ساختار پایان نامه
کلیۀ مطالب این پایان نامه در پنج فصل بصورت کلی ارائه خواهند شد که مباحث کلیدی هر یک از این پنج فصل به اختصار در زیر ارائه شده است:

• فصل اول: کلیّات

در این فصل اهمیّت و حساسیّت موجود در تخمین ضریب زبری مانینگ ونیز ضرورت پرداختن به این موضوع بیان شد. بیان مسئله و اهداف و ضرورت­های انجام پژوهش از دیگر بخش­های این فصل است.

• فصل دوم: پیش­زمینه و سابقۀ پژوهش

با توجه به گستردگی بسیار زیاد و تنوع روش­های برآورد ضریب زبری مانینگ در رودخانه­ها، در ابتدای این فصل سعی می‌شود که دسته بندی­های موجود در این زمینه ارائه شود. در ادامه پس از بیان تعدادی از پارامترها و اصطلاحات به­کار برده شده در این تحقیق، به بررسی و مرور نتایج حاصل از پژوهش‌های سایر محقّقین در این زمینه، پرداخته خواهد شد.

• فصل سوم: مواد و روش­ها

در این فصل رودخانه­ مورد مطالعه معرفی شده و با بهره گرفتن از اطلاعات گردآوری شده، بازه­های مورد مطالعه از این رودخانه­ به زیربازه­های مختلف تقسیم شده و به تشریح روش­های مهم و مورد استفاده در این تحقیق پرداخته خواهد شد. در ادامه توضیح داده می­ شود که چگونه به کمک نرم­افزار Hec-Ras، و استفاده از روش آماری جذر میانگین مجموع مربع خطاها (RMSE)، مناسب­ترین ضریب زبری مانینگ محاسبه خواهد شد. همچنین روش های تجربی پیشنهادی جهت محاسبه این ضریب در رودخانه فهلیان ارائه خواهد شد .

• فصل چهارم: نتایج و بحث

در این فصل پس از ارائۀ نتایج، شکل‌ها و نمودارهای حاصل از محاسبۀ ضریب زبری مانینگ به روش های مختلف برای رودخانه‌ مورد مطالعه و مقایسۀ نتایج حاصل از آن­ها با آمار واقعی موجود، نکات قوّت و ضعف هر کدام از روش­ها بیان و بهترین روش انتخاب و سرانجام روش یا روش هایی به­عنوان روش­های بهینه در محاسبۀ ضریب زبری مانینگ در این رودخانه پیشنهاد می‌شود.

• فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادها

در این فصل نتایج کلی حاصل شده از تحقیق به­همراه پیشنهاداتی برای سایر پژوهشگران ارائه خواهند شد.
2- پیش ­زمینه و سابقۀ پژوهش
2-1- مقدمه
ضریب زبری هیدرولیكی رودخانه كه در فصل حاضر به اختصار تحت عنوان ضریب زبری به­كار رفته است به درجۀ مقاومت در مقابل جریان گفته می­ شود. بعد و واحد ضریب زبری به نوع رابطۀ جریان بستگی دارد.
در این فصل به معرفی انواع ضرایب زبری متداول، از جمله ضریب زبری مانینگ در رودخانه­ها، که پرکاربردتر از دیگر روش­ها در تخمین ضریب زبری است پرداخته می­ شود و دسته­بندی­های موجود در این زمینه ارائه خواهد شد. انتخاب روش مناسب برآورد ضریب زبری مانینگ از بین روش­های مختلف، بخش بعدی این فصل می­باشد. در ادامه به معرفی خصوصیات نرم­افزار Hec-Ras که مهم­ترین نرم­افزار مورد استفاده در این تحقیق است، در حد مورد نیاز، پرداخته خواهد شد.  پس از آن پارامترها و اصطلاحات بکار رفته در روش­های مختلف در حد کفایت توضیح داده می‌شوند. سپس در ادامۀ فصل به مرور برخی از مهم­ترین منابع موجود در زمینۀ روش­های تخمین ضریب زبری مانینگ پرداخته می­ شود. در این مرحله سعی می‌شود نتایج به­دست آمده از هر پژوهش در حد لزوم مورد بررسی قرار گیرد.
2-2- انواع زبری جریان
زبری جریان در رودخانه­ها را می­توان در هشت نوع زیر تقسیم بندی نمود[راهنمای تعیین ضریب زبری رودخانه­ها، وزارت نیرو]:

• زبری جدارۀ رودخانه ناشی از زبری دانه­ های رسوب موجود در جدارۀ آبراهه و سیلاب­دشت
• زبری ناشی از موانع
• زبری ناشی از بی نظمی جداره آبراهۀ اصلی و سیلاب­دشت
• زبری ناشی از تغییرات ابعاد و شكل مقاطع
• زبری ناشی از پیچان­رودی رودخانه
• زبری ناشی از شكل بستر ناشی از امواج ماسه­ای[1]
• زبری پوشش گیاهی موجود در بستر آبراهه و سیلاب­دشت

1-3- اهداف و ضرورت‌­های انجام پژوهش    5
1-4- فرضیات تحقیق         5
1-5- ساختار پایان نامه  5
1-6- تعریف واژه‌­ها 7
 
فصل دوم: پیش زمینه و سابقه پژوهش
2-1- مقدمه  14
2-2- انواع مدل­های شبیه­ساز 15
2-2-1- مدل­های یكپارچه در مقابل مدل­های توزیعی   15
2-2-2- مدل­های تك واقعه­ای در مقابل مدل­های فرایند پیوسته  16
2-3- معیارهای انتخاب مدل  18
2-4- مدل­های پركاربرد و سوابق كاربرد مدل­ها در مطالعات  PMF  19
2-5- سابقه پژوهش    20
 
فصل سوم: مواد و روش­ها
3-1- مقدمه  34
3-2- منطقه مورد مطالعه  34
3-3-وضعیت هواشناسی و اقلیمی حوضه مورد مطالعه  35
3-3-1- شبکه ایستگاه­های باران­سنجی   35
3-3-2- کنترل داده ­های بارش    36
3-3-3- تخمین بارندگی در سطح حوضه  38
3-3-3-1- روش چند ضلعی­های­تیسن        38
3-3-4- فراوانی وقوع  40
3-4- ایستگاه­های هیدرومتری  40
3-4-1- ایستگاه بشار- قلات   41
3-4-2- ایستگاه یاسوج   42
3-4-3- ایستگاه مهریان   42
3-4-4-  ایستگاه شاه مختار  42
3-4-5- کنترل داده ­های هیدرومتری   43
3-5- انتخاب رویدادهای مورد مطالعه  43
3-6- تهیه نقشه­های اولیه با بهره گرفتن از سیستم GIS  44
3-6-1- تهیه نقشه DEM منطقه  44
3-6-2- تهیه نقشه شبکه آبراهه­ های منطقه  45
3-7- مشخصات حوضه  46
3-7-1- ترسیم مرز  زیرحوضه­ها 47
3-7-2- مساحت حوضه  49
3-7-3- محیط حوضه  49
3-7-4- طول آبراهه اصلی   49
3-7-5- شکل حوضه  50
3-7-6- ارتفاع حوضه و توزیع ارتفاعات   52
3-7-6-1- منحنی‌ هیپسومتری   52
3-7-6-2- ارتفاع میانه                   52
3-7-6-3- ارتفاع متوسط                   53
3-7-7- پروفیل طولی رودخانه  53
3-7-8- شیب حوضه  53
3-7-8-1-شیب آبراهه اصلی          54
3-7-8-2- استخراج شیب حوضه با بهره گرفتن از GIS      56
3-8- حجم رواناب   59
3-8-1- تلفات اولیه (Ia) 60
3-8-2- گروه هیدرولوژیكی خاك­ها 62
3-8-3- چگونگی وضعیت سطحی و استفاده از زمین   64
3-8-4- رطوبت اولیه خاك    66
3-8-5- نقش هیدرولوژیكی مجموعه خاك و پوشش آن   67
3-8-6- برآورد رواناب (جریان مستقیم) 70
3-8-7- كاربرد روش SCS  73
3-9- زمان تمرکز 74
3-9-1- روش پیشنهادی سازمان حفاظت خاک آمریکا (SCS) 75
3-9-2- معادله کرپیچ   75
3-9-3- معادله برانس بای- ویلیامز  76
3-9-4- معادله کالیفرنیا 77
3-10- جداسازی دبی پایه  77
3-11- روش­های برآورد سیلاب   79
3-11-1- روش­های تجربی مبتنی بر سطح حوضه  80
3-11-1-1- روش کریگر                        80 
3-11-1-2- رابطه دیکن                                  81
3-11-1-3- روش فولر                                   81
3-11-2- روش­های هیدروگراف واحد              82
3-11-2-1- هیدروگراف واحد  SCS                         83
3-11-2-2- هیدروگراف واحد اشنایدر            85
3-11-2-3- هیدروگراف واحد لحظه­ای كلارك     87
3-12- روندیابی سیلاب در شبكه رودخانه­ها 91
3-12-1- روش ماسکینگام  92
3-12-2- روش تاخیر  94
3-13- آنالیز فركانس سیلابهای حداكثر یك­روزه 95
3-14- اولویت­ بندی زیرحوضه­ها از لحاظ سیل­خیزی  96
3-15- تشریح مدل  HEC-HMS  97
3-15-1- ساختار اصلی مدل   99
3-15-1-1- بخش شبیه سازی اجزای حوضه         100
3-15-1-2- بخش تجزیه و تحلیل داده ­های هواشناسی       106
3-15-1-3- تشریح بخش مشخصه­های كنترلی          111
3-15-1-4- تشریح بخش برآورد پارامترها و بهینه سازی           111

 

 
فصل چهارم: نتایج و بحث
4-1- مقدمه  119
4-2- نتایج واسنجی مدل HEC HMS در شرایط رطوبتی خشک   120
4-2-1- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 13/12/65  121
4-2-2- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 16/10/76  128
4-2-3- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 10/12/76  135
4-3- اعتبارسنجی مدل HEC HMS در شرایط رطوبتی خشک   142
4-3-1- اعتبار سنجی مدل HEC HMS در رویداد 27/12/76  146
4-4- انتخاب بهترین مدل جهت شبیه سازی بارش-رواناب در شرایط رطوبتی خشک   153
4-5- نتایج واسنجی مدل HEC HMS در شرایط رطوبتی مرطوب   154
4-5-1- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 10/09/73  155
4-5-2- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 17/12/74  162
4-5-3- واسنجی مدل HEC HMS در رویداد 16/01/76  169
4-6- اعتبار سنجی مدل HEC HMS در شرایط رطوبتی مرطوب   176
4-6-1- اعتبار سنجی مدل HEC HMS در رویداد 23/12/74  180
4-7- انتخاب بهترین مدل جهت شبیه سازی بارش- رواناب در شرایط رطوبتی مرطوب   187
4-8- نتایج تحلیل فراوانی بارش حداکثر روزانه  188
4-9- شبیه سازی دبی حداکثر سیلاب                                                               193        
4-10- نتایج محاسبه حداکثر سیلاب روزانه به روش­های تجربی مبتنی بر سطح حوضه  195
4-11- روابط منطقه­ای بارش- رواناب   198
4-12- نتایج اولویت­ بندی زیرحوضه­ها از لحاظ سیل­خیزی  200
 
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها
5-1- مقدمه  203
5-2- نتیجه­ گیری  203
5-3- پیشنهادها 205
مراجع و منابع                                                                                                       209
 چکیده 
حوضه آبریز بشار در جنوب غربی ایران در استان کهگیلویه و بویراحمد در منطقه­ای کوهستانی واقع شده است. رودخانه بشار که آبراه خروجی این حوضه می­باشد، یکی از سرشاخه­های اصلی رودخانه کارون بزرگ
می­باشد که به علت بالا بودن میزان بارندگی، سالانه سیلاب­های فراوانی در حوضه پدید می­آید. با توجه به واقع شدن شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد در بالادست حوضه بشار و سدها، تاسیسات و اراضی کشاورزی زیادی در پایین دست این حوضه، تعیین سیلاب حوضه از اهمیت فراوانی برخوردار است. در این تحقیق جهت شبیه سازی فرایند بارش- ­رواناب، ابتدا با به­ کارگیری الحاقیه‌ArcHydro ، HEC-GeoHMS و نقشه DEM  منطقه در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی، مرز زیرحوضه‌ها و شبکه ‌آبراهه­ ها و سایر خصوصیات فیزبوگرافی حوضه استخراج گردید. در ادامه آمار ایستگاه­های هیدرومتری و باران­سنجی موجود در منطقه جمع آوری و به همراه نتایج حاصل از فیزیوگرافی حوضه به نرم افزار HEC-HMS منتقل گردید. سپس جهت
شبیه سازی هیدروگراف سیلاب حوضه در دو شرایط رطوبتی خشک و مرطوب از مدل­های هیدروگراف واحد کلارک، SCS و اشنایدر استفاده گردید و برای روندیابی رودخانه­های حوضه روش ماسکینگام انتخاب شد. از میان بیش از 40 واقعه بارش- رواناب ثبت شده، 8 واقعه انتخاب گردید که 4 تای آن­ها در حالت خشک و 4 تای دیگر در حالت مرطوب می­باشند. سپس پارامترهای مدل بر اساس 6 هیدروگراف مشاهده­ای سیل مورد واسنجی و بر اساس 2 هیدروگراف مشاهده­ای دیگر ارزیابی شد. و پارامترهای بهینه مدل هیدروگراف واحد کلارک، SCS و اشنایدر برای حوضه آبریز مورد اشاره استخراج گردید. در آخر حداکثر دبی سیلاب با دوره بازگشت‌های مختلف برای زیرحوضه‌های مختلف حوضه‌ بدست آمد. همچنین بر اساس نتایج بدست آمده از حداکثر دبی پیک زیر حوضه‌ها و مساحت آن‌ ها، به ازای دوره بازگشت‌های مختلف، رابطه‌ دبی- مساحت برای هر کدام از زیر حوضه‌­ها استخراج گردید.
کلمات کلیدی: هیدروگراف واحد، کلارک، SCS، اشنایدر، HEC-HMS، حوضه آبریز بشار، بارش-رواناب

فصل اول: کلیات

-1- مقدمه
سیل یک اتفاق ناگهانی و رویدادی سریع و مخرب است که هر ساله در نقاط مختلف جهان  باعث بروز خسارات جانی و مالی محسوس و نامحسوس فراوان می­ شود. بررسی شمار وقوع سیل در سال­های اخیر نشان می­دهد، دیگر سیل نه یک مصیبت اتفاقی نادر، بلکه پدیده­ای فزاینده است که در هر بار وقوع، خسارات فراوانی را اعم از جانی و مالی به بار می­آورد. (سلیمانی ساردو، 1388) با تمام تلاش­ هایی که در طول تاریخ انجام شده و با وجود پیشرفت تکنولوژی، هیچ گاه بشر نتوانسته است نواحی سیل­گیر را به طور کامل و برای همیشه از خطر سیل محفوظ نماید. به عبارت دیگر کنترل و یا کاهش این عوارض مخرب و ویرانگر نیازمند مطالعه صحیح و دقیق می­باشد.
سیل به عنوان یک واقعه اجتناب­نا­پذیر، پذیرفته شده­است اما رویداد، اندازه و تکرار سیل ناشی از عوامل متعددی است که بسته به شرایط اقلیمی، طبیعی و جغرافیایی هر منطقه تغییر
می­ کند. آنچه مسلم است سیلاب ناشی از بارندگی است. ولی مطالعات نشان می­دهد که رابطه خطی و مستقیمی بین این دو عامل وجود ندارد (چن و همکاران، 2009). رابطه بارندگی و رواناب نیز از حوضه­ای به حوضه دیگر متفاوت است.
تعداد وقوع سیلاب­ها و خسارات ناشی از آنها هر ساله با توجه به تخریب بیش از حد
جنگل­ها و مراتع و تغییر کاربری اراضی و تبدیل اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی و مسکونی، رو به افزایش است.
در تحقیقات و پژوهش­های مرتبط با سیل­خیزی و تعیین مناطق سیل­خیز در نقاط مختلف دنیا، روش واحدی به­کار گرفته نشده­است و شامل استفاده از فرمول­های­تجربی، تحلیل آماری داده ­های سیلاب، استفاده از داده ­های سنجش از دور و GIS و مدل­های ریاضی رایانه­ای
بارش-رواناب می­باشد (جلالی، 1368). از میان مدل­های مختلفی که امروزه جهت شبیه سازی فرایند بارش- رواناب در دنیا استفاده می­گردد، مدل HMS- HEC در مطالعات بسیاری از حوضه­ها در مناطق مختلف دنیا به کار گرفته شد و نتایج مطلوب و نزدیک با واقعیت به دست می‌دهد.
1-2- بیان مسئله
حوضه آبریز بشار در جنوب غربی ایران در استان کهگیلویه و بویراحمد در منطقه­ای کوهستانی واقع شده است. رودخانه بشار که آبراه خروجی این حوضه می­باشد، یکی از سرشاخه­های اصلی رودخانه کارون بزرگ می­باشد. به علت کوهستانی بودن حوضه و بالا بودن میزان بارندگی در حوضه (در حدود 800 میلیمتر در سال)، سالانه سیلاب­های فراوانی در حوضه پدید می­آید. با توجه به اینکه شهر یاسوج، مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد در بالادست حوضه آبریز بشار قرار دارد و همچنین اراضی کشاورزی، باغات و تاسیسات تامین آب، پل­ها، مزارع پرورش ماهی، کارخانجات تولید شن و ماسه، سدهای در دست احداث و موجود در پایین دست و … در منطقه وجود دارد، تعیین سیلاب حاصل این حوضه از اهمیت فراوانی برخوردار می­باشد. لذا با پیش بینی سیلاب حاصل از هر بارندگی، می­توان تمهیداتی جهت کاهش خسارات احتمالی ناشی از سیلاب، اطلاع رسانی، هدایت، کنترل و بهره برداری از رواناب حاصل، اتخاذ کرد.
برای آگاهی از اینکه با بارش هر باران چه میزان سیلاب تولید می­گردد، لازم است که مدل بارش-رواناب حوضه مورد نظر به یکی از روش­های موجود استخراج گردد. برای مدل سازی بارش-رواناب در یک حوضه روش­های گوناگونی وجود دارد. طبق تحقیقات انجام شده برای مدل سازی بارش-رواناب سایر حوضه­ها، خروجی مدل HEC-HMS،  با داده ­های مشاهداتی تطابق خوبی داشته است.
این تحقیق به دنبال کمی سازی و جداسازی بارش-رواناب در حوضه بشار بالادست و مقایسه روش­های هیدروگراف واحد کلارک، SCS و اشنایدر با بهره گرفتن از مدل HEC-HMS، انتخاب بهترین مدل، واسنجی و صحت­سنجی مدل­ HEC-HMS برای حوضه مورد نظر
می­باشد.
1-3- اهداف و ضرورت‌های انجام پژوهش
بررسی‌های ‌سازمان ‌ملل ‌متحد حاكی ‌از آن ‌است ‌كه ‌سیل ‌را باید یكی‌ از جدی‌ترین بلایای ‌طبیعی ‌بشمار آورد. تنها معدودی از كشورهای ‌جهان ‌را می‌توان ‌یافت‌ كه ‌فارغ ‌از مسایل ‌و مصایب ‌سیل‌ باشند. در ایران‌ از بررسی سیل‌های ‌خسارت ‌آفرین ‌50 سال ‌گذشته (1380-1330) تعداد 3700 مورد سیل ‌حادثه ‌خیز به ‌ثبت ‌رسیده ‌است (خبرنامه هیدرولیك، مهرماه 80). روند افزایش سیل در 5 دهه گذشته نشان می‌دهد كه تعداد وقوع سیل در دهه 70 نسبت به دهه مبنا تقریبا 10 برابر شده است و بعبارت دیگر 900 درصد افزایش داشته است. پاره‌ای ‌از این ‌سیل‌ها بسیار بزرگ ‌و پر خسارت ‌بوده‌اند. بنابراین با پیش بینی صحیح و نزدیک به واقعیت سیلاب­ چه از نظر زمان وقوع و چه از لحاظ میزان دبی حداکثر می­توان با اعمال مدیریت صحیح از خسارات ناشی از آن جلوگیری کرد و یا به حداقل ممکن رساند.
با توجه به وجود روش­های بسیار گوناگون در زمینه پیش بینی رواناب ناشی از بارش در حوضه آبریز، انتخاب مدل مناسب و یافتن مقدار بهینه پارامترهای مورد استفاده در این مدل با توجه به داده‌های موجود در دسترس بسیار مفید خواهد بود.
این تحقیق می ­تواند برای مسئولین صنعت آب، وزارتخانه­های نیرو، کشاورزی و کشور، ستاد حوادث غیر مترقبه، شهرداری و مهندسین مشاور در امور آب مفید واقع شود.
1-4- فرضیات تحقیق
فرضیه ­های تحقیق حاضر شامل موارد زیر می­باشد:

1. حوضه از لحاظ اقلیمی‌همگن فرض می‌شود.
2. تغییرات اقلیمی‌در طی سال­های آماری تاثیر معنی داری بر روند بارش-رواناب ندارد.

1-5- ساختار پایان نامه
کلیۀ مطالب این پایان نامه در پنج فصل بصورت کلی ارائه خواهد شد که مباحث کلیدی هر یک از این پنج فصل به اختصار در زیر ارائه شده است:
فصل اول: کلیّات
در این فصل ضرورت استفاده از مدل هیدرولوژیکی بارش-رواناب برای حوضه های آبریز بیان شد. بیان مسئله و اهداف و ضرورت­های انجام پژوهش نیز از دیگر بخش­های این فصل است. در ادامه نیز برخی از واژه­ های پرکاربرد در این پژوهش تعریف می­ شود.
فصل دوم: پیش زمینه و سابقه پژوهش
با توجه به وجود مدل­های بارش-رواناب زیاد جهت شبیه سازی رواناب حوضه، در ابتدای این فصل سعی می‌شود که دسته بندی­های موجود در این زمینه ارائه شود و سپس معیارهای انتخاب مدل و مدل­های پركاربرد و سوابق كاربرد آن­ها به طور خلاصه توضیح داده شود. در ادامه با بررسی و مرور نتایج حاصل از پژوهش‌های سایر محققین در زمینۀ استفاده از این
مدل­ها بیان می‌شود.
فصل سوم: مواد و روش­ها
در این فصل ابتدا به معرفی حوضه آبریز مورد مطالعه پرداخته می‌شود و سپس مشخصات ایستگاه­های هیدرومتری و باران­سنجی موجود در منطقه به همراه مبانی تئوریک روش­های هیدرولوژیکی مورد استفاده در تحقیق و معرفی پارامترها و معیارهایی که پایه و اساس انتخاب مدل بهینه می­باشند، ارائه می­ شود. در آخر نیز به تشریح مدل انتخابی پرداخته می­ شود.
فصل چهارم: نتایج و بحث
در این فصل نتایج، شکل‌ها و نمودارهای حاصل از محاسبات مدل HEC-HMS با بهره گرفتن از روش­ها و زیر مدل­های مختلف برای حوضه آبریز مورد مطالعه ارائه خواهد شد. در ادامه با مقایسۀ نتایج حاصل از اجرای مدل با روش­های مختلف، بهترین مدل برای حوضه آبریز مورد مطالعه انتخاب انجام شده و پارامترهای بهینه جهت هر یک از زیرحوضه­های حوضه آبریز مورد نظر محاسبه می­ شود.
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها
در این فصل نتایج کلی حاصل شده از تحقیق به همراه پیشنهاداتی برای سایر پژوهشگران ارائه خواهد شد.
1-6- تعریف واژه‌ها
در این بخش لغات فنی و مفاهیم اولیه كه به منظور فهم مراحل برآورد PMF مورد نیاز است، به اختصار تشریح می­شوند.
 حوضه آبریز (Drainage Basin)
حوضه آبریز شامل سطحی است كه در تولید رواناب مستقیم ناشی از بارش بر روی حوضه در یک نقطه خروجی معین نقش دارد. لغات معادل در ادبیات خارجی شامل Basin، Catchment  و Watershed می­باشد.
هیتوگراف (Hyetograph)
نموداری از شدت بارندگی تجمعی، بارندگی خالص یا هر دو در مقابل زمان در یک ایستگاه باران نگار و یا تعمیم یافته برای كل یک حوضه.
هیدروگراف (Hydrograph)
نموداری است که تغییرات دبی رواناب را نسبت به زمان نشان می­دهد. مولفه عمودی نشانگر دبی و مولفه افقی نشانگر زمان است.
هیدروگراف سیل (Flood Hydrograph)
تغییرات پیوسته جریان رودخانه در مقابل زمان برای یک سیل مشخص در یک موقعیت انتخاب شده روی رودخانه (FERC Hydropower PMF Guide , 2001).
هیدروگراف واحد (Unit Hydrograph)
هیدروگراف رواناب مستقیم از یک حوضه زهكشی مشخص است كه ناشی از یک واحد (اینچ یا سانتی متر) عمق بارندگی خالص به صورت یكنواخت مكانی برای یک مدت زمان معین
می­باشد.
هیدروگراف واحد بدون بعد (Dimensionless Unit Hydrograph)
یک هیدروگراف واحد كه مولفه­های عمودی(دبی) و افقی (زمان) آن به ترتیب از تقسیم كردن بر دبی اوج هیدروگراف و زمان رسیدن به دبی اوج هیدروگراف بدون بعد شده ­اند.
هیدروگراف واحد مصنوعی (Synthetic Unit Hydrograph)
هیدروگراف واحد برای یک حوضه فاقد آمار است كه براساس مفهوم هیدروگراف واحد به عنوان تابعی از خصوصیات حوضه بیان می­گردد.
حداكثر بارش محتمل (Probable Maximum Precipitation)
سازمان جهانی هواشناسی در سال 1986، PMP را به صورت زیر تعریف كرد: از نظر تئوری، بزرگ­تر ین عمق بارش در یک مدت معین است كه به طور فیزیكی امكان رخداد آن روی یک سطح مشخص حوضه در یک موقعیت جغرافیایی ویژه و در زمان معینی از سال وجود دارد (1986WMO,)
حداكثر رگبار محتمل (Probable Maximum Storm)
یک رگبار طراحی منشا گرفته از PMP كه الگوی زمانی-مكانی آن به طور واقع گرایانه­ای براساس طوفان­های مشاهداتی برای ایجاد شرایط بحرانی تنظیم شده است. به PMP در فاز طراحی یک الگوی زمانی و مكانی بر روی حوضه مورد نظر داده می­ شود به نحوی كه حداكثر سیلاب محتمل (PMF) را ایجاد نماید، به این بارش مصنوعی كه PMF را تولید می­كند حداكثر رگبار محتمل گفته می­ شود.
حداكثر سیل محتمل (Probable Maximum Flood)

عنوان                              صفحه

چكیده 1

مقدمه 2

فصل اول: کلیات

1- كلیات 5

1-1- طرح تحقیق… 5

1-1-1- بیان مسأله… 5

1-1-2- پرسش اصلی تحقیق… 9

1-1-3- فرضیه‌های تحقیق… 9

1-1-4- اهداف تحقیق… 10

1-1-5- سوابق تحقیق… 10

1-1-6- جنبه‌ی نوآوری تحقیق… 15

1-1-7- روش تحقیق… 15

1-1-8- محدودیت‌ها و مشكلات… 15

1-2- تعاریف… 16

فصل دوم: برده‌داری در فقه امامیه

2- برده‌داری در فقه امامیه 18

2-1- بردگى در جاهلیت… 19

2-1-1- اسباب وعوامل بردگى در جاهلیت… 19

2-1-1-1- اسارت در جنگ.. 19

2-1-1-2- تجارت.. 21

2-1-1-3- فقر.. 22

2-1-1-4- بدهكارى.. 22

2-1-1-5- سرقت (آدم ربایى).. 23

2-1-1-6- تاریخ بردگی اسیران.. 23

2-1-2- رفتار با بردگان درجاهلیت… 26

2-1-2-1- جایگاه اجتماعى بردگان.. 26

2-1-2-2- نقش بردگان در اقتصاد.. 28

2-1-2-3- استفاده نظامى از بردگان.. 30

2-1-2-4- سوءاستفاده جنسى از بردگان.. 31

2-1-2-5- تنبیه و شكنجه بردگان.. 32

2-1-2-6- آزاد كردن بردگان در عصر جاهلى.. 33

2-1-2-7- «ولاء» و گونه هاى آن در عصر جاهلى.. 34

2-2- بردگى از نظر اسلام… 36

2-2-1- موانع لغو دفعى بردگى… 36

2-2-2- اقدامات رسول خدا(ص) در حذف نظام برده‌دارى… 38

2-2-2-1- مبارزه‌ی بنیادین با برده‌دارى.. 38

2-2-2-2- محدود كردن اسباب و عوامل بردگى.. 39

2-2-2-3- گشودن درهاى آزادى به روى بردگان (عتق).. 41

2-2-2-4- شیوه‌ی اسلامى بهترین راه كار در امر بردگى.. 45

2-2-2-5- مقابله به مثل و مجازات كفار حربى.. 52

2-3- جمع بندی… 53

فصل سوم: بردگی در حقوق بین الملل

3- بردگی در حقوق بین الملل 56

2-1- پیشینه بردگی… 56

2-1-1- اکتشافات دریایی و آغاز بردگی… 56

2-1-2- اصل آزادی دریانوردی و داخل شدن دیگر کشورهای اروپایی در امر تجارت برده  60

2-1-3- برده و تجارت مثلث… 61

2-1-4- داغ کردن برده… 62

2-1-5- بارگیری… 63

2-1-6- بسته‌بندی محموله… 63

2-1-7- پایان سفر دریایی و ورود بردگان به آمریکا و چگونگی رفتار با آنان  64

2-1-8- فروش در آمریکا… 65

2-1-9- بردگی پلانتاسی (کشتزارهای روستایی)… 67

2-2- پاره‌ای از نظرات حقوق‌دانان غربی راجع به بردگی… 67

2-3-  علل و موجبات الغای و امحای  بردگی… 68

2-3-1- اقدامات و استناد به حقوق طبیعی  جهت لغو بردگی… 71

2-3-2- جنبش ضد بردگی در صحنه بین‌المللی… 73

2-4- قیام‌ها و شورش‌های بردگان آفریقایی بین قرن‌های شانزدهم و نوزدهم  75

2-5- بردگی در متون حقوق بین الملل… 80

2-5-1- اعلامیه‌‌ی  جهانی حقوق بشر… 80

 

 

2-5-2- کنوانسیون بین المللی حقوق مدنی و سیاسی سازمان ملل متحد  81

2-5-3- جنایات علیه بشریت درمنشور نورنبرگ… 83

2-5-4- اساسنامه‌ی دیوان بین‏المللی کیفری… 86

2-5-5- بردگی در تعهدات بین المللی… 89

2-6- جمع‌بندی… 90

بحث و نتیجه گیری 92

نتیجه‌گیری… 92

پیشنهادات… 96

فهرست منابع 101

چكیده

اسلام در محیطى ظهور یافت كه در آن برده‌دارى با سابقه‌اى طولانى رایج بود. نظام برده‌دارى از اركان اجتماعى قبایل عرب به حساب مى‌آمد و بردگى از عوامل مهم تقسیم طبقاتى بود. عواملى، نظیر اسارت در جنگ‌ها و غارت‌ها، فقر و ندارى، بدهكارى، آدم ربایى و تجارت از اسباب عمده‌ی بردگى در جاهلیت بود و اساساً هر فرد به هر طریقى كه بر فرد دیگر تسلط و غلبه مى‌یافت او را به بردگى مى‌كشاند. بردگان پست ترین و پایین ترین طبقه‌ی اجتماعى عرب را تشكیل مى‌دادند. آن‌ ها در ردیف حیوانات به شمار مى‌رفتند و از همه‌ی حقوق انسانى و مزایاى اجتماعى محروم بودند. اسلام بردگى اسیران جنگى و افرادى را كه در بازارها خرید و فروش مى‌شدند، به افراد كافر منحصر كرد و درباره‌ی اسیران جنگى كافر در مواردى كه رهبر و حاكم اسلامى صلاح بداند، برده گیرى آن‌ ها را مجاز دانست. تجارت برده شامل تمام اقدامات مربوط به اسیر كردن انسان، تملك یا فروش او با قصد كشاندن او به بردگی است؛ و شامل تمام اقدامات مربوط به تملك یک برده با هدف فروش یا مبادله اوست؛ هم‌چنین شامل تمامی اقدامات اعمال اختیارات مالكانه‌ی فروش یا مبادله بر برده‌داری است كه با هدف فروش یا مبادله به دست آمده و به طور كلی شامل هر گونه اقدام به تجارت یا انتقال بردگان است. پس از جنگ جهانی دوم اسناد مهم حمایت از حقوق بشر ممنوعیت بردگی و برده‌داری را به عنوان تعهدی برای دولت‌ها مشخص كردند: اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر (ماده 4) میثاق بین‌الملی حقوق مدنی و سیاسی ( ماده 8) كنوانسیون اروپایی حقوق بشر ( ماده 4) كنوانسیون آمریكایی حقوق بشر ( ماده 6) منشور آفریقایی حقوق بشر و ملت‌ها ( ماده 5) و اخیراً اساسنامه دیوان كیفری بین الملل ( ماده 7 بند c ).

واژه های كلیدی: فقه امامیه، بردگی، حقوق بین‌الملل.

 مقدمه

انسان مملوک و سنّت مالکیت انسانی بر انسانی دیگر. رسم برده‌داری که مطابق آن یک انسان موضوع مالکیت انسان دیگر قرار می‌گرفته، با سابقه‌ای دیرین در تمدن بشری، در فرهنگ و تمدن اسلامی نیز مطرح بوده است.

لفظ رایج برای «برده» در زبان عربی، «عَبد» است، (شایعترین صیغه‌ی جمع آن در این معنی «عَبید» است؛ با این‌همه، در قرآن کریم، نور: 32، «عِباد» آمده است. )، و به تعبیر دقیق‌تر،  برای «برده‌ی مرد» بوده است، و به «برده‌ی زن»، «اَمَة» (جمع آن: اِماء) می‌گفته‌اند. هر دو لفظ از واژگان سامی باستان‌اند و در زبان عبریِ تورات نیز در همین معنی به کار رفته‌اند. در زبان ادبی عربی، اسم جنس «رقیق»، بر «برده»، در مفرد و مذکّر و مرجوع کنید به نث و در اسم جمع، اطلاق می‌شود. این لفظ، در قرآن کریم نیامده است، اما به جای آن لفظ «رَقَبَه» (به معنای «گردن، قفا») به کار رفته است (از جمله در سورة مائده: 89) و قرآن عبارت کنایی «ما مَلَکَت اَیمانُکُم» (مثلاً در سوره‌ی نساء: 36) را به کار می‌برد؛ «عَبداً مَملوکاً» (نحل: 75) به معنای برده، ناظر به همین عبارت کنایی است. بی‌گمان، صورت اسمی یافتن «مملوک» به معنای «برده» (بعداً به معنای «برده‌ی خانه زاد») از همین تعبیر ناشی شده است.

پیش از اسلام، بردگی در عربستان، مانند دیگر سرزمین‌های جهان باستان و پیش از عصر میانه، رایج بوده است. اما با معلومات پراکنده‌ای که درباره‌ی این دوره در دست است، نمی توان با اطمینان به بیش‌تر مسایل این نهاد اجتماعی پاسخ داد.

در آستانه‌ی هجرت، اکثریت بردگان عربستان غربی، یعنی کالایی بازرگانی که در مکّه فراوان بود و سوداگرانی چون عبدالله جُدعان از فروش آن ثروت می‌اندوختند، زنگیان حبشی بودند که عده‌ای از آنان بعداً هسته‌ی پاسداران مکّه به نام «احابیش» را تشکیل دادند. بلال، نخستین اذان‌گوی اسلام، از همین بردگان بود. بی‌گمان کاروانیان عرب، بردگان سفیدپوستِ عرب نژاد را، که شمارشان بسی کم‌تر بود، باخود می‌آوردند یا بادیه نشینان عرب این‌گونه بردگان را به اسیری می‌گرفتند. برای نفی وجود بردگان عرب نژاد هیچ دلیلی در دست نیست، هر چند بازخرید اسیران در میان قبایل بادیه نشین کاملاً رواج داشته است. شاهد مثال موثّق آن، زید بن حارثه‌ی کَلبی است که بعدها پسرخوانده‌ی حضرت محمد (ص) شد. اما درباره‌ی برده گرفتن افراد در ازای دَین یا فروش کودکان به دست اولیای آنان شاهدی در دست نیست؛ روایات متأخّر و نادری که این قبیل حوادث در آن‌ ها نقل شده. در رسم و عادت عامّه‌ی عرب پیش از اسلام، احتمالاً میان دو طایفه از بردگان تمایزی وجود داشته که دارای ریشه‌ای سامی و بسیار کهنسال است و چه بسا هیچ‌گاه در قانونی مدوّن انعکاس نیافته باشد، و قرآن به‌دفعات، آزاد کردن برده را کاری پُر ارج (بِرّ) می‌خواند (بقره: 177؛ بلد: 13)، مصرف زکات را در این راه روا می‌شمارد (توبه: 60) یا کفّاره‌ی برخی از گناهان مانند قتل غیرعمد (نساء: 92) و سوگند دروغ را آزاد کردن بردگان قرار می‌دهد (مائده: 89). به مکاتبه (آزاد کردن برده با قرارداد) باید به آسانی رضا داد (نور: 33). با برده‌ای که آزاده نشده باشد باید با احسان رفتار کرد (نساء: 36). علاوه بر این‌ها، شرف انسانی برده در احکامی که با مناسبات اجتماعی از نوع روابط جنسی پیوند دارند جلوه‌گر است. پیش از این به حرمت واداشتن زنان برده به خودفروشی (نور: 33) اشاره کردیم؛ زن یا شوهر دادن بردگانِ «صالح» تکلیف اخلاقی صاحبان آنان است (نور: 32)؛ حتی ازدواج مرد یا زن مسلمان آزاد با برده‌ی مسلمان، اگر لازم باشد، جایز است (بقره: 221؛ نساء: 25)؛ برده‌ی زن که با مرد آزاد، البته با اجازه‌ی صاحبش، ازدواج کند حق «صداق مناسب» دارد.

آزادسازی برده در بسیاری از حالات ستوده شده است و به عنوان کفّاره‌ی برخی از گناهان، به برده‌دار پیشنهاد گردیده و به هنگام وقوع خسوف و کسوف به عنوان صدقه سفارش شده است.

اجر اخروی مضاعف به کسی وعده داده شده است که کنیز خود را سواد آموزد، وی را آزاد سازد و او را به زنی بگیرد. در حدیثی مشهور چنین آمده است: «آن‌که برده‌ی «مسلمان» خود را آزاد سازد، خداوند او را، عضو در اِزای عضو، از دوزخ می‌رهاند.» در مقابل، برده مکلّف است که صادقانه خدمت کند. وی «نگهبان دارایی خواجه‌ی خویش» است و باید در عقبی حساب آن را پس بدهد.

بیان مسأله

یکی از شبهاتی که دشمنان اسلام در ذهن جوانان پدید آورده‌اند موضوع برده‌داری است.

می‌گویند اگر اسلام یک دین جهانی است و برای تمام اعصار شایستگی دارد چرا بردگی را مباح شمرده است؟

گر چه پیامبر(ص) و امامان(ع) برده‌داری را ظاهرا پذیرفته‌اند و به طور صریح تحریم نفرموده‌اند، ولی اسلام به طور تدریجی طرح خاصی برای آزادی بردگان ارائه داده‌است. آن‌چه غالبا مورد توجه مردم قرار نمی‌گیرد این است که، اگر نظام غلطی در بافت جامعه‌ای وارد گردد، ریشه کن کردن آن نیاز به زمان بندی دارد، و هر حرکت حساب نشده‌ای نتیجه‌ی معکوس خواهد داشت، درست مانند انسانی که به یک بیماری خطرناک مبتلا شده و بیماریش کاملا رشد نموده است، و یا مانند شخص معتادی که ده‌ها سال به اعتیاد خو گرفته، در این گونه موارد، برای نجات آنان، باید از برنامه‌های زمان بندی شده استفاده کرد.

حال اگر اسلام طی یک فرمان عمومی‌دستور می‌داد همه‌ی بردگان آن زمان را آزاد کنند، چه بسا بیش‌تر آنان تلف و نابود می‌شدند در حالی‌که بخش مهمی از جامعه آن روز را بردگان تشکیل می‌دادند، آن‌ ها نه کسب و کار مستقلی داشتند و نه خانه و کاشانه‌ای و نه وسیله‌ای برای ادامه‌ی زندگی. اگر در یک زمان همه آزاد می‌شدند یک جمعیت عظیم بیکار در جامعه ظاهر می‌گشت که هم زندگی خودش به خطر می‌افتاد و هم ممکن بود نظم جامعه مختل گردد و نیز به هنگام احتیاج و محرومیت، به همه جا حمله‌ور می‌شدند و کشت و کشتار راه می‌افتاد. (تفسیر نمونه، ج 21، ص  416 ).

طرح اسلام برای آزادی بردگان:

این طرح در چند ماده به طور خلاصه عرضه می‌گردد:

اصل اول: بستن سرچشمه های بردگی.

زیرا در طول تاریخ از راه های متعددی مردم را به بردگی می‌کشاندند:

1- اسرای جنگی

2- بدهکارانی که قدرت پرداخت ندارند

3- زور و غلبه مجوز برده‌گیری بوده است

4- کشورهای قدرتمند افراد خود را به همراه سلاح به کشورهای عقب مانده می‌فروختند.

اسلام جلو تمام این راه‌ها را جز اسیران جنگی که آن هم جنبه‌ی الزامی ندارد گرفته است، و اسیران را هم بی قید و شرط و یا با پرداخت فدیه و با سواد کردن چند نفر آزاد می‌کرده است.

اصل دوم: گشودن دریچه های آزادی.

یکی از مصارف زکات را آزادی بردگان قرار داده‌است.

مکاتبه‌ی بین مولا و برده (قرار داد کتبی) جهت آزادی راه دیگر آزادی می‌باشد.

اسلام آزادی بردگان را یک عبادت الهی شمرده است، و پیشوایان اسلام مانند حضرت علی(ع) که هزار برده را با دست‌رنج خود آزاد کرده است، در این راه پیش قدم بوده‌اند.

پیشوایان اسلام برده خود را با کم‌ترین بهانه ای آزاد می‌کرده‌اند تا سرمشقی برای دیگران باشند تا آن‌جا که حضرت امام باقر(ع) به جهت تشویق از انجام کار نیکی، برده‌اش را آزاد کرده و فرموده است: “انت حر” تو آزادی.

در برخی روایات آمده است که برده پس از هفت سال خود به خود آزاد است.

اگر مالک برده‌ای، بخشی از او را آزاد کرده بقیه‌ی او هم آزاد است.

مالک از کنیز خود صاحب فرزند گردد، فروختن آن کنیز جایز نیست و از سهم الارث فرزند آزاد می‌گردد.

کفاره‌ی بسیاری از تخلفات آزادی بردگان است.

پاره‌ای از مجازات‌های سخت را اگر مالک نسبت به برده‌اش اعمال کند برده آزاد می‌گردد.

اصل سوم: احیای شخصیت بردگان است.

در دوران برزخی که بردگان مسیر خود را طبق برنامه‌ی حساب شده‌ی اسلام به سوی آزادی می‌پیمایند، اسلام برای حقوق آن‌ ها اقدامات وسیعی کرده است و شخصیت آن‌ ها را احیاء کرده است.

در عصر پیغمبر(ص) مقامات برجسته‌ای از فرماندهان لشکر گرفته تا پست‌های حساس دیگر به بردگان آزاد شده، سپرده شده بود. بسیاری از صحابه‌ی حضرت رسول (ص) برده‌های آزاد شده بودند، مانند بلال، سلمان، عمار یاسر و قنبر. حتی بعد از غزوه‌ی بنی المصطلق، پیامبر(ص) با یکی از کنیزهای آزاد شده ازدواج کرد و این امر باعث آزادی تمام اسیران جنگی آن قبیله شد.

اصل چهارم: رفتار انسانی با بردگان.

در اسلام دستورات فراوانی صادر شده است که با بردگان با مدارا رفتار گردد تا آن‌جا که آن‌ ها را شریک در زندگی صاحبان خود قرار داده‌است. و رسول مکرم اسلام(ص) دستور داد هر کس که برادرش زیر دست اوست باید بداند که از غذا و لباسی که خود استفاده می‌کند او را برخوردار سازد. که حضرت علی و ائمه‌ی طاهرین علیهم السلام نمونه بارز این عمل انسانی بوده‌اند.

اصل پنجم: اسلام بدترین کار را انسان فروشی می‌داند.

لذا پیغمبر اسلام(ص) فرموده است:

«شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ النَّاسَ» (الکافی، ج 5، ص 114).

 این بود برنامه‌ی اسلام جهت آزادی بردگان (تفسیر نمونه، ج 21، ص 422-420).

احکام بردگی:

احکام برده در فقه اسلامی نیز زیاد است به طوری که نزدیک به یک جلد از کتاب جواهر به آن اختصاص دارد حتی بعضی از مسایل آن در جلدهای دیگر مورد بحث قرار گرفته است. و به طور خلاصه به برخی از مسایل مهم آن اشاره می‌کنیم:

مسایل و احکام آزادی بردگان

راه‌های آزادی بردگان عبارتند از:

فهرست مطالب:

فصل اول

1-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………..3

1-2- بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………….5

1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………..7

1-4- اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………….. 10

1-4-1- هدف کلی ………………………………………………………………………………………………………….10

1-4-2- اهداف اختصاصی ………………………………………………………………………………………………..10

1-5- پیش فرض های تحقیق …………………………………………………………………………………………….11

1-6– فرضیات محقق…………………………………………………………………………………………………………11

1-7- محدودیت های تحقیق ……………………………………………………………………………………………..12

1-7-1 – محدودیت هایی که توسط محقق اعمال شد…………………………………………………………….12

1-7-2 – محدودیت های غیر قابل کنترل …………………………………………………………………………….12

1-8- تعریف واژه ها و اصطلاحات ……………………………………………………………………………………12

فصل دوم

2-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………16

2-2- اهمیت مدیریت اماکن ورزشی …………………………………………………………………………………..16

2-2-1 اهمیت مدیریت ریسک …………………………………………………………………………………………..17

2-2-2 اماکن ورزشی و خطرات آنها ………………………………………………………………………………….18

2-3- تعریف استخر شنا ……………………………………………………………………………………………………18

2-4- تاریخچه استخرهای شنا ……………………………………………………………………………………………19

2-4-1- تاریخچه استخرهای شنا در دنیا ……………………………………………………………………………..19

2-4-2- تاریخچه استخرهای شنا در ایران ………………………………………………………………………… 20

2-5- انواع استخر …………………………………………………………………………………………………………..21

2-5-1- استخر شنای سرپوشیده ……………………………………………………………………………………….21

2-5-2- استخر شنای روباز ……………………………………………………………………………………………..21

2-6- طبقه بندی استخرها بر اساس نوع کاربردی ………………………………………………………………..21

2-6-1- استخرهای خردسالان ………………………………………………………………………………………….21

2-6-2- استخرهای آموزشی …………………………………………………………………………………………….22

2-6-3- استخرهای شنای تفریحی …………………………………………………………………………………….22

2-6-4- استخرهای شنای حرفه ای و مسابقات ……………………………………………………………………22

2-6-5- استخرهای معلولین ……………………………………………………………………………………………..23

2-6-6- استخرهای چند منظوره ……………………………………………………………………………………….24

2-7- فضاهای جنبی استخر ……………………………………………………………………………………………..24

2-7-1- رخت کن …………………………………………………………………………………………………………24

2-7-2- دوش ها …………………………………………………………………………………………………………..25

2-7-3- سرویس های بهداشتی ………………………………………………………………………………………..25

2-7-4- اتاق ناجیان ………………………………………………………………………………………………………25

2-7-5- اتاق کمک های اولیه …………………………………………………………………………………………26

2-7-6- تصفیه خانه ……………………………………………………………………………………………………..26

2-7-7- انبار ……………………………………………………………………………………………………………….26

2-8- بهداشت ……………………………………………………………………………………………………………..27

2-8-1- تعریف بهداشت ……………………………………………………………………………………………….27

2-8-2- بهداشت ورزشی ………………………………………………………………………………………………27

2-8-3- بهداشت و ایمنی اماکن ورزشی ………………………………………………………………………….27

2-9- بهداشت استخرهای شنا …………………………………………………………………………………………27

2-9-1- بهداشت آب استخر …………………………………………………………………………………………..28

2-9-2- آب استخر و شیوع بیماری‌ها ………………………………………………………………………………28

2-10- گندزدایی آب……………………………………………………………………………………………………..29

2-10-1- انواع گندزدایی ……………………………………………………………………………………………….29

2-10-1-1- استفاده از کلر برای گندزدایی استخر شنا …………………………………………………………30

2-10-1-2- گندزدایی آب با بهره گرفتن از ازون …………………………………………………………………….31

2-11- شیمی آب استخر …………………………………………………………………………………………………31

2-11-1- PH آب …………………………………………………………………………………………………………32

2-12- سیستم تصفیه و گردش آب ……………………………………………………………………………………32

2-13- ایمنی استخرهای شنا …………………………………………………………………………………………….33

2-13-1- طرح امنیت فضاهای ورزشی……………………………………………………………………………….34

2-13-2-ایمنی در ساختمانهای ورزشی……………………………………………………………………………….35

2-14- موقعیت استخر شنا ………………………………………………………………………………………………..37

2-15- نیروی انسانی ………………………………………………………………………………………………………..37

 

 

2-15-1- مدیر استخر ………………………………………………………………………………………………………37

2-15-2- منجی غریق ………………………………………………………………………………………………………38

2-15-3- مسئول فنی استخر ………………………………………………………………………………………………39

2-16- تعریف استاندارد ……………………………………………………………………………………………………39

2-16-1- اهداف و دستاوردهای استاندارد …………………………………………………………………………..39

2-16-2- سطوح استاندارد ………………………………………………………………………………………………..40

2-16-3- پیدایش استاندارد اماکن ورزشی …………………………………………………………………………..40

2-16-4- استاندارد تجهیزات …………………………………………………………………………………………….41

2-16-5-استاندارد تجهیزات استخرهای شنا………………………………………………………………………….42

2-16-6- سطوح قابل قبول خطر در ورزشها………………………………………………………………………..50

2-17- پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………..51

2-17-1- تحقیقات انجام شده در داخل کشور …………………………………………………………………….51

2-17-1-1– استخرها………………………………………………………………………………………………………..51

2-17-1-2– اماکن ورزشی………………………………………………………………………………………………..54

2-17–2- تحقیقات انجام شده در خارج از کشور …………………………………………………………………56

2-18- جمع بندی ……………………………………………………………………………………………………………61

فصل سوم

3-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………64

3-2- روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………..64

3-3- جامعه و نمونه آماری ……………………………………………………………………………………………….64

3-4- ابزار گردآوری اطلاعات …………………………………………………………………………………………..64

3-4-1- پرسشنامه ویژگی های دموگرافیک ………………………………………………………………………….65

3-4-2- چک لیست ایمنی و بهداشت …………………………………………………………………………………65

3-4-2-1- اجزای اصلی چک لیست ………………………………………………………………………………….65

3-4-2-1-1- فرم اطلاعات عمومی استخر ………………………………………………………………………….65

3-4-2-1-2- سؤالات چک لیست …………………………………………………………………………………….66

3-4-2-2- روش امتیاز گذاری …………………………………………………………………………………………72

3-4-2-3- روایی و چک لیست ایمنی و بهداشت ………………………………………………………………..72

3-4-2-3-1- روایی چک لیست ………………………………………………………………………………………72

3- 5- شیوه اجرای تحقیق ……………………………………………………………………………………………….73

3-6- روش آماری …………………………………………………………………………………………………………73

فصل چهارم

4-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………..75

4-2- توصیف آماری استخرهای استان گیلان…………………………………………………………………………75

4-3- توصیف آماری ویژگیهای انسانی استخرها…………………………………………………………………….76

4-3-1- بررسی وضعیت ناجیان استخرهای استان گیلان………………………………………………………….77

4-3-2- بررسی وضعیت مدیران و مسئولان فنی استخرهای استان گیلان…………………………………….78

4-4- بررسی اطلاعات عمومی استخرهای استان گیلان……………………………………………………………79

4-5- بررسی طبیعی بودن توزیع متغیرها……………………………………………………………………………….82

4-5-1- بررسی طبیعی بودن وضعیت بهداشت استخرهای استان گیلان و ابعادآن…………………………82

4- 5-2- بررسی طبیعی بودن وضعیت ایمنی استخرهای استان گیلان و ابعادآن……………………………83

4- 5-3- بررسی طبیعی بودن وضعیت امکانات معلولین، وسایل ایمنی و نجات و ویژگیهای مسابقه‌ای استخرهای استان گیلان………………………………………………………………………………………………………83

4- 5 -4- بررسی طبیعی بودن وضعیت میزان کلر آب( بر حسب ppm)، میزان ph آب ومیزان درجه حرارت آب استخرهای استان گیلان……………………………………………………………………………………..84

4- 5 – 5 بررسی طبیعی بودن وضعیت ناجیان استخرهای استان گیلان……………………………………….84

4-6- آزمون فرضیه‌های تحقیق……………………………………………………………………………………………85

4-6-1- فرضیه اول…………………………………………………………………………………………………………..85

4-6-2- فرضیه دوم…………………………………………………………………………………………………………..87

4-6-3- فرضیه سوم………………………………………………………………………………………………………….88

4-6-4- فرضیه چهارم……………………………………………………………………………………………………….89

4-6-5- فرضیه پنجم…………………………………………………………………………………………………………89

4-6-6- فرضیه ششم…………………………………………………………………………………………………………90

4-6-7- فرضیه هفتم…………………………………………………………………………………………………………91

فصل پنجم

5-1 – مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………….93

5-2 – خلاصه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………93

5-3 – بحث و بررسی………………………………………………………………………………………………………..95

5-3-1- وضعیت بهداشتی آب استخرها………………………………………………………………………………..95

5-3-2 – میزان بهداشت استخرها(سرویسهای بهداشتی، محوطه رختکن و محوطه داخلی استخرها 100

5-3-3- وضعیت ایمنی استخرها……………………………………………………………………………………….101

5-3-4 – میزان امتیاز امکانات معلولین……………………………………………………………………………….103

5-3-5- وسایل ایمنی‌و‌نجات…………………………………………………………………………………………….103

5-3-6- میزان ویژگیهای مسابقه‌ای استخرها………………………………………………………………………..103

5-3-7- وضعیت نیروی انسانی (مدیران-مسولان فنی و ناجیان)……………………………………………..104

5-4- پیشنهادهای تحقیق………………………………………………………………………………………………….105

5-4-1- پیشنهادهای کاربردی…………………………………………………………………………………………..105

5-4-2- پیشنهادهای پژوهشی…………………………………………………………………………………………..107

(منابع)………………………………………………………………………………………………………………………….109

چکیده:

هدف از این پژوهش، بررسی وضعیت بهداشتی، ایمنی و نیروی انسانی استخرهای سرپوشیده استان گیلان و مقایسه آن با استانداردهای موجود است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی- مقایسه‌ای است که از طریق پرسشنامه و مشاهده حضوری محقق در استخرها انجام شده است. از میان کلیه استخرهای سرپوشیده استان گیلان (27 استخر)،21 استخر که در زمان جمع‌ آوری اطلاعات فعال بودند به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. برای جمع‌ آوری اطلاعات تحقیق حاضر از چک لیست محقق ساخته استفاده شد که در مجموع 116 سوال، پس از اعتباریابی و پایایی، سوال‌های چک لیست را در سه بخش بهداشت، ایمنی و نیروی انسانی تشکیل دادند.

اعتبار محتوا از طریق تکنیک دلفی تعیین شد بعد از جمع‌ آوری اطلاعات بدست آمده از چک لیست از روش‌های آمار توصیفی برای تعیین میانگین و هم چنین گزارش یافته‌ها در قالب جداول و از آمار استنباطی برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شد. جهت بررسی توزیع طبیعی داده‌ها از آزمون کالموگراف – اسمیرنوف استفاده شد و به دلیل نرمال بودن داده‌ها، جهت بررسی تفاوت میان متغیرهای مورد بررسی و استانداردها از آزمون T ( تک گروهی ) استفاده شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات با بهره‌گیری از نرم افزارSPSS (VERSIO 13) انجام شد.

نتایج تحقیق نشان داد که هیچکدام از مدیران استخرها و 95٪ مسئولین فنی استخرها در دوره‌های آموزشی مدیریت و نگهداری استخر شرکت نکرده‌اند. وضعیت بهداشتی آب استخرها (میزان کلر و ph) در حد استاندارد قرار نداشت، وضعیت بهداشتی سرویسهای بهداشتی، رخت‌کن و محوطه داخلی و وضعیت ایمنی سرویسهای بهداشتی، رخت‌کن و محوطه داخلی استخرها هم پایین‌تر از حد استاندارد قرار داشت. در مجموع، وضعیت بهداشتی، ایمنی و نیروی انسانی استخرهای سرپوشیده استان گیلان نسبت به استاندارهای جهانی دارای وضعیت مناسبی نمی‌باشند.

فصل اول: طرح تحقیق

1-1- مقدمه

ورزش به عنوان یک پدیده اجتماعی فراگیر، بهترین ساز‌‌ و کار تامین سلامت جسمانی و بهداشت روانی محسوب می‌گردد. لذا سرمایه‌گذاری در آن موجب کاهش هزینه‌ها دربخش بهداشت و درمان و مراکز مبارزه با مفاسد اجتماعی و پایین آوردن سطح ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی می‌شود. ایجاد ارتباط بین کشورها و افزایش تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز بین ملت‌ها از دیگر دستاوردهای مهمی است که از طریق توجه به مقوله ورزش در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی عاید دولت‌ها و جوامع می‌شود. ورزش در بهره‌وری ملی نیز نقش به سزایی داشته و متضمن تاثیرات بسیار بر تولید ناخالص ملی کشور می‌باشد [17] .

اجرای مطلوب برنامه‌های تربیت‌بدنی و ورزشی مستلزم فراهم آوردن مجموعه‌ای از شرایط و امکانات است و از جمله مهمترین این شرایط استفاده از فضاها و تجهیزات و وسایل استانداردی است که بر اساس معیارهای بین‌المللی و قوانین مصوب فدراسیون‌های ورزشی در هر رشته طراحی شده است و به عبارتی ایجاد زمینه بهتر تحقیق اهداف تربیت‌بدنی ضرورت توجه به امکانات، فضاها و تاسیسات و آگاهی از دانش مدیریت تاسیسات ورزشی در جهت حفظ و نگهداری و استفاده بهینه از این امکانات بیش از پیش مطرح است و بر اهمیت موضوع می‌افزاید. در حقیقت می‌توان گفت کلید توسعه تربیت‌بدنی و ورزش در اثربخشی فعالیت‌های ورزشی است و به دنبال آن پویایی و رشد جامعه در گرو استفاده صحیح از امکانات موجود و توسعه سطح کیفی و کمی این امکانات با توجه به استانداردهای جهانی است [25] .

لذا در جهت افزایش سلامت جسمانی و از بین بردن مشکلات روانی و اجتماعی افراد جامعه و تحقق اهداف تربیت‌بدنی ، مدیران و مسئولان در سازمان‌های مختلف، از جمله، مدیران سازمان تربیت بدنی، آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها و نهادهای خصوصی، مسئولیت خطیری را در ایجاد فضاهای مناسب ورزشی برابر با استانداردهای کشوری و جهانی بر عهده دارند [23] .

یکی از فضاهای ورزشی مهم استخرها می‌باشند که با توجه به علاقه مردم در دهه اخیر به ورزش‌های آبی، روزانه تعداد زیادی از افراد جامعه و ورزشکاران به فعالیت، به خصوص ورزش شنا در این مکان ورزشی می‌پردازند، این تمایل و علاقمندی نیازهای جدیدی را برای مدیران و برنامه‌ریزان تاسیسات و اماکن ورزشی، تربیت‌بدنی و تفریحات اعلام کرده که توجه به آنها از اهم مسائل مدیریت ورزشی در این حوزه می‌باشد [37] .

استخرها به منظور جلوگیری از انتقال بیماری‌ها و بروز حوادث باید محلی باشد که از لحاظ بهداشت و ایمنی، مکانی امن و سالم باشد توجه به پیشگیری از بروز هرگونه حادثه احتمالی از وظایف مسئولین استخرها است که پیش‌بینی‌های لازم باید در این زمینه‌ها صورت بگیرد. بهداشت و ایمنی اماکن ورزشی در سطح بین‌المللی و جهانی از توجه ویژه‌ای برخوردار است . دولت‌ها بخصوص در کشورهای پیشرفته قوانین خاص در مورد مکان‌های ورزشی به خصوص استخرهای شنای سرپوشیده که مکان حساس در ارتباط با مسائل ایمنی و بهداشتی می‌باشد اعمال می‌کنند. در زمان ساخت و ساز این استخرها امروزه در کشورهای پیشرفته، شرایط کمی و کیفی استخرهای سرپوشیده طوری در نظر گرفته می‌شود که تحت آن شرایط نیازمندی‌های اساسی جسمی و روحی استفاده‌ کنندگان تامین می‌گردد و از بروز حوادث و انتقال بیماری‌های واگیردار جلوگیری می‌شود [28] .

اماکن ورزشی بستر اجرای فعالیت­های ورزشی هستند و کیفیت آنها بر روی اجرای تمرینات و برگزاری مسابقات و رقابت‌های ورزشی تأثیر مستقیم دارد. ساخت اماکن ورزشی نیازمند دقت و درایت فراوان است، به­ طوری­که اشتباه و غفلت در برنامه‌ریزی، طراحی، ساخت و تجهیز تأسیسات باعث به هدر رفتن وقت، انرژی و بودجه می­ شود و این امر می ­تواند در برنامه‌های آینده­ی یک کشور در زمینه ­های ورزش و تفریحات سالم، تأثیر نامطلوب بگذارد ]31 [.

اجرای مطلوب برنامه ­های تربیت بدنی و ورزش مستلزم فراهم آوردن مجموعه ­ای از شرایط و امکانات است و از جمله مهم­ترین این شرایط استفاده از فضا­ها و تجهیزات و وسایل استانداردی است که بر اساس معیار­های بین ­المللی و قوانین مصوب فدراسیون­های ورزشی در هر رشته طراحی شده است و به عبارت دیگر، برای ایجاد زمینه بهتر تحقق اهداف تربیت‌بدنی ضرورت توجه به امکانات، فضاها ، تأسیسات و آگاهی از دانش مدیریت تأسیسات ورزشی در جهت حفظ و نگهداری و استفاده بهینه از این امکانات      بیش از پیش مطرح است و بر اهمیت موضوع می‌افزاید ]23[.

بحث ایمنی اماکن ورزشی در رابطه با این موضوع است که چگونه می­توان از اماکن و تأسیسات ورزشی در جهت رشد و توسعه تمام جوانب ورزش استفاده نمود تا مطابق استاندارد­های جهانی باشد . با توجه به گرایش اقشار مختلف جامعه به ورزش، در نظر گرفتن راهکارهای مدیریتی مناسب برای ایجاد فضای ورزشی مناسب هم از نظر علمی و هم از نظر عملی در سراسر کشور ضروری به نظر می­رسد . پایین بودن سرانه ورزشی کشور و عدم وجود ایمنی در اماکن ورزشی می ­تواند به عنوان عواملی بازدارنده در مشارکت افراد جامعه تلقی گردند. به­ طور قطع، عدم توجه به وضعیت ایمنی اماکن ورزشی موجب بروز حوادثی برای کاربران این اماکن خواهد­ شد.

در اکثر کشورهای پیشرفته در مورد رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشتی کار شده است و مراجعه به سایتهای اینترنتی در این زمینه، چاپ کتاب‌ها و فیلم‌های مسابقات شنا، گواه این مقوله است. متاسفانه در ایران این مسئله جدی گرفته نشده است. این پژوهش در نظر دارد وضعیت بهداشتی، ایمنی و نیروی انسانی استخرهای سرپوشیده استان گیلان را توصیف و آن را با استانداردهای جهانی مقایسه نماید.

2-1- بیان مسئله

ورزش و فعالیت بدنی به عنوان نمودی اجتماعی باید همگام با تغییرات و تحولات تدریجی توسعه    یابد. یک جنبه مهم در ارتقا سطح کمی و کیفی عملکردهای ورزشی، وجود امکانات و زیرساخت‌های ورزشی مناسب و توسعه یافته است. در کشور ما به موازات افزایش علاقه عموم به ویژه نوجوانان و جوانان به ورزش و تربیت بدنی در سالهای اخیر، تمایل و رغبت سرمایه گذاران اعم از بخش خصوصی و دولتی نیز در بخشهای مختلف ورزش افزایش یافته است[16]. اماکن و فضاهای ورزشی نیز از این مقوله جدا نبوده و سالانه میلیاردها ریال صرف ساخت اماکن ورزشی جدید یا تجهیز اماکن ورزشی قدیمی می‌شود [10] . اما به نظر می‌رسد مسئله‌ای که کمتر مورد توجه قرار گرفته، وجود فرایند کنترل و متعاقب آن رعایت استانداردهای معین در مورد اماکن و فضاهای ورزشی است[5]. به طور عام پس از هرگونه سرمایه گذاری، وجود فرایند کنترل لازم و ضروری است. تعیین استانداردها یا الگوهای مطلوب، یکی از مهمترین مراحل فرایند کنترل به شمار می‌رود، چراکه مبنای مقایسه بین آنچه هست با آنچه باید باشد، همین استانداردها هستند[4].

ورزش و تربیت بدنی در کشور ایران رشته نوپایی است که هنوز هم بیشتر به شکل سنتی اداره می­ شود. اگرچه تا کنون تغییر و تحولاتی در این زمینه ایجاد شده است، لیکن تا رسیدن به معیارها و استانداردهای جهانی فاصله­ای بسیار وجود دارد. تأسیسات و اماکن ورزشی نیز از این قاعده مستثنی نیست و از نظر کمی و کیفی برای دست­یابی به استانداردهای رایج و مرسوم بین­المللی، راه درازی در پیش دارد]48[.

تربیت‌بدنی و ورزش برای اینکه بتواند وظایف خود را به نحو احسن انجام دهد به عواملی همچون مدیران و افراد متخصص در زمینه ورزش، مربیان کار­آمد، اماکن ورزشی مناسب و ایمن و تجهیزات ورزشی مناسب نیازمند است. در این میان ایمنی اماکن و تأسیسات ورزشی بسیار حائز اهمیت می­باشد. وضعیت ایمنی اماکن ورزشی از جمله موضوع­های مهم و مورد توجه متخصصین علوم ورزشی، طب ورزش و مسئولین سلامت جامعه است. اصطلاح “­ ایمنی مقدم بر کار ” در اماکن ورزشی نیز باید در دستور کار معلمین و مربیان و مسئولین برنامه ­ریزی فعالیت­های ورزشی قرار گیرد] 58[.

بدون تردید وجود وسایل غیراستاندارد و خطرناک و نیز استفاده از وسایل مستهلک و فرسوده، موجب صدمات بدنی و حتی در مواردی سبب مرگ ­و­میر کاربران اماکن و تجهیزات ورزشی خواهد گردید. در حالی­که وجود بعضی از این عوامل خطر­زا می ­تواند به مرور موجب بروز صدمات شود، بعضی دیگر از آنها ممکن است در لحظات خاص سبب خسارت شدید و در بعضی مواقع خسارات جانی و مالی جبران­ ناپذیر شود که منجر به دعاوی حقوقی خواهد شد]46[ .

شنا اثرات بسیار سازنده در تامین سلامت جسمی و روانی انسان دارد[39]. استخرهای شنا زیرساخت اصلی این رشته ورزشی پرطرفدار در جامعه به شمار می‌رود و در تمام فصول سال مشتاقان و علاقمندان فراوان دارد و یکی از پرطرفدارترین و جذابترین مراکز ورزشی محسوب می‌شود و به عنوان یک مرکز ورزشی– تفریحی، به لحاظ ارتباط مستقیم گروه‌های مختلف انسانی، به عنوان یک منبع بالقوه‌ انتشار آلودگی‌ها و بروز حوادث است[44] .

رعایت استانداردها در استخرها از جنبه‌های ایمنی و بهداشتی، بسیار مهم است، بهداشت استخرها جهت حفظ سلامتی شناگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که بر طبق تحقیقات جابری(1382)، مهدی نژاد (1382)، دیندارلو (1384)، باریک بین و همکاران (1384)، نمری[1] و همکاران (2002)، رابی[2] وهمکاران (2007)، کایدوس[3] و همکاران (2008)، عدم رعایت استانداردهای بهداشتی در استخرهای شنا باعث بوجود آمدن بیماری‌ها و ناراحتی‌های مختلف از جمله: بیماری‌های قارچی، انگلی، پوستی و تنفسی، ناراحتی‌های چشم و گوش و اختلالات معده‌ای و روده‌ای می‌شود.

بر طبق تحقیقات پرن[4]و همکاران (1977)، فرگوسن[5] و همکاران (1983)، نیلسون و فروند[6] (2003)، عدم رعایت استانداردهای ایمنی استخرها باعث بوجود آمدن آسیب‌ها و حوادث ناگوار از جمله آسیب‌های نخاعی و غرق شدن افراد می‌شود. هاروار [7]و همکاران (2003) بیان می‌دارند که سالانه در آمریکا 4800 نفر شناگر جان خود را بخاطر حوادث در کنار استخرها از دست می‌دهند و تعداد زیادی هم دچار صدمات مغزی می‌شوند که علت اصلی آن کاهش ایمنی استخرهاست.

شنا با تمام منافع و محاسنی که در رابطه با سلامتی افراد دارد مسایل و مشکلات خاص خود را دارد، از جنبه‌های مختلف از جمله محیط شنا، آبی که شنا در آن انجام می‌شود، رعایت موارد ایمنی فردی و گروهی، عادات و شیوه‌های مختلف مورد استفاده شناگران و مربیان، بیماری‌ها و عوارضی که ممکن است سلامت انسان را در استخرهای شنا تهدید نماید قابل بررسی است. هر ساله تعدادی افراد که عمدتا از گروه سنی نوجوان و جوانان نیز می‌باشند قربانی این مسایل و مشکلات شده یا عوارض آن گریبان گیرشان می‌شود. درحالیکه قسمت اعظم این مسایل قابل پیشگیری و کنترل هستند، عدم اطمینان از بهداشت و ایمنی استخرها، بسیاری از علاقمندان به ورزش شنا را از مراجعه به این اماکن منصرف می‌کند، ورزشی که با اندکی توجه به شرایط بهداشتی و ایمنی آن می‌تواند به بهترین سرگرمی برای پرکردن اوقات فراغت بسیاری از مردم تبدیل شود[24] .

به موازات افزایش علاقه عموم به ویژه نوجوانان به شرکت در برنامه ­های ورزشی و استفاده از اماکن و تجهیزات ورزشی، مشکلات مربوط به ایمنی و بهداشت اماکن افزایش یافته ­است و پژوهشگران باید در این زمینه مطالعات بیشتری انجام دهند. هدف از انجام این تحقیق اهمیت بررسی وضعیت بهداشت، ایمنی و نیروی انسانی استخرها را مورد تاکید قرار می‌دهد عبارتند از: آیا استخرها در مقایسه با استانداردها از وضعیت بهداشتی و ایمنی مناسبی برخوردار هستند؟ به گونه‌ای که کلیه افراد بدون دغدغه‌ی خاطر از بروز بیماری و حوادث ناگوار بتوانند در استخرها با پرداختن به فعالیت ورزشی به تقویت قوای جسمانی بپردازند؟ آیا شناگران هنگام حضور در استخرها از امنیت کافی برخوردارند؟ آیا نیروی انسانی متخصص برای فراهم کردن محیطی امن و سالم در استخرها وجود دارد؟ لذا محقق در نظر دارد، استخرهای سرپوشیده استان گیلان را از لحاظ بهداشتی، ایمنی و نیروی انسانی بررسی نماید و با استانداردهای جهانی مقایسه کند. بنابراین سوال اصلی این پژوهش این است که تا چه حد استانداردهای بین المللی در استخرهای سرپوشیده استان گیلان رعایت می‌شود و وضعیت استخرها در مقایسه با آن استانداردها چگونه است.

[1] – B.Nemery

[2] – Rabi A

[3] – Kaydos-daniels

[4] – Pearn Jn.Nikon J