1-1 مقدمه. 2

1-2 تعریف و تبیین مسأله. 3

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق.. 3

1-4 اهداف… 4

1-5 سؤالات… 4

1-5-1 سؤالات اصلی.. 4

1-5-2 سؤالات فرعی.. 4

1-6 فرضیه ها 4

1-7 پیشینه. 5

1-8 روش تحقیق.. 5

1-9 اهمیت مرگ و مرگ اندیشی.. 5

1-9-1 چشم انداز فلسفه و عرفان اسلامی به مرگ… 6

1-9-2 چارچوب های نظری بحث از نگاه ملاصدرا و امام. 7

1-10 بررسی مفاهیم. 8

1-10-1 احتضار. 8

1-10-2 مرگ… 9

1-10-3 أجل.. 9

1-10-4 قبض روح.. 10

فصل دوم؛ عالم احتضار. 11

2-1 چیستی عالم احتضار. 12

2-1-1 معنای عالم احتضار و وجوه تسمیه آن. 12

2-1-1-1  احتضار. 12

2-1-1-2  نزع. 14

2-1-1-3  سوق.. 14

2-1-1-4  سکر. 15

2-1-1-5  غمرات موت… 16

2-1-1-6 معاینه. 16

2-1-2 ویژگی های عالم احتضار. 17

2-1-3 جایگاه عالم احتضار به مثابه دروازه عالم برزخ.. 18

2-1-4 رابطه نفس و بدن در حالت احتضار. 20

2-1-4-1 نظر صدرالمتألهین و حضرت امام (رحمهما الله) 20

2-1-4-2 نظر آیات و روایات… 21

2-1-3 حضور ملائک و صاحبان ولایت کلیه الهیه در عالم احتضار. 21

2-1-3-1 بیان چند حدیث در اثبات حضور ولایت ائمه بر بالین محتضر. 23

2-1-3-2 تعبیر دیگری از حضور ولایت کلیه در هنگامه احتضار. 28

2-2 احوالات محتضر. 30

2-2-1 اقسام نفوس محتضرین.. 30

2-2-2-1 بیان حضرت امام در اقسام نفوس محتضرین.. 33

2-2-2-2  بیان گروهی دیگر از محتضرین در کلام امیرالمومنین (علیه السلام) 34

2-2-2 خوشی ها و ناخوشی های محتضر. 36

2-2-2-1  خاستگاه خوشی ها و ناخوشی های محتضر. 36

2-2-2-2 خوشی ها و ناخوشی های محتضر از اعمال خویش… 37

2-2-2-3 خوشی ها  و ناخوشی های محتضر از عوامل محیطی.. 39

2-2-3 آگاهی محتضر نسبت به حال خود و عوالم پس از مرگ… 49

2-2-4 قدرت محتضر نسبت به دخل و تصرفات… 52

2-2-4-1 آیه یکم: 53

2-2-4-2 آیه دوم: 54

2-2-4-3 آیه سوم: 56

2-2-4-4 آیه چهارم: 57

فصل سوم؛ مرگ، علت و اقسام آن. 59

3-1  معنای مرگ… 60

3-1-1 معنای مرگ از دیدگاه فلاسفه و حکما 60

3-1-2 معنای مرگ در قرآن. 61

3-2 ابعاد مختلف حقیقت مرگ… 63

3-2-1 حقیقت مرگ از دیدگاه صدرالمتألهین.. 63

3-2-1-1 مرگ به مثابه مرحله ای در حرکت جوهری.. 63

3-2-1-2 مرگ به مثابه ولادت در جهان دیگر. 65

3-2-1-3 مرگ به مثابه خیر و کمال و امری وجودی.. 66

3-2-1-4 مرگ بدن و حرکت قسری.. 68

3-2-1-5 مرگ به مثابه ترک بدن. 69

 

3-2-1-6  جمع بندی.. 71

3-2-1-7  نظر شیخ الرئیس در باب چیستی و حقیقت مرگ… 72

3-2-2 حقیقت مرگ از دیدگاه حضرت امام (رحمة الله علیه) 73

3-2-2-1 مرگ به معنای خروج از طبیعت… 73

3-2-2-2 مرگ امر وجودی.. 75

3-2-3 مرگ در آیات و روایات… 76

3-2-3-1 حقیقت مرگ… 77

3-2-3-2 ماهیت وجودی مرگ… 79

3-3 مجانست خواب و مرگ… 84

3-3-1 ماهیت خواب… 85

3-3-1-1 دیدگاه صدرالمتألهین.. 85

3-3-1-2 دیدگاه حضرت امام. 86

3-3-1-3 بیان آیات و روایات… 87

3-3-2 جایگاه نفس در عالم خواب و مرگ… 88

3-3-2-1 دیدگاه صدرالمتألهین.. 89

3-3-2-2 دیدگاه حضرت امام (رحمةالله علیه) 92

3-3-2-3 بیان آیات و روایات… 95

3-3-3 انقطاع نفس از بدن و ورود به سعه مجردات در هنگام خواب و مرگ… 98

3-3-3-1 نظر صدرالمتألهین.. 98

3-3-3-2 نظر حضرت امام ( رحمه الله علیه) 99

3-3-3-3 نتیجه. 100

3-3-3-4  بی حرکتی بدن در حالت خواب و مرگ… 101

3-3-4 مشاهدات و ادراکات نفس در عالم خواب و مرگ… 102

3-3-4-1 نظر صدرالمتألهین.. 103

3-3-4-2 نظر امام خمینی (رحمةالله علیه) 107

3-3-4-3 بیان آیات و روایات… 115

3-4 تحلیل فلسفی رابطه نفس و بدن در هنگام مرگ… 119

3-4-1 نیاز نفس به بدن. 119

3-4-1-1 نظر صدرالمتألهین.. 119

3-4-1-2  نظر حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) 120

3-4-2 نیاز بدن به نفس… 122

3-4-2-1  نظر صدرالمتألهین.. 122

3-4-2-2  نظر امام خمینی (رحمه الله علیه) 123

3-4-2-3 نکته: (وحدت نفس و بدن در عین ثنویت آن ها) 124

3-4-3رابطه مرگ با نفس و بدن. 126

3-4-3-1 نظر صدرالمتألهین.. 126

3-4-3-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) 128

3-4-3-3 بیان آیات و روایات… 131

3-5 عمومیت مرگ… 133

3-5-1 هر موجود زنده ای می میرد. 135

3-5-2 مرگِ مرگ… 137

3-6 علت فلسفی مرگ… 138

3-6-1 دیدگاه صدرالمتألهین.. 138

3-6-1-1 تدرج نفس… 139

3-6-1-2 نشئات نفس… 141

3-6-1-3 تحولات و مدارج نفس… 143

3-6-2 دیدگاه حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) 144

3-6-2-1 انسان قبل از دمیده شدن روح.. 145

3-6-2-2 سیر نفس انسانی (پس از دمیدن روح در بدن) 147

3-6-3 علت فلسفی مرگ در بیان آیات و روایات… 150

3-6-3-1 مرگ مرحله ای از حرکت جوهری.. 153

3-6-4  نگاهی کوتاه به معنا و جایگاه أجل در حکمت و قرآن. 154

3-7  انواع مرگ… 156

3-7-1 مرگ آن به آن در بستر قوه و فعل.. 157

3-7-1-1 نظر صدرالمتألهین.. 157

3-7-1-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) 158

3-7-1-3 بیان آیات و روایات… 159

3-7-2 مرگ طبیعی یا أجل مسمی.. 161

3-7-2-1 نظر صدرالمتألهین.. 161

3-7-2-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) 164

3-7-2-3 بیان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی و تفاوت آن ها در بیان آیات و روایات.. 166

3-7-3 مرگ اخترامی یا أجل معلق.. 168

3-7-3-1 نظر صدرالمتألهین.. 168

3-7-3-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) 170

3-7-3-3 بیان آیات و روایات… 172

3-7-4 مرگ ارادی.. 173

3-7-4-1 نظر صدرالمتألهین.. 173

3-7-4-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) 175

3-7-4-3 بیان آیات و روایات… 177

3-7-4-4 تکمله. 181

فصل چهارم؛ قبض روح. 187

4-1 قابضین ارواح.. 188

4-1-1 اقسام قابضین ارواح.. 188

4-1-2 انواع قابضین ارواح.. 189

4-1-2-1 خداوند. 189

4-2-1-2 ملک الموت… 192

4-2-1-3 اعوان ملک الموت… 197

4-2-1-4 عالین.. 200

4-2 حقیقت و معنای قبض روح.. 203

4-2-1 معنای قبض روح.. 203

4-2-2 حقیقت قبض روح.. 204

4-3 کیفیت قبض روح.. 210

4-3-1 مراحل قبض روح.. 213

4-4 انواع قبض روح.. 215

4-4-1  قبض روح ارواح طیبه. 215

4-4-1-1 آیه اول (استقامت کنندگان) 216

4-4-1-2 آیه دوم (پاک سرشتان) 217

4-4-1-3 آیه سوم (نفوس مطمئنه) 219

4-4-2 قبض روح ارواح غیر طبیه. 220

4-4-2-1 منافقان. 221

4-4-2-2 مستکبرین و کافران. 223

4-4-2-3 مستضعفین قاصر. 228

فصل پنجم؛ مسائل پیرامون احتضار و مرگ… 231

5-1 مسأله ترس از مرگ و شوق به آن. 232

5-1-1 ترس از مرگ… 232

5-1-1-1  نظر جناب صدرالمتألهین در مسأله ترس از مرگ… 232

5-1-1-2 نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) در مسأله علل خوف از مرگ… 235

5-1-1-2-1 علاقه و وابستگی به دنیا 235

5-1-1-2-2 حب بقا و تنفر از فنا 236

5-1-1-2-3 عدم اعتقاد به معاد و حیات برتر. 238

5-1-1-3 ترس از مرگ در قرآن. 239

5-1-1-4 انواع خوف… 242

5-1-1-5 آثار خوف از مرگ… 244

5-1-2 شوق به مرگ… 245

5-1-2-1 شوق به مرگ در قرآن. 247

5-1-2-2 آرزوی شهادت زیبا ترین تجلی شوق به مرگ… 250

5-1-2-3 درخواست مرگ… 253

5-2 مسأله سکرات موت و اسرار آن. 258

5-3 مسأله غسل و کفن و نماز میت و اسرار آن. 261

5-3-1 غسل و کفن.. 262

5-3-2 اسرار نماز میت… 265

5-4 مسایل پس از مرگ در آغاز عالم قبر. 268

5-4-1 ماهیت قبر در منظر صدرالمتألهین و امام خمینی (رحمهما الله) 269

5-4-2 ماهیت قبر در بیان آیات و روایات… 270

5-4-3 سیر روح در قبر. 271

5-4-3-1 سوال و جواب در قبر از دیدگاه صدرالمتألهین و حضرت امام (رحمهما الله) 272

5-4-3-2 سوال و جواب در قبر در بیان آیات و روایات… 278

5-4-4 رابطه روح و جسم در عالم قبر. 281

5-4-4-1 نظر صدرالمتألهین و حضرت امام (رحمهما الله) 281

5-4-4-2 بیان آیات و روایات… 283

5-4-5 نعیم و جحیم در عالم قبر. 285

5-4-5-1 نظر صدرالمتألهین و حضرت امام (رحمهما الله) 285

5-4-5-2 بیان آیات و روایات… 288

فهرست منابع. 290

منابع فارسی.. 290

منابع عربی.. 293

مقالات… 296

چکیده

هرگونه تأمل و ژرف کاوی و بازپژوهی پیرامون مسأله اسرار آمیز احتضار و مرگ، از ضرورت غیر قابل انکاری برخوردار بوده و خلأ پژوهشی محسوس در این زمینه بر اهمیت پردازش به آن می افزاید. مبانی و چهاچوب های نظری دستگاه تفکر صدرایی از متعالی ترین چشم اندازهایی است که از فراز آن می توان به ابعاد این مسأله نگریست. در دیدگاه ملاصدرا و امام، عالم احتضار، به عنوان عالم ورود به آستانه مرگ و حالات منحصر به فرد و ویژه اش در سیر تکاملی وجودی نفس مورد توجه قرار گرفته و حقیقت مرگ به عنوان معبر انتقال از نشئه ملکیه ظاهریه به نشئه ملکوتیه باطنیه، مورد بررسی واقع گردیده است. در این پایان نامه، با روش توصیفی-تحلیلی، نخست به تبیین حقیقت احتضار و ویژگی ها و برخی مقارنات و ملازمات آن از دیدگاه ملاصدرا و امام پرداخته شده و آن گاه سیمای حقیقت مرگ، شاخصه ها، انواع و علل آن از دیدگاه این دو اندیشمند مورد بررسی قرار گرفته است. در این پایان نامه بیان مناسبات مباحث، از اهداف و سویه های اصلی محتواست. مبانی ای نظیر تعدد و تمایز عوالم هستی و نشئات نفس و نحوه سیر تکاملی موجودات در عوالم هستی، از طریق حرکت جوهری و همچنین نحوه ارتباط نفس و بدن از مهمترین مبانی است که در ارتباط با موضوع، مورد تأمل قرار گرفته است.

1-1 مقدمه
حیات بشر از همان آغاز با مرگ آمیخته و عجین شده است و خدا مرگ را در خلقت، بر حیات مقدم داشت، چراکه زندگی و حیات بدون وجود مرگ و بینش صحیح نسبت به آن، هدف، معنا و جاودانگی خود را از دست می دهد. آنچه ارتباط مستقیم با جهان بینی انسان دارد، فلسفه است و ملاصدرا (رحمه الله) به عنوان پایه گذار مکتبی که تاکنون بلامنازع در حیطه فلسفه یکه تازی می کند، باب جدیدی در تبیین ماهیت حیات و مرگ گشوده است، از این رو در این پژوهش تلاش شده است که نگرشی جامع و دقیق به مسأله مرگ به عنوان آخرین مرحله تکاملی انسان، در عالم ماده و پایان حیات اختیاری او بپردازیم و برای دست یابی به این مهم، با اتخاذ رویکرد تطبیقی به استقراء تام نظریات صدرالمتألهین و حضرت امام به عنوان یکی از بزرگترین پیروان این مکتب پرداخته ایم و به همین منظور حول مسایلی چون احتضار، مرگ، قبض روح، عالم قبر و مسایل مرتبط با آن ها فصولی را تحت عناوین ذیل مدون نموده ایم.

فصل اول تحت عنوان کلیات و توضیح و تبیین مسأله، اهمیت و ضرورت تحقیق، سؤالات و فرضیه ها، شرح مفاهیم پایه و… پرداخته شده است.

فصل دوم با عنوان عالم احتضار، به ماهیت، معنا و جایگاه عالم احتضار، انواع محتضرین، حالات احتضار و عوامل تأثیر گذار بر آن و… در اندیشه حضرت امام و ملاصدرا (علیهما الرحمة) پرداخته شده و ادله و شواهد قرآنی آن نیز ذکر گردیده است.