سرآغاز سخن………………………………………… 1

یادداشتهای مقدمه………………………………………… 9

فصل اوّل: معرفی پروفسور تالكین ،آثار و اندیشه های او

1- 1  زندگی نامه تالکین………………………………………… 11

1-2آثار تالکین…………………………………………. 14

1-2-1 رمان و داستان‌های بلند………………………………………… 14

1-2-1-1 سیلماریلیون(silmarilion)……………………………………….. 14

1-2-1-2 هابیت(Hobbit)……………………………………….. 15

1-2-1-3 داستان‌های سه‌گانه ارباب حلقه‌ها………………………… 19

الف : رمان یاران حلقه………………………………………… 19

 ب : دو برج:(Two towers)……………………………………21

پ :بازگشت پادشاه (the retorn of the king)……………………..22

1-2-1-4 فرزندان هورین(children of hurin)……………………… 23

1-2-2 داستان های كوتاه……………………………………….. 24

1-3 اشعار……………………………………….. 27

1-4 اندیشه های تالکین…………………………………………. 28

1-5 افتخارات و عناوین علمی  تالکین…………………………….. 31

فصل دوّم: تعاریف و کلیات

2-1 تعریف رمان…………………………………………. 35

2-2 مروری بر تاریخچه رمان…………………………………………. 36

2-3 وضعیت رمان معاصر در انگلستان………………………………. 42

2-4 عناصر داستان…………………………………………. 46

2-5 شخصیت و شخصیت پردازی…………………………………….. 47

2-5-1تعریف شخصیت………………………………………….. 47

2-6تقسیم بندی شخصیت………………………………………….. 47

2-6-1شخصیت ایستا……………………………………….. 47

2-6-2شخصیت پویا……………………………………….. 47

2-7انواع شخصیت………………………………………….. 48

7-2-1 شخصیت قالبی…………………………………………. 48

7-2-2 شخصیت های قراردادی…………………………………………. 48

7-2-3شخصیت های نوعی…………………………………………. 49

7-2-4 شخصیت های تمثیلی…………………………………………. 49

7-2-5 شخصیت نمادین…………………………………………. 49

7-2-6شخصیت همه جانبه………………………………………… 49

فصل سوّم : تحلیل عنصر شخصیت در رمان یاران حلقه  

درآمد………………………………………… 52

3-1 وجوه شباهت داستان هابیت و ارباب حلقه ها………………… 53

3-2تفاوت هابیت و ارباب حلقه ها…………………………………… 55

3 – 3دورف(Dwarves)……………………………………….. 57

3-3-1گیملی(gimli ) ………………………………………..59

3-4 اورک(Orcs) ………………………………………..60

3-5گابلین(Gablin)……………………………………….. 60

3 –6 الف(Elves)……………………………………….. 60

6 –3-1 گیل- گالاد(gil _gallad)……………………………………….. 61

6-3-2گالادریل (Galadriel)……………………………………….. 62

6-3-3الروند(Elrond) ………………………………………..64

6-3-4لگولاس (Legolas)……………………………………….. 66

6-3-5گلورفیندل GlorFindel………………………………………..

3-7ترول(Troul)……………………………………….. 68

3-8هابیت ها (Hobbits) ………………………………………..69

3-8-1فورودو بگینز (forodo baggins)……………………. 77

3-8-2سام گامگی (sam gamgee) …………………………..80

3-8-3گالوم………………………………………… 82

3-8-4پیپین(pipin)……………………………………….. 84

3-8-5مری برندی بایک (merry brandy back) ………………85

3-8-6ماگوت دهقان (Furmermaggot)……………………….. 86

3-9ایستاری ( Istari)……………………………………….. 87

3-9-1سارومان(saruman) ………………………………………..87

3-9-2گندالف(Gondalf)……………………………………….. 89

3-10 سائورون Sauron………………………………………….

 

 

3-11یگانه حلقه قدرت………………………………………….. 93

3 -12گلدبری (Goldberry)……………………………………….. 100

3-13تام با مبادیل (tom bumbudil)……………………….. 101

3-14 برومیر (Beromir) ………………………………………..103

3-15آراگورنAragorn………………………………………….

3-16 نارسیل (narsil) ………………………………………..108

3-17الندیل(Elendil)……………………………………….. 110

3-18 ایسیلدور (Isildur)……………………………………….. 112

3-  19  نزگول ( Nazgul) یا اشباح حلقه (Ring-Wraiths)……….. 113

3-20 بارلی‌من باتربارbarliman Butterbur……………………………

یادداشتهای فصل سوم………………………………………… 116

فصل چهارم: نتیجه گیری

حاصل سخن…………………………………………. 118

یادداشتهای فصل نتیجه گیری…………………………………… 123

کتاب نامه………………………………………..124

چکیده:

یاران حلقه، شاهکار پروفسور تالکین، قلمرویی زیباست که قوانین و ضوابط حاکم بر آن تحت اراده و قدرت الهی است. سرزمین میانه آن چنان با ظرافت و دقت بوسیله اصول اخلاقی پی ریزی شده است که معنای تمام اعمال آن را می توان با اصطلاحات و تعاریف علوم ریاضی تطبیق داد.  هدف تحقیق واکاوی ابعاد رمان یاران حلقه،  علی الخصوص آگاهی در جهت تقویت ذهن  قشر شائق و علاقه مند به مطالعۀ رمان و دادن آگاهی های متنّوع به آنها، خواهد بود. با توجّه به انواع روش های تحقیق در علوم انسانی برای پژوهش در موضوع پایان نامه، روش توصیفی تحلیل محتوا، مناسب این پژوهش است.

موضوع داستان نبرد خیر و شر است که سابقه دیرین در میان ابناء بشر و اقوام مختلف دارد. داستانی برخاسته از کتاب مقدس و رمانس ها و افسانه های قرون وسطایی؛ آن روی دیگر سکه ، دنیای پریان ، اژدهایان، جادوگران، جنگل های سحر شده و از همه مهمتر اساطیر ژرمنی و اسکاندیناوی است، که اصول زیباشناختی آن پیوستگی تنگاتنگی با هنر و فرهنگ کلاسیک مغرب زمین دارد. از نظرگاه تاریخی و باورهای باستانی حلقه مفهوم حاکمیت و پادشاهی را داراست ، درست همانند حلقه قدرت در ارباب حلقه ها؛حلقه و نیروی افسانه ای آن نماد قدرت و قدرت طلبی معرفی می شود و حوادث بعدی داستان را رقم می زند تا مخاطبان، دنیای خیالی تالکین را پیش چشمان خود آورند و این جهان تازه را به عنوان امری واقعی بپذیرند و باور کنند.

سرآغاز سخن:

1تریلوژی[1] (Trilogy)  ارباب حلقه‌ها یکی از محبوب‌ترین و جذاب‌ترین آثار ادبی جهان است. اثری که مورد استقبال و اقتباسات فراوانی واقع شد و شهرت فراوانی نصیب خالقش جان رونالد روئل تالکین نمود. نمونه‌های زیادی از این اقتباسات را می‌توان در حوزه‌های مختلف هنری از قبیل سینما، موسیقی، تئاتر، نمایش و یافت.از جمله: فیلم معروف ارباب حلقه‌ها به کارگردانی پیتر جکسون (peter Jackson) ، سمفونی ارباب حلقه‌ها به آهنگ‌سازی هاوارد لزلی شور(Howard leslie shore) ، تئاتر ارباب حلقه‌ها و… . بنابراین تأثیر هنر کلاسیک و گوناگونی مظاهر و جلوه‌های آن به طور کاملاً محسوسی در شخصیت‌ها، صحنه پردازی‌ها، اشعار، ترانه‌های این اثر، بازتاب یافته است .

 هنر و فرهنگی که امروزه محققان ریشه‌های آن را در یونان باستان می‌جویند و آغاز آن را به دو جزیره، مینوس(minos) و دیگری تمدن میسن(mycene) نسبت می‌دهند(مرزبان، 1373: 57). علاقه و آشنایی وافر نگارنده به فرهنگ و هنر کلاسیک غربی، ظهور شخصیت‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای، وجود عوامل متافیزیک، حس کنجکاوی را قم این سطور را پیرامون این اثر برانگیخت. در میان آثار تالکین رمان ارباب حلقه‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به گونه‌ای که شخصیت‌های دیگر داستان‌های تالکین مثل هابیت، ماجراهای تام

بامبادیل، سیلماریلیون، در این رمان به منصه ظهور می رسند، و رگ و ریشه ی خود را پیدا می‌کنند. لذا پرسش اصلی تحقیق درباره عنصر شخصیت در رمان یاران حلقه ها اولین قسمت از تریلوژی ارباب حلقه‌ها است . در این رساله سعی شده است اطلاعات جامع و مستندی نسبت به پیشینه و ویژگی‌های شخصیت‌های رمان مزبور داده و عموما  درباره موضوعات ذیل بحث می‌شود:

I: شخصیت‌های اصلی رمان یاران حلقه‌ کدامند ؟ و هر یک نماد چه قدرت و پیام هستند؟

II: اهداف نویسنده از نگارش رمان مزبور چیست؟

III: آیا رمان یاران حلقه‌ می‌تواند صحنه نمایش تقابل دو نیروی خیر و شر باشد؟

IV: آیا حلقه قدرت از خود اراده و برتری نشان می‌دهد؟

V: نویسندة رمان یاران حلقه کیست؟ و چگونه می‌اندیشد؟

پیشینه تحقیق:

بعد از اکران فیلم معروف و هالیوودی ارباب حلقه‌ها در کشورمان آثار تالکین بیشتر و بیشتر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند. بنابراین بسیاری از صاحب‌نظران اقتباس سینمایی را مدنظر قرار داده‌اند و بدین گونه آثار تالکین در مرتبه بعدی قرار گرفتند. نمونه‌ای زیادی را می‌توان از این دست نامبرد که نگرش کاملاً سینمایی به رمان ارباب حلقه‌ها دارند ،برای مثال مقاله ای کوتاه با عنوان 2«افسون قدرت و افسانه حلقه‌ها»2 در ماهنامه نقد سینما به چاپ رسیده است، که به بررسی ماجرای فیلم ارباب حلقه‌ها و بازیگران شخصیت‌های آن می‌پردازد و همچنین از صحنه پردازی‌ها و کارگردانی فیلم اطلاعات نسبتاً دقیقی به دست می‌دهد.

مقاله‌ای دیگر با عنوان 3« فرمانروای حلقه‌ها در سیمای اساطیر» 3به قلم آقای مازیار میری هادی‌زاده به طبع رسیده است که به صنعت ساختن حلقه‌های جادویی و انگیزه ساختن حلقه قدرت اشاره می‌کند و به نقد اسطوره‌ای بعضی از شخصیت‌ها می‌پردازد و با آوردن شواهدی از کتاب مقدس و تطبیق آن با بعضی از موضوعات و مسائل مطرح شده تعبیر جدیدی عرضه می‌کند. برای مثال او نظام پست و دروغین سائورن(Sauron) را محکوم به زوال و نابودی می‌داند و ارزش‌های نیکی و خصایل پسندیده هابیت ها( Hobbits) را بر می‌شمرد و سرانجام اهریمن به دست کوچک‌ترین و پیش پا افتاده‌ترین مردمان نابود می‌شود.

آقای جوزف پی یرس(Joseph pears)  از منتقدان آثار تالکین در مصاحبه‌ای با مجله زنیت(Zenit) مورخه 15 نوامبر 2001 در نیویورک جادو و رئالیسم(Magic) داستانی را در آثار تالکین مورد بحث قرار می‌دهد و به ارائه باورها و ذهنیت‌های نویسنده می‌پردازد. او تالکین را مردی معتقد به مسیحیت و ارزش‌های دینی معرفی و تأثیر رمان ارباب حلقه‌ها را در جامعه مدرن امروزی مثبت  و سازنده قلمداد می‌کند.

کتابی با عنوان4 « تالکین خالق ارباب حلقه ها» 4نوشته مایکل کورن  (ichal mو coren ) ترجمه منصوره بیطرف ، کتابی مهم و وارزشمند در خصوص زندگی نامه، عادات ، رفتارها و مسافرت های تالکین به حساب می آید.

البته آقای مایکل کورن زندگی افراد دیگری از جمله جی. کی. چسترتون (G.K. Chesterto)، اچ. جی. ولز.(H.G.Wells) و سرآرتور کانن دویل (Sir Arthor Conan Doyle) نویسنده ماجراهای شرلوک هلمز را نیز به رشته تحریر در آورده است. او گزارشگر رادیو و تلویزیون در تورنتو است. این کتاب ملاقات ها و حوادث مهم زندگی شخصی و حرفه ای، یعنی از دوران کودکی تالکین تا به شهرت رسیدن و سرانجام مرگش را در شش بخش شامل می شود.5  «اطلس سرزمین میانه»5 اثر کارن وین فونستاد، نیز منبعی مهم  و مستند در خصوص جغرافیا، نقشه ها و نقاشی های تالکین، است که نتیجه سال ها تلاش فونستاد و دقیق شدن در متن نوشته های استاد تالکین است. فونستاد، استاد کارتوگرافی پس از مطالعه ارباب حلقه ها و هابیت، بشدت تحت تاثیر این آثار قرار گرفت و حاصل کار صدها نقشه، دیاگرام،راهنمای سفر، وضعیت آب و هوا، پوشش گیاهی و زبان ها و اطلاعات جمعیت شناختی در طول تاریخ سرزمین میانه یعنی از دوران اول تا پایان دوران سوم، می باشد. علاقه مندان دنیای تالکین چیزهای فراوانی برای آموختن از اطلس سرزمین میانه خواهند داشت.

اما در خارج از کشور به فهرست گسترده‌ای از مقالات و کتب پیرامون جهان خیالی تالکین، زندگی‌نامه، اندیشه‌ها و برمی‌خوریم که بسیاری از آنان تاکنون به فارسی ترجمه نشده‌اند.

به‌طورکلی می‌توان گفت که بیشتر پژوهشگران به نقد فیلم و شخصیت‌های آن پرداخته‌اند  نه به رمان و آثار تالکین.

در حالی که نویسنده رمان با بهره‌گیری از شیوه توصیف و اطناب سعی در بسط و گسترش ماجراها و قهرمان‌های خیر و شر دارد و برخلاف آنچه ممکن است تصور شود،به ارائه باورها و ذهنیت‌ها و زمینه‌های رفتاری و روانی فردی و قومی حاکم بر فضای فرهنگی و عاطفی زیستگاه نگارنده رمان می‌پردازد و پیوستگی تنگاتنگی با اسطوره‌شناسی، جغرافیا، قومیت‌ها  و افسانه های غربی دارد. تالکین در حوزه تخیل و برانگیختن عواطف و احساسات خواننده و پردازش متن بسیار ماهر و پرتجربه ظاهر شده است .

 با توجه به انواع روش‌های تحقیق در علوم انسانی روش توصیفی تحلیلی محتوا مناسب این پژوهش است. با تحقیق توصیفی نگارنده به دنبال چگونگی و چیستی موضوع این رمان و عناصر و شخصیت‌های آن است. بنابراین باید ویژگی‌ها، عناصر و ماجراهای جهت دهنده و سرنوشت‌ساز و شخصیت‌های برجسته رمان مزبور را کاوش و مطالعه نمود و ارتباط بین متغیرهای داستان را بررسی کرد. با روش استقرای تام امکان دستیابی و شناخت قضایای کلی داستان و فرایندها و مقاطع تعیین کننده آن، میسر است. با توجه به گستردگی و طولانی بودن ماجراها و ظهور شخصیت‌های ریز و درشت، تأثیر نیروهای نامرئی در شکست و پیروزی قهرمانان مدنظر است و توصیف کمی و کیفی و عینی محتوای مفاهیم به صورت منظم و مبسوط صورت می‌گیرد. تجزیه و تحلیل و توصیف شخصیت‌ها، از اهداف اصلی روش تحلیل محتوا است. در این پژوهش اطلاعات مورد نیاز خود را با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای و سند کاوی و به صورت استقرای تام استخراج می‌کند. در سند کاوی با بهره‌گیری از ابزار برگه های یادداشت اطلاعات را جمع‌ آوری و با بهره‌گیری از فنون تحلیل محتوا، مطالب این پایان نامه پس از مقوله بندی، ارائه تعاریف، تطبیق مطالب، به شکل توصیفی و نیز بیان روابط علی و معلولی، تجزیه و تحلیل خواهد شد و در موارد لازم با بهره گرفتن از نمودارها و جداول به کمی‌سازی مطالب اقدام خواهد شد. از آنجا که اطلاعات فراهم آمده از رمان یاران حلقه به موضوعات، مسائل، علل، خاستگاه‌های تاریخی و جغرافیایی به عناصر اسطوره‌ای کهن الگویی، پیش زمینه‌های فرهنگی، بستگی دارد، باری تعدد ، تراکم و تنوع اطلاعات نگارنده را مصمم به تقسیم بندی اطلاعات می کند و از رهگذر تقسیم بندی آگاهانه، با توجه به محوریت یاران حلقه می توان برداشت هایی در حوزه رمان شناسی، جامعه شناسی، اسطوره و قهرمان شناسی، از رمان مزبور  داشت و این روشی است مبتنی بر اصول روش تحقیق. چرا که، پژوهشگران پس از انتشار هر رمان موفق به چنین کاری اقدام می نمایند.

فصل اول: کلیات

1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..3

 1-2. بیان مسئله……………………………………………………………………………………………….             3

1-3. اهمیت و ضرورت پژوهش………………………………………………………………………………… 5

1-4. اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………… 6

فصل دوم

2-1 نشانه های آسمانی…………………………………………………………………………………………. 9

2-1-1 ستارگان پیرامونی ……………………………………………………………………………………… 10

2-2. معرفی صورت فلکی…………………………………………………………………………………….. 10

2-2-1. منطقه البروج………………………………………………………………………………………… 11

2-2-2. سرگردانی هایی در بین ستارگان……………………………………………………………………….. 12

الف: ظهور و غروب ناهید………………………………………………………………………………………. 12

ب: عطارد و ناهید………………………………………………………………………………………………. 13

ج: مذهب ستاره پرستی…………………………………………………………………………………………… 13

د: ظهور و غروب مشتری………………………………………………………………………………………… 15

ه: حرکت معکوس سیارات ……………………………………………………………………………………….. 15

2-2-3. سپهر ستارگان…………………………………………………………………………………………. 16

2-2-4. دوره ی نجومی………………………………………………………………………………………. 16

2-2-5. طالع بینی و ستاره شناسی …………………………………………………………………………… 17

2-4. نشانه گزاری زمان از طریق مهتاب…………………………………………………………………………. 17

2-4-1. ماه قرانی و ماه اژدهایی……………………………………………………………………………. 19

2-4-2.وضعیت انسان بدون آسمان……………………………………………………………………………. 19

2-4-3. اوزیریس و ماه……………………………………………………………………………………….. 19

2-4-4. ماه در بندهش ………………………………………………………………………………………. 20

2-5. اسطوره های ستارگان و سیارات………………………………………………………………………….. 21

الف: شباهنگ…………………………………………………………………………………………………….. 21

ب: مشتری………………………………………………………………………………………………………… 22

ج: زهره ………………………………………………………………………………………………………… 23

د: عطارد……………………………………………………………………………………………………….. 24

ه: مریخ………………………………………………………………………………………………………….. 24

و: زحل…………………………………………………………………………………………………………… 25

2-5-1. اختران و اباختران در بندهش…………………………………………………………………………… 26

الف: سپاهبدان آسمان…………………………………………………………………………………………….. 27

ب: نظریه ی هنینگ ……………………………………………………………………………………………… 28

ج:ستارگان تیزروتر در متون پهلوی………………………………………………………………………………… 28

د: سپهر ستارگان…………………………………………………………………………………………………. 29

ه: حصار آسمانی…………………………………………………………………………………………………. 30

و: ستارگان نیامیزنده……………………………………………………………………………………………… 30

2-5-2. تیشتر………………………………………………………………………………………………….. 31

2-5-3. بهرام………………………………………………………………………………………………… 33

2-5-4. سدویس………………………………………………………………………………………………. 34

2-5-5. هفت اورنگ………………………………………………………………………………………….. 35

2-5-6. ونند………………………………………………………………………………………………….. 36

2-5-7. میخگاه یا ستاره قطبی……………………………………………………………………………….. 36

2-5-8. پارند و مزداد………………………………………………………………………………………… 38

2-6. درباره ی فراز آفریدن روشنان………………………………………………………………………………. 38

فصل سوم: منازل قمر

3-1. دیدگاه هنینگ درباره ی منازل قمر……………………………………………………………………….. 43

3-2. یادداشت هایی درباره ی منازل قمر……………………………………………………………………….. 44

3-2-1. پدیسپر………………………………………………………………………………………………… 44

3-2-2. پیش پرویز……………………………………………………………………………………………… 44

3-2-3. پرویز………………………………………………………………………………………………….. 44

3-2-4. پها…………………………………………………………………………………………………… 45

3-2-5. بزیسر………………………………………………………………………………………………….. 45

3-2-6. بشن………………………………………………………………………………………………….. 46

3-2-7. رخوت………………………………………………………………………………………………… 46

3-2-8. تریشگ………………………………………………………………………………………………… 46

3-2-9. ازرگ…………………………………………………………………………………………………. 47

3-2-10. نخو………………………………………………………………………………………………… 47

3-2-11 میان………………………………………………………………………………………………… 47

 

 

3-2-12. اودم………………………………………………………………………………………………. 47

3-2-13. ماشاهه……………………………………………………………………………………………. 48

3-2-14. اسپور………………………………………………………………………………………………. 48

3-2-15. هوسرو…………………………………………………………………………………………….. 48

3-2-16. سروی………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-17. ور…………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-18. دل…………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-19. درفشه…………………………………………………………………………………………….. 49

3-2-20. ورنت………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-21. گا………………………………………………………………………………………………….. 50

3-2-22. یوغ………………………………………………………………………………………………… 50

3-2-23. موری………………………………………………………………………………………………. 50

3-2-24. بنزه………………………………………………………………………………………………… 50

3-2-25. کهت سر…………………………………………………………………………………………… 51

3-2-26. کهت میان…………………………………………………………………………………………. 51

3-2-27. کهت………………………………………………………………………………………………. 51

فصل چهارم: تقویم های نجومی

4-1. عناصر تقویم ها………………………………………………………………………………………….. 55

4-2. صورتهای اختری: طلوع ها و غروب های خورشیدی………………………………………………………. 57

4-3. هویت ستاره ی صبحگاهی و شامگاهی…………………………………………………………………… 58

4-4. تقویم در ایران و بین النهرین پیش از تاریخ…………………………………………………………………. 58

4-4-1. ایرانیان و بین النهرینیان پیش از تاریخ……………………………………………………………………

4-5. سال شمسی قمری…………………………………………………………………………………………. 60

4-6. تقویم های بابلی و ایرانی باستان………………………………………………………………………….. 61

4-6-1. تقویم بابلی…………………………………………………………………………………………… 61

الف: حمورابی و خاندان او………………………………………………………………………………………. 62

ب: اهمیت هندسه برای دانش نجوم……………………………………………………………………………….. 63

ج: کبیسه کردن بابلیان……………………………………………………………………………………………. 64

د: پیشینه ی گاه شماری بابلی……………………………………………………………………………………… 66

ه: اهمیت مراحل ستارگان در کشاورزی……………………………………………………………………………. 67

و: متن « به هریک سه ستاره » ………………………………………………………………………………….. 68

ز: نامهای ستارگان……………………………………………………………………………………………….. 69

ز-1. مجموعه مل = (ستاره ای) آپین……………………………………………………………………………. 70

ز-2. فهرست ستارگان……………………………………………………………………………………………. 72

4-7. دوره ی بابلی جدید و ایرانی ها…………………………………………………………………………… 74

الف: ویژگی های دانش نجوم این عصر……………………………………………………………………………. 76

ب: ساروس ها……………………………………………………………………………………………………. 76

ج: دوره های سیارگان …………………………………………………………………………………………… 76

د: آیین کیهانی، اخترشناسی، دانش نجوم………………………………………………………………………….. 77

4-7-1. مذاهب ایرانی………………………………………………………………………………………… 78

الف: مذهب …………………………………………………………………………………………………….. 79

ب: زروان…………………………………………………………………………………………………………. 80

4-7-2. گاه شماری و مسایل کبیسه…………………………………………………………………………… 81

الف: وهیگك…………………………………………………………………………………………………….. 83

ب: چگونگی کبیسه به گفته بیرونی………………………………………………………………………………. 84

ج: هنگام اولین و آخرین کبیسه…………………………………………………………………………………… 85

د: نقل خیام در نوروزنامه درباره اجرای کبیسه های کهن………………………………………………………… 86

ه: استنباط بیرونی درباره ی زمان اجرای آخرین کبیسه87………………………………………………………….

4-7-3. گاه شماری اوستایی…………………………………………………………………………………… 88

الف: فصل و سال، گاهنبارها، شادی و جشن……………………………………………………………………… 88

ب: اسامی ماه ها در کتیبه های هخامنشی………………………………………………………………………. 91

ج: گاه شماری اوستایی، سوابق…………………………………………………………………………………… 92

4-8. گاه شماری مصری………………………………………………………………………………………… 93

4-8-1. سال مصری…………………………………………………………………………………………… 93

4-8-2. دوره سوتیسی……………………………………………………………………………………….. 94

4-8-3.ایرانیان و مصریان……………………………………………………………………………………… 95

4-8-4.محاسبه­ی دوره­ها……………………………………………………………………………………… 96

4-9. گاه شماری یونانی………………………………………………………………………………………… 97

4-9-1. مراحل ستارگان در قصیده ی هسیودوس……………………………………………………………… 97

فصل پنجم: اسطوره هاو احكام صور فلکی

5-1. حمل (بره)……………………………………………………………………………………………….. 103

5-2. ثور (گاو) ……………………………………………………………………………………………….. 103

5-3. جوزا ( دوپیکر)…………………………………………………………………………………………… 104

5-4. خرچنگ (سرطان)…………………………………………………………………………………………. 105

5-5. شیر (اسد)………………………………………………………………………………………………… 105

5-6. سمبله (خوشه)…………………………………………………………………………………………… 105

5-7. میزان (ترازو)……………………………………………………………………………………………… 106

5-8. عقرب (کژدم)……………………………………………………………………………………………. 107

5-9. قوس (تیرانداز)…………………………………………………………………………………………… 108

5-10. جدی (بز)پ…………………………………………………………………………………………….. 108

5-11. دلو (آبریز) …………………………………………………………………………………………….. 109

5-12. حوت (ماهی)…………………………………………………………………………………………. 110

5-13. صورتهای فلکی بهار…………………………………………………………………………………… 110

5-14. صورتهای فلکی تابستان………………………………………………………………………………… 110

5-15. صورتهای فلکی پاییز……………………………………………………………………………………. 111

5-16. صورتهای فلکی زمستان………………………………………………………………………………… 111

5-17 آغاز اختر شناسی…………………………………………………………………………………………. 111

الف: ایشتار   …………………………………………………………………………………………………. 112

ب: مذهب ستاره پرستی و اخترشناسی  …………………………………………………………………… 112

ج: زیج زهره ی آمیزادوگا ……………………………………………………………………………………. 113

5-18. در احکام برج ها……………………………………………………………………………………….. 114

الف: چیستی مثلث ها…………………………………………………………………………………………… 115

ب: مربع ها و برج های فصول ……………………………………………………………………………….. 116

ج: چگونگی طبعهای ستارگان…………………………………………………………………………………. 116

د: احوال ستارگان و سیارات در سعادت و نحوست……………………………………………………………… 116

ه: تقسیم بندی اقلیم میان ستارگان……………………………………………………………………………… 117

و: فره دارهای ستارگان…………………………………………………………………………………………. 117

ز: نگرستن ستارگان در برج ها……………………………………………………………………………………. 118

5-19. احکام برج ها در بندهش……………………………………………………………………………….. 118

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….119

فهرست منابع …………………………………………………………………………………………………………….. 123

چکیده:

شناختن آسمان و رازهای نهفته در آن از اعصار كهن برای مردمان از جهات مختلفی بسیار مهم بوده است. چه دستاوردهای حاصل از كشف و شهود در آن می توانست برای مسائل مذهبی، كشاورزی، اعیاد، پیشگویی ها، جنگ‌ها و تعابیر خواب ها و بسیاری وقایع دیگر به كار آید. آنها ابتدا خدایان خود را در آسمان جستجو می­کردند که باعث شکل گیری اسطوره­های مختلفی برای آسمان و خدایان آسمانی شد. سپس این باورها باعث شکل گیری علوم ابتدایی شد. چه بسیار دانشی كه اكنون ما داریم، از جمله ستاره شناسی محصول همین اسطوره‌سازی مردمان باستان است. می دانیم كه تقسیم بندی ایالت های مختلف آسمان به صورت فلكی ابتدا در بین النهرین رخ داده است و بعد از آن به دیگر نقاطر  پا گذاشته است. بخش بیشتر این پایان نامه در راستای شناساندن علوم و اساطیر بین‌النهرین، مصری و سایر ملل است، اما در واقع با دنبال كردن این موضوع ها در این نقاط به دنبال ریشه یابی باورهای ایرانیان در این باب تا دوره‌ی میانه است، كه از فصلی در موضوع ستارگان و اسطوره های مربوط به هر كدام از ستاره های قدر اول، در نیمكره‌ی شمالی زمین شروع می شود. سپس به فصلی در اسطوره های مربوط به صورفلكی در یونان و مصر و بین النهرین می رسیم. فصل دیگر به بررسی خرده های ماه كه بیست و هفت عدد در زردشتی است پرداخته شده است. بندهش، كارنامه‌ی اردشیر بابكان، مینوی خرد، بهرام یشت، تیشتر یشت هم از متون مورد استفاده بوده است. فصلی هم به تقویم ها و چگونگی آنها و در احوال كبیسه كردن و به روزآوری آنها اختصاص یافته است. و در آخرین فصل هم به احكامی كه اقوام گذشته در مورد ستارگان آسمان داشته اند، اختصاص یافته است. با وجودی كه منابع بدست آمده در خصوص باورهای ایرانیان بسیار ناچیز بود، اما  تلاش شد از تمام مباحث آن روزگار استفاده شود و پایه‌ی تحقیقات، منابع كتابخانه‌ای ، مقالات و منابع اینترنتی بوده است كه رساله ای توصیفی، تحلیلی را شامل می شود.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

در عصری که ما در آن زندگی می کنیم در شهرهای پر جمعیت و پر از نورهای مصنوعی لامپ ها، پی بردن به میزان قدر و منزلت آسمان در نزد پیشینیانمان دشوار به نظر می رسد. در زیر روشنایی های شهرمان به سختی می توانیم بالای سرمان را ببینیم در واقع برای ما شهرنشینان، آسمان شب تنها در زیر گنبد آسمان نمای محلی محافظت می شود. از دوران عصر سنگ، در طول تاریخ بشری، آسمان همچون ابزاری به خدمت گرفته شده است. همان زمانی که انسان نخستین، سنگ چخماقی را که با مهارت ساخته بود در چنگ خود داشت، مغز او آسمان را تسخیر کرد. نظم حرکات اجرام آسمانی آنان را قادر می ساخت خود را با زمان و مکان تطبیق دهند. بهره ای که آنان از آسمان گرفتند و ما اعقاب آنان، آن را به ارث برده ایم، احساسی است ژرف از چرخه زمان و نظم و تناسب و قابل پیش بینی بودن طبیعت.این شعور و آگاهی نه تنها اساس علم بلکه اساس دیدگاه ما نسبت به جهان و جایگاه ما در آن است.                 

برای نیاکان ما هرآنچه در آسمان پیش می رفت استعاری و معنا دار بود. هم نماد اصولی بود که احساس می‌کردند به زندگیشان نظم می بخشد و هم نیرویی بود که ورای اصولشان قرار داشت. بسیاری از ما با آسمان ارتباط نداریم. اما گهگاه از میراث کهن خویش یاد می کنیم. آن زمان که رنگ های غروب دگر باره ما را تسخیر میکنند، می ایستیم و آخرین پرتو لغزش خورشید در ورای نمای تیره رنگ افق و در دوردستها را نظاره می کنیم.(کراپ،١٣٨٣/٢٠٠٣.ص۴)

هزاران ستاره در آسمان پراکنده اند. برخی درخشش خاصی دارند که توجه ما را جلب می کنند. سیارات پرنورتر نیز از ستاره های بی شمار اطرافشان مجزا به نظر میرسند.  رد پای دود مانند راه شیری بر آسمان از سویی به سوی دیگر پل میزند، همچون اثری سفید رنگ از یک رنگین کمان بزرگ. آسمان شب پر شکوه، زیبا و اسرار‌آمیز است.(همان.ص٥)

2-1- بیان مسأله

از نظر تاریخی و به طور مشخص می توان گفت که «سومریان»(‎‌‍‏2500-3000سال پ.م) نخستین قومی بودند که ستارگان را در واحد هایی به نام «صورت فلکی» گروه بندی کرده و به داستان سرایی و افسانه پردازی در مورد آنها پرداخته اند. پس از آنان   «بابلی ها»، «چینی ها»، «مصری ها»، «کلدانی ها»، «ایرانی ها» و «یونانی‌ها» نیز به نوبه ی خود بر غنای این گنجینه افزوده اند.

برخی از این صورتهای فلکی را که ایرانی ها ابداع کرده اند، دارای نام های فارسی اند. اما اسطوره های ایرانی به علت تهاجمات مکرر اقوام بیگانه و رقابت های خصومت آمیز داخلی همچون، از بین بردن همه ی آثار فرهنگی و هنری «اشکانیان» به وسیله ساسانیان و آثار«ساسانیان» به دست بیگانگان از بین رفته اند.

اما می بینیم بعضی اسطوره ها و باورها چنان در هم تنیده شده كه یافتن خاستگاه و مأمن اصلی آن، گاه دشوار می نماید. زیرا با وجودی كه غالبا عنوان می گردد كه خاستگاه و منشأ آن همه علوم از بین‌النهرین بوده است، اما ردپای این باورها به سالها قبل از آن و حتی نقاط دیگری از آسیا و همچنین آفریقا و اروپا نیز می‌رسد.

 با وجود شباهت صورت های فلکی با یکدیگر در نقاط مختلف دنیا اسطوره های گوناگونی برایشان وجود دارد وهم چنین در مورد  نظام پیکار این کواکب با پدیده های اهریمنی.در یونان کرونوس و گئا،زئوس و هادس در راس خدایان و دیوان قرار دارندو ماجراها پیرامون آنها رخ می دهد.در روم ساترن خدای پور(ژوپیتر)و پلوتون. در سومر تیامت و اپسو، خدای خرد انکی(و بعد مردوخ)ودیوان قرار دارندو در نهایت در ایران که صحبت ما بیشتر پیرامون آن است اهورامزدا، سپنته مینیو و انگره مینیو قرار دارند.

با پی بردن مردم به چرخه ی ثابت صور فلکی و با دقت روی حرکت و نقاط قرار گیری خورشید، ماه و دیگر اجرام آسمانی، سال، ماه و دیگر پدیده های زمان دار مشخص شد  و سپس تاثیر آن را هم بر روی زندگی اقوام گذشته می بینیم که چگونه پی به زمان کوچ، شکار، دانه پاشی، خانه سازی، برداشت محصول و همین طور پی به زمان جشن ها و آداب و رسوم خود می بردند.

از آنجا که زندگی اقوام گذشته تا حد بسیار بالایی به دین گره خورده بود و این جشن ها و مراسم ها و عبادت ها بخش زیادی از زمان آنها را به خود اختصاص می داد، آنها به دنبال یافتن راهی برای به خاطر سپردن و یاد آوری این وقایع بوده اند  که این باعث شد در ابتدا تقویم های ابتدایی شکل بگیرند و با گذشت زمان این تقویم ها هم بهتر و مناسب تر شدند. هم چنین است در ایران باستان و در ادیانی مانند زردشتی که بسیاری از مناسک و جشن ها وآداب و رسومشان مانند گاهنبارها، روزهای مسترقه و بسیاری از روزهای مهم دیگر با توجه به تقویم تعیین می شدند بنابراین داشتن تقویمی استاندارد و دقیق برای آنها بسیار مهم بوده است.

حدود ٨ درجه در بالا و ٨ درجه در پایین خط حرکت ظاهری سالانه ی خورشید در بین ستارگان را، که به شکل کمربند فرضی است، منطقه ی برج ها یا دایرة البروج می نامند. (مسیر ظاهری سالیانه ی حرکت خورشید در بین ستارگان، در واقع همان مسیر گردش انتقالی زمین به دور خورشید است.) مردمان باستان «منطقه ی برج ها» را به ١٢ بخش مساوی که اندازه هر یک از آنها ٣٠ درجه است، تقسیم کرده و به هر یک نامی از صور فلکی داده بودند. آنگاه ستاره های هر یک از این بخش ها را در یک گروه که «برج» نامیده می‌شد قرار داده و نام آن بخش را به برج مربوطه می دادند.)سالاری،١٣٨۴.ص٧٣) نام این ١٢ برج که بر گرفته از صور فلکی بود و مسیر حرکت خورشید، ماه و سیاره های دستگاه خورشیدی هستند با توجه به متن بندهش  که متنی پهلوی است به اینگونه است: بره، گاو، دو پیکر، خرچنگ، شیر،خوشه، ترازو، کژدم، نیمسب، بز، دلو و ماهی. که این ها را در اختر شماری زردشتی به بیست و هفت خرده تقسیم می کنند و هر کدام از اینها در احکام نجومی حکمی دارد.(بهار،١٣٨١.ص٥۴)

3-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

در ایران باستان و قبل از ورود آریاها، مردم بومی آن، ‌همسنگ با مردم بین النهرین، به نوعی با خدایان و رب‌النوع‌های آسمانی و منزل و مأوای آنها خو گرفته بودند و سپس با ورود آریاها به نجد ایران، باورهای مردم بومی با آریاهای مهاجر در هم آمیخت و ملغمه ای از خدایان و اسطوره ها و باورها میان ایشان شكل گرفت.

1-1. بیان مسأله……………………………….. 2

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق……………………………….. 2

1-3. اهداف تحقیق……………………………….. 2

1-4. سؤال‌های تحقیق……………………………….. 3

1-4-1. سوال اصلی……………………………….. 3

1-4-2. سوال‌های فرعی……………………………….. 3

1-5. پیشینه تحقیق……………………………….. 3

1-6. شرح روش تحقیق……………………………….. 4

1-7. جامعه آماری……………………………….. 4

1-8. تعاریف………………………………… 5

1-8-1. انواع ادبی……………………………….. 5

1-8- 2. موضوع……………………………….. 6

1-8-3. مکتب وقوع و واسوخت………………………………… 6

1-8-3-1. خاستگاه مکتب وقوع……………………………….. 8

1-8-3-2. ویژگی‌های شعر وقوعی……………………………….. 8

1-9. زندگی، آثار و ویژگیهای شعر وحشی بافقی………………………. 9

1-10. اوضاع ادبی و اجتماعی عصر شاعر…………………………….14

فصل دوم: موضوعات دینی در شعر وحشی بافقی

2-1. توحید……………………………….. 17

2-1-1.آغاز منظومه‌های وحشی با نام خداوند………………………….. 19

2-1-2. بر شمردن اوصاف الهی………………………………..20

2-1-3. نیایش پروردگار………………………………. 21

2-1-4. لطف پروردگار………………………………. 23

2-1-5. ولایت مطلق پروردگار………………………………. 24

2-1-6. بی نیازی خداوند……………………………….. 25

2-2. نبوت………………………………… 26

2-2-1. نعت رسول اکرم (ص)………………………………. 26

2-2-2.شرع رسول اکرم (ص)………………………………. 27

2-2-3. عزت و شکوه پیامبر (ص)………………………………. 28

2-2-4. معجزات پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-1. معراج پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-2. شق القمر……………………………….. 32

2-2-4-3. سایه نداشتن پیامبر……………………………….. 32

2-3. امامت………………………………… 32

2-3-1. منقبت………………………………… 33

2-3-2. منقبت امام علی (ع)………………………………. 34

2-3-3. منقبت امام زمان (عج) ……………………………….38

2-3-4. منقبت امام هشتم (ع)………………………………. 40

فصل سوم: موضوعات فردی در شعر وحشی بافقی

3-1. عشق……………………………….. 43

3-1-1. عشق حقیقی……………………………….. 45

3-1-2. عشق مجازی (عشق زمینی)………………………………. 52

3-1-2-1. عشق درد بی درمان است………………………………… 53

3-1-2-2. عشق و دیوانگی……………………………….. 54

3-1-2-3. عشق و بی عزتی……………………………….. 55

3-1-2-4. بی پایانی عشق……………………………….. 55

3-1-2-5. عقل و عشق……………………………….. 56

3-1-2-6. عشق و رسوایی……………………………….. 56

3-2. عاشق……………………………….. 57

3-2-1. پستی و بلندی مقام عاشق……………………………….. 57

3-2-2.عاشق اندوهگین و فراغ زده است…………………………… 58

3-2-3. عاشق بیاختیار و مطیع است………………………………… 59

3-2-4. عاشق وفادار است………………………………… 60

3-2-5. عاشق به وصال رسیده است………………………………… 61

3-2-6. عاشق در حال التماس است………………………………… 62

3-2-7.  عاشق در حال تهدید به ترک معشوق است………………………. 62

3-2-8. عاشق دلزده و پشیمان از عشق ورزی به معشوق  است………. 64

3-2-9. عاشق مغرور است………………………………… 65

3-2-10. عاشق خوار و بی اهمیت است………………………………… 66

3-3. معشوق……………………………….. 67

 

 

3-3-1. ویژگی‌های جسمی و ظاهری معشوق……………………………….. 70

3-3-1-1. غمزه ……………………………….70

3-3-1-2. ابرو………………………………. 71

3-3-1-3. چشم……………………………….. 71

3-3-1-4. قد……………………………….. 72

3-3-1-5. رخسار………………………………. 73

3-3-2. جنسیت معشوق……………………………….. 74

3-3-2-1. معشوق زن……………………………….. 74

3-2-2-2. معشوق مرد………………………………. 74

3-3-2-3. معشوق کم سن و سال……………………………….. 75

3-3-2-4. ویژگی‌های رفتاری معشوق……………………………….. 76

3-3-3-1. بی وفا………………………………. 76

3-3-3-2. بی توجه………………………………. 77

3-3-3-3. پاکدامن……………………………….. 79

3-3-3-4. تند خو……………………………….. 80

3-3-3-5.  بی رحم و جفاکار ……………………………….81

3-3-3-6. معشوق متوجه به غیر……………………………….. 82

3-3-4. بی اهمیت و بی اعتبارشدن معشوق…………………….. 83

3-4. عرفان……………………………….. 84

3-5.  مرثیه………………………………. 87

3-6. شکواییه………………………………. 91

3-6-1. شکایت از روزگار………………………………. 92

3-6-2. شکایت از زندگی پر درد و رنج……………………………….. 93

3-6-3. شکایت از بیتوجهی ممدوحان……………………………….. 94

فصل چهارم: موضوعات اجتماعی در شعر وحشی بافقی

4-1. مدح……………………………….. 97

4-1-1. مدح غیاث‌الدین محمد میرمیران……………………………….. 98

4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوی……………………………….. 103

4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله………………………………. 105

4-1-4. در مدح شاهزادهی آزاده شاه خلیل اللّه……………………. 106

4-1-5. مدح خان احمد……………………………….. 107

4-1-6. مدح ولی سلطان……………………………….. 108

4-1-7. مدح عباس بیگ گردون قدر……………………………….109

4-1-8. مدح بکتاش بیگ حکمران کرمان……………………………….. 110

4-2. انتقاد ……………………………….113

4-2-1. انتقاد از زاهدان ریایی……………………………….. 113

4-2-2. انتقاد از ریاکاران………………………………..114

4-2-3. انتقاد از یاران ریایی……………………………….. 114

فصل پنجم: موضوعات ادبی

5-1.  طنزو هجو در دیوان وحشی……………………………….. 117

5-1-1. هجو ده بافق……………………………….. 119

5-1-2. هجو خر گدا……………………………….119

5-1-3. هجو خواجه………………………………. 119

5-1-4.هجو مطبخ خواجه………………………………. 120

5-1-5. هجو غضنفر گله جاری……………………………….. 120

5-1-6. هجو کیدی……………………………….. 120

5-1-7. هجو ملا فهمی……………………………….. 121

5-1-8. حروف شراب………………………………… 121

5-1-9.  استر گرسنه………………………………. 121

5-1-10.  مانده‌ی بابا………………………………. 122

5-1-11.ستور فقیر……………………………….. 122

5-2. مفاخره و خودستایی……………………………….. 122

5-2-1. تفاخر به معروف بودن  شعرش…………………………… 123

5-2-2.  تفاخر به قانع بودن……………………………….. 124

5-2-3. تفاخر به قدرت شاعری……………………………….. 124

5-2-4.  تفاخر به یگانه بودنش…………………………………. 126

5-3.  وصف………………………………… 126

5-3-1. وصف مرغزار………………………………. 127

5-3-2. وصف غار………………………………. 127

5-3-3. وصف کاخ میرمیران……………………………….. 127

5-3-4. وصف اسب امام علی……………………………….. 128

5-3-5. وصف فصل بهار………………………………. 128

5-3-6. وصف شب………………………………… 129

5-3-7. وصف جمال……………………………….. 129

5-3-7-1. وصف جمال امام علی (ع)………………………………. 129

5-3-7-2. وصف جمال میر میران……………………………….. 130

5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهی آزاد شاه خلیل الله……………. 130

5-3-7-4. وصف معشوق……………………………….. 131

5-3-7-5.  وصف شاهزاده منظور ……………………………….131

فصل ششم: موضوع اخلاقی

6-1.پند و موعظه………………………………. 134

6-1-1. توصیه به تواضع و فروتنی……………………………….. 135

6-1-2. نکوهش کبر و غرور ……………………………….135

6-1-3. نکوهش حرص و طمع……………………………….. 136

6-1-4. نکوهش گفتن راز………………………………. 137

6-1-5. نکوهش حسد ورزی……………………………….. 138

6-1-6. توصیه به قانع بودن و دوری از زیاده خواهی…………….. 138

6-1-7. ستایش علم و دانش…………………………………. 139

6-1-8. توصیه به خاموشی و سکوت و نکوهش زیاده‌گویی…….. 139

6-1-9. اغتنام فرصت………………………………… 139

6-1-10. نکوهش تنهایی و توصیه به یار وفادار گُزیدن…………. 140

6-1-11. جهان سرای جهان سرای مکافات است………………….. 140

6-1-12. نکوهش مال اندوزی………………………………. 141

نتیجه‌گیری……………………………….. 142

منابع و مآخذ……………………………….. 145

چکیده:

تنوع موضوعی از ابتدای شکل گیری ادب فارسی به اشکال گوناگون وجود داشته است و هر چه از آغاز شعر فارسی می‌گذرد بر وسعت و عمق آن افزوده می‌شود و باید گفت که در قرن دهم  نیز مانند قرن‌های پیش از آن شاعران از موضوعات دینی چون توحید و نعت پیامبر(ص) گرفته تا عشق و عرفان طبع آزمایی کرده‌اند وحشی بافقی یکی از شاعران بزرگ مکتب وقوع و مبدع طرز واسوخت در این قرن است و به دلیل اینکه ویژگی شعر مکتب وقوع تغییر در معانی شعری است ما نیز، ابتدا ضمن مطالعه‌ی دقیق دیوان وحشی بافقی تمامی ابیاتی که در حوزه‌ی موضوعات شعری مطرح بود را استخراج و یادداشت برداری کردیم و بعد موضوعات شعری به پنج دسته شامل موضوعات دینی، فردی، اجتماعی، ادبی، اخلاقی تحلیل وطبقه بندی شد. وحشی بافقی در اشعارش مضامین اخلاقی و حکمت آمیزی مانند گذرا بودن عمر، غنیمت شمردن فرصت، بی وفایی دنیا و… را بازگو می‌کند، و یکی از مهمترین ویژگی‌های شعر وحشی این است که عشق در اشعار  او جلوه خاصی دارد. در جهان عشق و عاشقی، سخنش سوز و گدازی دارد و در درونش عشقی آتشین می‌جوشد و به همین دلیل تمام جهان را طُفیلِ وجود عشق می‌داند.

فصل اول: کلیات و تعاریف

1-1- بیان مسأله

قرن دهم در تاریخ ادبیات فارسی بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا از یک طرف شاعران چیره‌دستی چون وحشی، محتشم، بابافغانی و غیره در این قرن ظهورکرده‌اند و از طرف دیگر اشعار زیبا و دل‌انگیزی با موضوعات شعری متنوع در این قرن سروده شده، شعر این قرن حد واسط بین سبك عراقی و هندی است و در واقع پیدایش مكتب وقوع در این قرن بوده است. که بیشترین تغییرات و دگرگونی‌ها در موضوعات شعری بعد از سبك عراقی در این دوره بوده است و مضامین و مسائلی در آن مطرح است كه از جهت روان‌شناختی و جامعه شناختی حائز اهمیت هستند. وحشی بافقی یكی از برجسته‌ترین غزل‌سرایان این قرن است كه شیوه­ جدیدی در مكتب وقوع با نام «مكتب واسوخت» به وجود آورد. كه مفادشعر آن اعراض از معشوق باشد.  او پیرامون اکثر موضوعات شعری مانند توحید، منقبت، مرثیه، عشق، عرفان و … شعر سروده است، شالوده‌ی اصلی غزل‌ها و مثنوی‌های او عشق است وهنگامی که از عشق سخن می‌راند گویی  سوز و گذار حاصل از عشق را در وجود خود درک کرده است . وبه همین دلیل ما شعر او را  به عنوان یکی از شاعران بزرگ این قرن از جهت موضوعی بررسی و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی کنیم.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق

وحشی بافقی یكی از غزل سرایان بزرگ و برجسته‌ی مكتب وقوع و واسوخت است و از آنجایی كه مهم­ترین ویژگی شعر مكتب وقوع و واسوخت به نوعی تغییر در موضوعات شعری است؛ لذا ضروری است موضوعات دیوان وحشی بافقی به عنوان یكی از برجسته‌ترین شاعران این مكتب تجزیه و تحلیل گردد تا  خواننده شناخت بهتری را نسبت به موضوعات شعری این شاعر بزرگ حاصل کند.

3-1- اهداف تحقیق

كلی‌ترین اهداف این پژوهش عبارتند از:

1- شناساندن بهتر شخصیت شعری وحشی بافقی

2- استخراج، دسته‌بندی و تحلیل موضوعات رایج در اشعار وحشی بافقی و بررسی توانمندی‌های او در بیان موضوعات متنوع شعری   

3- آشنایی بیشتر با شعر مكتب وقوع و واسوخت و موضوعات شعری آن‌ ها

4- شناخت جامعه‌ی عصر شاعر و انعكاس رویدادهای آن در شعر وحشی بافقی

4-1- سوال های تحقیق

اصلی‌ترین سوال‌هایی كه این پژوهش به دنبال جوابگویی به آن‌ ها است عبارتند از:

1-4-1- سوال اصلی

بسامد موضوعات مختلف در شعر وحشی بافقی چگونه است؟

2-4-1- سوال های فرعی

1- اصلی‌ترین درون مایه‌ی شعر وحشی بافقی چیست؟

2- كدام یک از موضوعات مطرح در شعر وحشی بافقی برگرفته از زندگی اوست و جنبه‌ی شخصی دارد؟

5-1- پیشینه تحقیق

از آنجایی كه وحشی بافقی یكی از برجسته‌ترین غزل‌سرایان قرن دهم هجری و از پایه گذاران مكتب وقوع و واسوخت است لذا برای آشنایی بهتر ویژگی‌های شعری این مکتب و بعضی از ویژگی‌های شعر وحشی از آثاری چون «مکتب وقوع در شعر فارسی» از احمد گلچین معانی (گلچین معانی، 1374)، «سبك‌شناسی شعر» از سیروس شمیسا، (شمیسا، 1379)  ،« درباره ادبیات و نقد ادبی» از خسرو فرشیدورد (فرشیدورد، 1378)، «آفاق غزل فارسی» از داریوش صبور (صبور،1384)، «سیر غزل در شعر فارسی» از سیروس شمیسا (شمیسا،1376) ،«سبک شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو» از محمد غلامرضایی (غلامرضایی، 1381)، می‌توان نام برد و برای آشنایی با شرح حال و آثار وحشی می‌توان از آثاری چون، «تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی از آغاز سده دهم تا میانه سده­ی دوازدهم هجری» از ذبیح‌الله صفا (صفا، 1378)، «تذکره‌ی میخانه» از ملا عبدالنبی فخرالزمانی قزوینی به اهتمام احمد گلچین معانی (1367) « تذکره‌ی ریاض الشعرا  از علی قلی واله داغستانی به مقدمه و تصحیح سید محسن ناجی نصرآبادی (1384)، « تذکره‌ی ریحانه الادب تالیف محمد علی مدرس تبریزی »(1374) و « تذکره‌ی آتشکده از لطفعلی خان آذر بیگدلی» (1377) می‌توان  نام برد  و همچنین پایان‌نامه‌هایی در مورد تحلیل موضوعی شعر شاعران دیگر و هم در مورد جنبه‌های دیگر شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به «تحلیل موضوعی دیوان ابن حسام خوسفی» از یونس جلوداری (جلوداری،1390)، «مقایسه‌ی خلد برین وحشی بافقی با مجمع الابكار عرفی شیرازی از دیدگاه صورخیال» از لیلا ایزی (ایزی،1390) و «تحلیل موضوع دیوان سیف فرغانی» از فاطمه چمن آرا (چمن آرا،1391) اشاره كرد. همچنین مقالاتی در مورد جنبه‌های مختلف شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به مقاله‌ی «وقوع سرایی وحشی بافقی در غزل» از حمید جعفری قریه‌علی (جعفری قریه‌علی،1387) اشاره كرد. تا آنجا كه نگارنده جستجو نموده است هیچ تحقیق مستقلی تاكنون به «تحلیل موضوعی شعر وحشی بافقی» نپرداخته است و این تحقیق ظاهراً اولین كار در زمینه‌ی مورد نظر است.

6-1- شرح روش تحقیق

در این پایان نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده ­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده ­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده ­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده ­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­ شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ اعراب به ایران را یاد می­ کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی – مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

فرمان مشروطیت که در سال 1324ق. به امضای «مظفرالدین» شاه رسید، دست‌آورد نهضتی سیاسی- اجتماعی بود که پیش‌تر از آن، در اثر بیداری جامعه‌ی ایرانی، تحت تأثیر عوامل متعدّد فرهنگی و اجتماعی حاصل شده بود. ادبیات غرب با انقلاب مشروطه به ایران راه یافت؛ چرا که ملت‌های اروپایی تجربه‌ی بیش‌تری در تحولات سیاسی داشتند در نتیجه افکار نوین سیاسی و اجتماعی غرب وارد ایران شد و زمینه برای تحولی اساسی در شکل اداره‌ی کشور و طرز زندگی مردم فراهم گردید؛ به نوعی که می‌توان ادبیات مشروطه را تلاش مردم ایران برای استقرار حکومت قانون و رهایی از چنگال استبداد تفسیر کرد.

تعامل و تقابل فرهنگی ایران با کشورهای دیگر سبب تأثیرپذیری‌ها و تأثیرگذاری‌های فراوان و درنهایت ایجاد تصاویر و الگوهای خاص در دوره‌های مختلف گردیده است. در دوره‌ی مشروطه که ارتباط ایران با کشورهای دیگر به ویژه اروپاییان افزایش می‌یابد بازتاب تصاویر« دیگری » در شعر شاعران نیز فزونی می‌گیرد و به خوبی می‌توان انعکاس آن را در شعر شاعران معاصر دید. سادگی، بیان بی‌پیرایه و کوچه و بازاری بودن شعر شاعران عصر مشروطه، برگرفته از موج جدید تجدّد و تحوّلی است که در اثر ارتباطات روشنفکران و ادیبان ایران با دیگر کشورها به ویژه مغرب زمین حاصل شده است.

با توجه به توسعه‌ی ارتباطات فرهنگی، سیاسی، علمی و یا حتی نظامی با دیگر كشورها از دوره‌ی مشروطه به بعد و به ویژه نفوذ استعماری كشورهایی چون انگلیس، روسیه، آلمان و فرانسه در ایران، تصویر ارائه شده از این كشورها به شكل‌های مختلف در شعر شاعران معاصر، افزایش یافته است.

در این پژوهش ضمن پرداختن به گوشه‌هایی از وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران در دوره‌ی مشروطه، با رویكرد تصویرشناسی یا «ایماگولوژی»، تصایر ارائه شده­ توسط شاعران در دوره‌ی مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی ، ملك الشعرای بهار و میرزاده عشقی) از بیگانگان، بررسی می‌گردد.

2-1- سوال های پژوهش

1- سید اشرف الدین گیلانی، ملك الشعرای بهار و میرزاده‌ عشقی چه تصویرهایی از بیگانگان داشتند؟

2- آیا تصویر شاعران فوق از بیگانگان با هم متفاوت است؟

3-1- پیشینه پژوهش

1-3-1- پژوهش های خارجی

پژوهشی تاکنون درباره‌ی موضوع تحقیق حاضر در میان پژوهش­های خارجی سابقه ندارد و پژوهش­های خارجی که به نوعی با این تحقیق در ارتباط است بیش­تر در زمینه­ مبانی تصویرشناسی است که در چارچوب مفهومی از آن­ها استفاده شده است و مستقیماً به موضوع پژوهش حاضر نپرداخته­اند. :

از جمله مقالاتی که با چارچوب مفهومی این پژوهش در ارتباط است عبارتند از:مقالات ایو شورل(2009)،  ژان ماری­کاره(1999)، دانیل پاژو(1994)، آموسی و هرچبرگ­پیرو(1999)، که در این مقالات به پیشینه­ی تصویرشناسی و تعریف ابعاد و چارچوب مفهومی تصویرشناسی پرداخته­اند.

1-3-2- پژوهش‏ های داخلی

1- نامور مطلق، بهمن(1388)، «درآمدی برتصویرشناسی معرفی یک روش نقد ادبی و هنری در ادبیات تطبیقی»، مطالعات تطبیقی، سال سوم، شماره­۱۲، ص 119 – 138.

نویسنده در این مقاله در قالب روش نقد ادبی و هنری به معرفی تصویرشناسی پرداخته است. وی ضمن تعریف تصویرشناسی نظرهای موافقان و مخالفان آن را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده با تأکید بر تصویر می­نویسد انسان تصویرساز بیش از این که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که خود و دیگران ساخته و پرداخته اند زندگی می کند. آن چه برای نویسنده نقش محوری دارد بررسی تصویرشناسی در حوزه ادبیات تطبیقی است. او ضمن ارائه­ تاریخچه­ی تصویرشناسی به جایگاه تصویرشناسی در ادبیات تطبیقی و انواع تصاویر در ادبیات تطبیقی اشاره کرده است. اما در این پژوهش با وجود بیان اصول کلی تصویرشناسی به مصداق­های عینی تصویر شناسی که هدف پژوهش حاضر است اشاره ندارد.

   2- نانکت، لاتیشیا( 1390)،«تصویرشناسی به منزله­ی خوانش متون نثر معاصر فرانسه و فارسی»، ترجمه­ی مژده دقیقی، ادبیات تطبیقی، شماره ی 1، ص100- 115 .

نانکت در این مقاله بر آن است که تصویرشناسی را در متون نثر معاصر فرانسه و فارسی نشان دهد. او پس از بحث درباره مفهوم «دیگری» که مبنای اندیشه­ی تصویرشناسی است، قواعد تصویرشناسی و مراحل خوانش آن را در متون فرانسوی و فارسی، ارائه کرده است و از شیوه های تحلیلی چون کلیشه، تصویر و الگوی قالبی در زمینه­ نمونه­های ادبی در ادبیات فرانسه و ایران بحث کرده است. وی بر این نکته تأکید دارد که تصویرشناسی می تواند ما را به درک بهتری از عمل دیگرسازی رهنمون شود. این مقاله اگرچه در تشریح مفهوم «دیگری» به خوبی عمل کرده است، تصویرسازی­هایی که شاعران معاصر ایران از کشورهای بیگانه دارند و مقصود این تحقیق است را بیان نکرده است.

فلاح، غلامعلی(1383)، بازتاب حضور سیاسی بیگانگان در دیوان محمد تقی بهار، زبان و ادبیات فارسی، شماره ی 47-49 ، ص 179-212 .

نویسنده در این مقاله دیدگاه ­های محمد تقی بهار را درباره رخدادهای مهم بین المللی از جمله جنگ جهانی اول و دوم، عواقب آن­ها، وضعیت ایران و برخی دولت­های آسیایی و اروپایی در این جنگ ها، بررسی کرد. با توجه به این که ارائه­ تصویر بیگانگان در اشعار سه شاعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی) هدف این پژوهش است در این مقاله، از نوع تصویر ایرانیان از بیگانگان بر اساس چارچوب مفهومی این پژوهش، مطلبی گفته نشد.

فلاح، مرتضی- جعفری، لیلا (1387)، بیگانه­ستیزی در اشعار میرزاده عشقی، دانشکده­ی علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره22 ، ص 111- 130 .

نویسندگان این مقاله سعی کرده ­اند به یکی از مهم­ترین درون مایه­های اشعار میرزاده عشقی که مخالفت با بیگانگان و ستیز وی با استعمارگران به ویژه انگلیس است، بپردازند. این مقاله با وجود بیان دقیق خود درباره واکنش عشقی در برابر بیگانگان و مبارزه بی­ امان او با وطن فروشان، تنها به جنبه­ های منفی حضور بیگانگان و بالاخص انگلیس اشاره کرده و کشورهای دیگر را به نوعی نادیده گرفته است.

4-1- حدود پژوهش

دیوان اشعار سید اشرف الدین گیلانی، میرزاده عشقی و محمدتقی بهار.

5-1- اهداف پژوهش

 

 

این پژوهش می­خواهد به این هدف برسد که سید اشرف الدین گیلانی، عشقی و بهار، چه تصویرهایی از بیگانگان در قالب چارچوب مفهومی که در فصل دوم ارائه شده، دارند و این تصاویر چقدر با هم یکسانند و یا از هم متمایز و متفاوت.

6-1- ضرورت انجام پژوهش

در خصوص تصویرشناسی بیگانگان در عصر مشروطه، با توجه به بررسی­های انجام شده، پژوهش خاصی صورت نگرفته است؛ بنابراین با توجه به این­که عصر مشروطه یا عصر بیداری با حضور چشم­گیر بیگانگان در عرصه ­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هم­زمان بوده است و به نوعی می­توان این دوره را شروع مداخلات گسترده­ی خارجی­ها در امور ایرانیان به شمار آورد؛ روشن شدن ابعاد حضور بیگانگان در آثار شاعران عصر مشروطه ( بهار، عشقی و نسیم شمال) می ­تواند در دیدگاه ایرانیان، نسبت به این حضور گسترده موثّر باشد. هم­چنین بررسی تصاویر بیگانگان در اشعار این شعرا، نوع ارتباط و تعامل ایرانیان را با کشورهای دیگر(دوست یا دشمن) تبیین می­ کند.

7-1- روش شناسی پژوهش

روش پژوهش در این پایان­ نامه تحلیلی و از روش جمع­آوری اطلاعات کتابخانه­ای است. در این تحقیق دیوان و کلیات اشعار سید اشرف­ الدین گیلانی (نسیم شمال)، ملک الشعرای بهار و میرزاده عشقی متن معیار قرارگرفته است. محقق پس از مطالعه در زمینه­ نظریه­ تصویرشناسی، متون مورد نظر را بر اساس مؤلفه ­های نظریه فوق مورد بررسی قرار داده است.

فصل دوم: چارچوب مفهومی تحقیق

1-2- تصویرشناسی

 روابط انسان­ها بر اساس تصاویری که از دیگران دارند بنا می­ شود. این دیدگاه ­ها و نظرها، اساس روابط انسانی را شکل می­دهند. انسان تصویرساز بیش از این­که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که از خود و دیگران ساخته و پرداخته است زندگی می­ کند. در شاخه­های متعدد دانش بشری پژوهش­های زیادی در زمینه­ تصویر صورت گرفته و هر دانشی از دریچه­ی خاص خود، آن را تبیین کرده است. بخشی از تحقیقات ادبی، هنری، روانشناسی، انسان شناسی، مردم شناسی و نیز فلسفه به این موضوع اختصاص دارد. بنابراین تصویرشناسی به نوعی موضوع بینارشته­ای محسوب می­ شود(نامور مطلق، 1388: 120).

برای عنوان معرفت تصویری یا «ایماگولوژی»[1] معادلی بهتر از «تصویرشناسی» نمی­توان نهاد. با این حال اصطلاح «تصویرشناسی» بسیار عام و فراگیر است؛ درصورتی که این رویکرد و نقد، تعریفی خاص دارد و بخش محدودی از تصویر پژوهی در معنای عام آن را دربر می­گیرد. به بیان دیگر، میان عنوان و محتوا، رابطه­ منطقی از نظر کمّی و کیفی وجود ندارد. اما نبود کلمات مناسب در این خصوص، موجب استفاده از کلمه­ای عام در معنایی خاص شده است. به این دلیل در همین جا لازم است از یک سوء تفاهم لفظی جلوگیری و اعلام شود که تصویرشناسی، معنایی خاص و محدود خود را دارد (همان: 121). 

تصویر شناسی یكی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است كه در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر متفكرانی مانند مادام دوستال[2]، هیپولیت­تن[3] به وجود آمد.

زمینه ­های تحقیق در ادبیات تطبیقی گسترده و متعدد است. مهم­ترین این زمینه­ها عبارتند از: پژوهش در مورد وام ­واژه ­ها؛ ادبیات ترجمه و بررسی مترجمان به عنوان واسطه­های انتقال پدیده ­ها و آثار ادبی به ملت دیگر؛ بررسی سرگذشت انواع ادبی؛ تحقیق در باب موضوعات و اسطوره­های فرا ملی؛ بررسی سرگذشت نویسندگان و تأثیر آن­ها بر ادبیات ملت­های دیگر؛ مطالعه­ منابع خارجی یک اثر یا نویسنده؛ بررسی مکتب های ادبی و جریان فکری؛ تصویر یک ملت در ادبیات ملتی دیگر ( تصویر شناسی) و …(نظری منظم،1389: 255).

تصویرشناسی یعنی؛ تصویری که ملتی از مردم و نژاد و فرهنگی دیگر در ذهن دارد، از دیگر موضوعات مورد توجه مکتب فرانسوی است. جواد حدیدی در آثارش، از جمله « جهانگردان فرانسوی در ایران» (1344ش.) و « ایران در ادبیات فرانسه» (1346ش.)، به سفر نامه­های تاوِرنیه[4] و شاردن[5] و نقش آن­ها در ایجاد تصویری مثبت از ایرانیان و تمدن ایرانی در فرانسه اشاره کرده و نشان داده که چگونه انتشار این سفرنامه­ها باعث استقبال از ترجمه­ی آثار ادب فارسی به زبان فرانسه شده است و بسیاری از مضامین و شخصیت­های داستانی ادب فارسی از این طریق به ادبیات فرانسه راه یافته است(انوشیروانی،1389 : 39).

هرچند چنین تحقیقاتی در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، مرسوم بوده است، نباید از آسیب­های آن­ها غافل شد. اغلب این سفرنامه­ها مملوّ از برداشت­های ساختگی و مغرضانه یا دست­کم سطحی و منفعت­طلبانه است. نویسندگان غربی بر اساس همین سفرنامه­ها رمان­هایی درباره شرق نوشته­اند که یا با واقعیت انطباق ندارد یا در بهترین حالت، مانند رمان­نامه­های ایرانی منتسکیو، از شخصیت­های ایرانی، برای هجو و نقد اجتماعی کشور خود استفاده کرده ­اند(همان : 39).

 قدمت تصویرشناسی در شكل امروزی­اش به اواسط قرن بیستم می­رسد كه ژان- ماری­كاره[6] تصویرشناسی را « تفسیر متقابل ملت­ها، سفرها، سراب­ها » تعریف كرد. در تصویرشناسی عمدتاً دو نوع متن وجود دارد: نخست سفرنامه­ها و آثار داستانی هستند كه شخصیت‌های­شان خارجی­اند و یا متونی غیر سفرنامه­ای و داستانی كه تصویر كلی از یک كشور خارجی به دست می‌دهند (نانکت، 1390: 105).

«تصویرشناسی» واژه­ای نو است كه حتی در برخی از فرهنگ­های لغت، هنوز ثبت نشده است (نامورمطلق،1388: 121). شورل در این زمینه، ضمن مقایسه با اسطوره­سنجی می­نویسد: دو عبارت تصویرشناسی و اسطوره­سنجی از ابداعات نو هستند كه فرهنگ­های تازه نیز آن­ها را هم­چنان نادیده انگاشته­اند. به طور مثال در فرهنگ گنجینه­ی زبان فرانسه در ویرایش مجازی آن در سال 2004 م.  از تصویرشناسی سخنی به میان نیاورده است( به نقل از شورل در نامور مطلق،1388 : 121).

«ما هرگز خودمان را نخواهیم شناخت، اگر فقط خودمان را بشناسیم». این جمله­ معروف فردیناند برونتی­یر[7] (1849- 1906 م.)- استاد زبان فرانسه و عضو فرهنگستان فرانسه است( شرکت­مقدم، 1388: 52).

موضوع تصویرشناسی، مطالعه­ تصویر «دیگری» و به بیان دقیق­تر« فرهنگ دیگری» و یا عناصر آن در ادبیات و یا هنر است. به عبارت دیگر تصویرشناسی، دانش و روشی است كه در آن تصویر كشورها و شخصیت­های بیگانه در آثار یک نویسنده یا یک دوره و مكتب مطالعه می­ شود(نامور مطلق،1388: 122).

هدف تصویرشناسی، بررسی تصویر فرهنگ خودی در ادبیات دیگری یا فرهنگ دیگری در ادبیات خودی است( همان :121).

تصویر برگرفته از عقاید، تقاضا، نگرش­ها، فرضیه ­ها، مسائل ذهنی، نظرهای از پیش­ تعیین شده، توهّم یا خیالاتی است که متعلق به گروهی از جامعه، مؤسّسات یا موارد دیگر است (گرون، 2007: 21).

«در مطالعات تصویرشناسی، فراتصویر، به این اندیشه راجع است كه به نظر یک ملت، دیگری چه دریافتی از آن ملت دارد» (نانكت،1390 : 113).

آلن مونتاندون[8] در تعریف تصویرشناسی بر موضوع «دیگری» تأكید می­كند و می­نویسد:« تصویر شناسی، مطالعه­ بازنمایی­های بیگانه در ادبیات است» (به نقل از مونتادون در نامورمطلق،1388: 122).

[1] – Imagology

[2] – Madame de Staël

[3] – Hipollyte Taine

 – [4]  برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، ر.ک: تاورنیه،1336: سفرنامه تاورنیه ، ترجمه ی ابوتراب نوری. Jean-Baptiste Tavernier

[5] – سیاح و تاجر فرانسوی که به سرزمین فارس سفر کرد. Jean Chardin

موضوع:……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

بیان مسأله:………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پرسش‌های تحقیق:……………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پیشینه‌ی‌ موضوع:……………………………………………………………………………………………………………………………… 5

هدف‌ها و ضرورت‌ها:………………………………………………………………………………………………………………………….. 5

جنبه‌های نوآوری:……………………………………………………………………………………………………………………………… 6

فصل اول: کلّیات موضوعی و تعریف مفاهیم…………………………………………………………. 7

1-1-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………… 8

1-1-1-تولد و دوران کودکی……………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-2-دوران تحصیل………………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-1-3-اساتید و دوستان…………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-4-فعالیت‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-2-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………. 12

1-2-1-تولد و دوران‌ کودکی‌…………………………………………………………………………………………………………… 12

1-2-2-دوران‌ تحصیل‌……………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-2-3-اساتید‌ و دوستان‌………………………………………………………………………………………………………………… 13

1-2-4-فعالیت‌ها…………………………………………………………………………………………………………………………… 14

1-3-مفهوم «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 17

1-3-1-معنای لغوی «اسباب»………………………………………………………………………………………………………… 17

1-3-2-معنای لغوی «نزول»………………………………………………………………………………………………………….. 18

1-3-3-معنای اصطلاحی «اسباب نزول»………………………………………………………………………………………….. 19

1-4-مفهوم «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 21

1-4-1-معنای لغوی «محکم»………………………………………………………………………………………………………… 21

1-4-2-معنای لغوی «متشابه»……………………………………………………………………………………………………….. 22

1-4-3-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………………….. 24

1-5-مفهوم «نسخ»………………………………………………………………………………………… 29

1-5-1-معنای لغوی «نسخ»…………………………………………………………………………………………………………… 29

1-5-2-نسخ در اصطلاح و تطور مفهومی آن از آغاز تا كنون……………………………………………………………….. 31

1-6-مفهوم «بررسی تطبیقی»………………………………………………………………………….. 34

1-6-1-معنای لغوی «تطبیق»………………………………………………………………………………………………………… 34

1-6-2-«پژوهش تطبیقی»……………………………………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»   35

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-تعریف «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 37

2-1-1-تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………. 37

2-1-2- تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 38

2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر……………………………………………………………………. 39

2-2-1-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 39

2-2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 39

2-3-اسباب نزول و شأن نزول………………………………………………………………………….. 41

2-3-1-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………. 42

2-3-2-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………. 42

2-3-2-1-شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن از منظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………. 43

2-3-2-2-تفاوت شأن، فضا و جوّ نزول……………………………………………………………………………………….. 44

2-3-2-3-تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره………………………………………………………………………. 44

2-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول…………………………………………………………………….. 46

2-4-1-بررسی روایات اسباب نزول………………………………………………………………………………………………….. 46

2-4-1-1-بررسی سندی روایات………………………………………………………………………………………………… 48

2-4-1-2-بررسی متنی روایات………………………………………………………………………………………………….. 49

 

2-4-2-اعتبار روایات اسباب نزول……………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-2-1-بررسی‌های سندی…………………………………………………………………………………………………….. 50

2-4-2-2-بررسی‌های متنی………………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-3-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 52

2-4-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 53

2-4-4-1-نقش روایات در فهم قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………. 55

2-4-5-حجیت قول صحابه…………………………………………………………………………………………………………….. 59

2-4-5-1-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 62

2-4-5-2-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 63

2-5-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول………………………………………………………………… 65

2-5-1-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………… 66

2-6-فواید شناخت اسباب نزول…………………………………………………………………………. 67

2-7-عمومیت لفظ یا خصوص سبب……………………………………………………………………. 69

2-7-1-تعدد سبب و وحدت نزول…………………………………………………………………………………………………… 71

2-7-2-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………… 72

2-7-3-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………… 72

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»……….. 74

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»….. 75

فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه»       76

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 77

3-1-تعریف «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 79

3-1-1-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………… 79

3-1-2-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………. 81

3-2-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………….. 84

3-2-1-علل و عوامل ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………….. 85

3-2-2-علل و عوامل تشابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………. 86

3-2-3-منشأ تشابه در قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 87

3-3-محکم و متشابه در قرآن…………………………………………………………………………… 88

3-3-1-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 89

3-3-2-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 90

3-4-تقسیم‌بندی تشابه…………………………………………………………………………………… 92

3-4-1-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………… 92

3-4-2-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………. 94

3-5-تأویل……………………………………………………………………………………………………. 97

3-5-1-مفهوم «تأویل»…………………………………………………………………………………………………………………… 97

3-5-2-رابطه‌ی تأویل با آیات محکم و متشابه………………………………………………………………………………….. 99

3-5-2-1-اختصاص تأویل به آیات متشابه………………………………………………………………………………. 101

3-5-3-تأویل از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………………………… 103

3-5-4-تأویل از نگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………………………………. 104

3-5-4-1-معنای اصطلاحی «تأویل» و حکمت تكرار این واژه در آیه‌ی7/آل عمران………………………. 104

3-5-4-2-برخی آراء درباره‌ی معنای «تأویل»…………………………………………………………………………… 106

3-5-4-3-انواع تأویل…………………………………………………………………………………………………………….. 107

3-5-4-4-معنای ظهور تأویل قرآن در قیامت…………………………………………………………………………… 108

3-5-4-5-تفاوت تعبیر خواب و تأویل………………………………………………………………………………………. 109

3-5-4-6-فرق تفسیر و تأویل…………………………………………………………………………………………………. 111

3-5-4-7-تأویل، غیر از تفسیر باطن است………………………………………………………………………………… 113

3-5-4-8-وضع الفاظ برای مفهوم عام، روح معنا و هدف آن……………………………………………………….. 114

3-6-علم به تأویل متشابهات………………………………………………………………………….. 115

3-6-1-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………….. 116

3-6-2-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………….. 118

3-6-2-1-«واو» عطف یا استیناف…………………………………………………………………………………………… 118

3-6-2-2-عملكرد راسخان در علم درباره‌ی متشابهات………………………………………………………………. 120

3-7-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن…………………………………………………………… 122

3-7-1-دیدگاه آیت‌الله معرفت در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………………. 125

3-7-2-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………. 127

3-8-مرجع بودن آیات محکم نسبت به آیات متشابه……………………………………………. 133

3-8-1-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه…………………………. 133

3-8-1-1-راز تعبیر به «أُمّ» نه «أُمهات»…………………………………………………………………………………. 135

3-9-بحثی پیرامون حروف مقطّعه……………………………………………………………………. 138

3-9-1-«حروف مقطّعه» از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………….. 139

3-10-محکم و متشابه در روایات……………………………………………………………………. 142

3-10-1-محکم و متشابه در روایات از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………….. 142

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………………. 144

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………….. 146

فصل چهارم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ» 147

مقدمه فصل………………………………………………………………………………………………… 148

4-1-تعریف «نسخ»………………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 150

4-1-2-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………. 150

4-1-2-1-«نسخ» مصطلح، مربوط به شریعت و منهاج است………………………………………………………. 152

4-2-«نسخ» در قرآن…………………………………………………………………………………….. 155

4-2-1-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………….. 155

4-2-2-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………………….. 156

4-2-2-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 157

4-2-2-2-شبهه‌ی «نسخ آیات»……………………………………………………………………………………………… 159

4-2-2-3-صیانت قرآن از نسخ و تحریف‏………………………………………………………………………………….. 160

4-2-2-4-گستره‌ی «آیه»………………………………………………………………………………………………………. 161

4-2-2-5-نسخ احکام تشریعی………………………………………………………………………………………………… 164

4-3-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ………………………………………………………………… 166

4-3-1-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 166

4-3-2-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 167

4-4-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ………………………………………………. 168

4-4-1-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………….. 168

4-4-2-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………….. 170

4-5-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن…………………………………………………. 171

4-5-1-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………. 171

4-5-2-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………. 173

4-5-2-1-ناسازگاری تفكر تفویض با قبول نسخ………………………………………………………………………… 174

4-5-2-2-نسخ و تخصیص قرآن با خبر واحد…………………………………………………………………………… 175

4-6-انواع نسخ……………………………………………………………………………………………. 178

4-6-1-انواع نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………………. 178

4-6-2-انواع نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………………. 180

4-7-حکمت نسخ…………………………………………………………………………………………. 182

4-7-1-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………….. 182

4-7-2-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………….. 183

4-8-تفاوت نسخ با تخصیص…………………………………………………………………………… 185

4-8-1-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 185

4-8-2-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 185

4-9-تفاوت نسخ با بداء…………………………………………………………………………………. 186

4-9-1-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………….. 186

4-9-2-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………….. 187

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»……………….. 189

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»………….. 190

پیشنهاد تحقیق…………………………………………………………………………………………… 191

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………. 192

الملخص:…………………………………………………………………………………………………….. 198

Abstract…………………………………………………………………………………………………….. 200

چکیده

پژوهش حاضر، به استخراج و تطبیق دیدگاه‏های علوم قرآنی آیت‏الله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیت‏الله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، در سه بحث اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ می‏پردازد.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث اسباب نزول:

آیت‏الله معرفت، بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل است و شأن را أعم از سبب می‏داند؛ ایشان در جایی بر حجیت گفتار صحابه در تفسیر و اجتهادشان صحه گذاشته و در جای دیگر، تعبد و تسلیم در برابر نظرات ایشان را بدون دلیل می‌داند. آیت‏الله جوادی آملی، سبب نزول و شأن نزول را مترادف می‌داند. ایشان از معدود کسانی است که به بحث پیرامون عدم حجیت روایات غیر معصوم پرداخته و ارزش آن‌ ها را در حد نقل تاریخی می‌داند.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث محکم و متشابه:

آیت‏الله معرفت، رابطه‌ی تشابه و ابهام را عموم و خصوص من وجه دانسته و رفع تشابه را با تأویل و رفع ابهام را با تفسیر می‌داند. ایشان به تشابه شأنی معتقدند، و تشابه را به دو دسته‌ی اصلی و عرضی قابل تقسیم می‌داند. ایشان، تأویل را همان بطن قرآن دانسته و با توجه به در نظر گرفتن عاطفه بودن «واو» در آیه، راسخان را عالم به تأویل معرفی می‌کند. از نظر آیت‏الله جوادی آملی، تشابه نسبی است و لازمه‌ی نزول فرودین آیات به شمار می‌آید که این صفتِ لازم برای آیات متشابه نیست. از نظر ایشان، تمامی آن‌چه در حکمت وجود آیات متشابه آمده، ناظر به برکات تشابه است. ایشان، تأویل متشابه را غیر از تأویل کتاب دانسته و تأویل را هم مغایر با تفسیر باطن می‌داند و با توجه به در نظر گرفتن استینافی بودن «واو» در آیه، راسخان را عالم به تأویل معرفی می‌کند.

از جمله آراء خاص این دو دانشمند، در بحث نسخ:

آیت‏الله معرفت، نسخ در شرایع الهی را ظاهری می‌داند، نه واقعی. ایشان در ابتدا قائل به نسخ حکم در برخی آیات بودند، اما در تألیفات آخر خود، همه را جزء نسخ مشروط دانسته، که این در واقع نسخ نیست، بلکه متناسب با شرایط تغییر می‌کند. آیت‏الله جوادی آملی، نسخ مصطلح را مربوط به شریعت و منهاج دانسته و با نفی نسخ در آیات قرآن، بازگشت روح نسخ در قرآن را به تخصیص ازمانی می‌داند.

مقدمه
خداوند، قرآن را به عنوان پیام حیات‌بخش و جاویدان نازل کرد، تا بشریت را به حقیقت و سعادت رهنمون سازد. لذا فهم معارف و مقاصد آیات در رسیدن به این هدف والا (هدایت بشریت)، لازم و ضروری است.

علوم قرآنی، دانش‌هایی را شامل می‌شود که مباحث کلی شناخت قرآن را تبیین می‌کند و پرسش‌های گوناگون متعلق به قرآن را پاسخ می‌دهد؛ اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ، از جمله‌ی این دانش‌ها هستند و دانشمندان علوم قرآنی، در تألیفات خود و مفسران، در مقدمه‌ی تفاسیرشان و در ذیل تفسیر آیات، به بیان این مباحث پرداخته‌اند.

به دلیل اهمیت آراء و هم‌چنین معاصر بودن آیت‌الله معرفت وآیت‌الله جوادی آملی، نظرات خاص ایشان در این بحث‌های علوم قرآنی، درخور توجه است. استخراج برخی آراء آیت‌الله معرفت به علت پیش‌قدم بودن ایشان در پرداختن به مسایل علوم قرآنی، توسط برخی پژوهشگران صورت گرفته است؛ اما آراء علوم قرآنی آیت‌الله جوادی آملی که در تألیفاتشان پراکنده بود، استخراج شد و در کنار نظرات آیت‌الله معرفت قرار گرفت.

این پایان‌نامه مشتمل بر چهار فصل است؛ در فصل اول، با عنوان «کلیات موضوعی و تعریف مفاهیم»، مختصری از زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی بیان، و مفهوم اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ، در لغت و اصطلاح بررسی شده است.