فصل اوّل:کلیات (مفاهیم، طرح تحقیق و اشاره به پیشینه تاریخی و جغرافیایی سیستان) 3

1-        کلیات.. 4

1-1 مقدمه. 4

1-1-1 بیان مسئله. 5

2-1-1 اهمیت و ضرورت.. 5

3-1-1 سوالات تحقیق. 5

4-1-1 فرضیه های تحقیق. 6

5-1-1 پیشینه تحقیق. 6

6-1-1 روش تحقیق. 6

2-1 اشاره به پیشینه تاریخی وجغرافیایی سیستان. 7

1-2-1 جغرافیای سیستان. 7

2-2-1 شهرهای سیستان در قرون آغازین هجری قمری.. 9

3-2-1 نقشه سیستان در زمان ورود اسلام به این سرزمین. 10

4-2-1 پیشینه اعتقادی سیستان تا زمان ورود اسلام به آن جا 11

5-2 -1 جمع بندی فصل اول. 16

فصل دوّم: نمودارتاریخی حضور و رشد مکاتب کلامی درسیستان ( ناظر به جریان ها، شخصیت ‌ها و آثار) 17

1-2 شیعیان سیستان. 18

1-1-2 شیعیان امامی. 18

2-1-2 شیعیان زیدیه. 35

3-1-2 شیعیان اسماعیلیه. 40

4-1-2 جمع بندی فعالیت تشیع سیستان. 42

2-2 خوارج. 43

1-2-2 فرقه های خوارج در سیستان. 46

2-2-2 جمع بندی فعالیت خوارج سیستان. 50

3-2 اهل سنت سیستان. 50

1-3-2 اهل حدیث.. 50

2-3-2 مرجئه. 67

3-3-2 کرامیه. 69

4-3-2 معتزله. 73

5-3-2 ماتریدیه. 75

6-3-2 قدریه. 78

7-3-2 تصوف.. 80

8-3-2 جمع بندی فعالیت اهل سنت سیستان. 85

فصل سوّم: اندیشه ها و روش کلامی متکلمان آن دیار. 87

1-3 اندیشه کلامی متکلمان شیعی سیستان. 88

1-1-3 شیعیان امامی. 88

2-1-3 زیدیه. 96

3-1-3 اسماعیلیه. 99

2-3 اندیشه کلامی خوارج سیستان. 102

1-2-3 اندیشه های کلامی ازارقه. 102

2-2-3 اندیشه کلامی عطویه. 103

3-2-3 اندیشه کلامی حمزه خارجی. 103

3-3 اندیشه کلامی اهل سنت سیستان. 104

1-3-3 اهل حدیث.. 104

2-3-3 کرامیان. 116

4-3 جمع بندی آراء و اندیشه ها متکلمان سیستان. 119

نتیجه گیری.. 120

منابع و مآخذ  121

چکیده

اگر به تاریخ کلام به عنوان شاخه ای از علم کلام بنگریم مطالعه تاریخی رخدادهای کلامی در این میان، جایگاه استواری خواهد داشت. در این پژوهش، سیستانِ تاریخی به عنوان یک ظرف مکانی از جهت فعالیت های کلامی مورد توجه قرار گرفته است.

در جغرافیای تاریخی، «سیستان» بر تمامی سرزمین های واقع در جنوب شرقی ایران حدّ فاصل جنوب خراسان و شرق کرمان، غرب هراتِ افغانستان و شمال بلوچستان( مکران)، اطلاق می شود.

این سرزمین از قرن اول (هجری قمری)، فعالیت کلامیش آغاز شده و تا قرن هفتم ادامه داشته است؛ هدف این پایان نامه چنین است مکاتب کلامی که در این قرون در سیستان فعالیت داشته را بررسی کند و چگونگی پیدایش و رشد این مکاتب را مورد کنکاش قرار دهد؛ هدف دیگر از پژوهش حاضر این است متکلمانی که در این برهه زمانی در سیستان سکونت داشته یا متعلق به آن جا بوده را بررسی کرده و آثار و روش کلامی آنان را تبیین کند.

روش ما در اینجا، روش توصیفی تحلیلی است؛ موضوع با بررسی کتب کلامی، تاریخی، رجالی و حدیثی، ارزیابی و تحلیل قرار می گیرد؛ یافته های این تحقیق نشان می دهد که در سیستان، مکاتب کلامی همچون شیعه امامی، زیدیه، اسماعلیه، خوارج، اهل حدیث، معتزله و کرامیه فعالیت داشته و هر یک از این مکاتب دارای اندیشمندانی بوده اند که آثار کلامی و مبانی خاصی از خود به جا گذاشته اند.

این شهر طی چندین قرن، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های درسی اهل سنت به شمار می‌آمد و مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین فقها، محدثان و متکلمانِ اهل تسنن را در خود جای داده بود، همچنین در این شهر مفاخری از شیعیان همچون«حریز بن عبدالله» حضور داشتند که مکتب اهل البیت را گسترش دادند.

مقدمه