اهمیت تحقیق……………………………………… 11

اهداف تحقیق……………………………………… 11

فرضیه تحقیق……………………………………… 12

پیشینه تحقیق……………………………………… 12

روش تحقیق……………………………………… 14

فصل اول:  تعاریف و کلیّات………………………………………. 15

بخش اول……………………………………..16

1-1-1- ادبیات چیست؟……………………………………… 16

1-1-2- ادبیات پایداری………………………………………. 17

1-1-3- اشتراکات ادبیات مقاومت با دیگر حوزه های ادبی…………….. 18

1-1-4- ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 19

1-1-5- ادبیات دفاع مقدس و مزیّت ها………………………………… 21

1-1-6- ادبیات دفاع مقدس پیشتاز در معرفی جهان بینی الهی…….. 21

1-1-7- ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز………………………… 22

1-1-8- ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و رویدادها………… 23

1-1-9- تفاوت نگاه تاریخی و نگاه هنری به جنگ…………………………. 23

1-1-10- تفاوت ادبیات پایداری با ادبیات جنگ یا دفاع مقدس…….. 24

1-1-11- تفاوت ادبیات جنگ غربی با ادبیات جنگ ایران………………. 25

1-1-12- شاخه های گوناگون ادبیات دفاع مقدس………………………. 26

بخش دوم…………………………………….. 27

1-2-1- خاطره…………………………………….. 27

1-2-2- ارزش خاطره و خاطره نگاری………………………………………. 28

1-2-3- انواع خاطره…………………………………….. 28

1-2-4- پیشینه خاطره نگاری در ایران و خاطره نگاری دفاع مقدس…….. 31

1-2-5- دفاع مقدس و ادبیات تاریخی معاصر ایران……………………. 31

1-2-6- ادبیات تاریخی، پژوهشی – تحلیلی………………………………. 31

1-2-7- ادبیات تاریخی، اسنادی………………………………………. 32

1-2-8- ادبیات تاریخی، داستانی………………………………………. 32

1-2-9- ادبیات تاریخی، نقلی………………………………………. 32

1-2-10- انواع ادبیات خاطره ای دفاع مقدس در حوزه تاریخ نقلی………. 33

1-2-11-  ویژگی های خاطرات دفاع مقدس………………………………… 35

1-2-12- پژوهش ها در حوزه خاطره دفاع مقدس………………………. 36

1-2-13- برخی مقالات و مصاحبه ها…………………………………….. 37

1-2-14- زندگی نامه نویسی در ادبیات دفاع مقدس…………………… 37

1-2-15- اشکال زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-16- تفاوت خاطره و زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-17- تفاوت خاطره و گزارش………………………………………. 39

1-2-18- تفاوت خاطره و تاریخ………………………………………. 39

1-2-19- تفاوت خاطره و سفرنامه……………………………………… 39

1-2-20- تفاوت خاطره و یادداشت روزانه……………………………………… 39

1-2-21- وصیت نامه نویسی در  ادبیات دفاع مقدس……………………. 40

1-2-22- ادبیات نمایشی دفاع مقدس (نمایشنامه نویسی ادبیات دفاع مقدس)…….. 41

1-2-23- داستان نویسی در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 41

1-2-24- آسیب شناسی داستان دفاع مقدس………………………………………. 44

1-2-25- طنز در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 46

1-2-26- طنز و تقدس………………………………………. 47

1-2-27- آسیب شناسی ادبیات جنگ و دفاع مقدس……………………. 48

فصل دوم: زندگی، آثار و اندیشه های شهید آوینی……………………. 56

2-1- زندگی نامه شهید آوینی………………………………………. 57

2-2- آثار شهید آوینی………………………………………. 58

2-3- آوینی و سینما ( بر ساخته های تصویری شهید آوینی)………….. 62

فصل سوم: درون مایه های آثار و افکار شهید آوینی………………………. 67

3-1- فتح خون……………………………………… 70

3-2- آغازی بر یک پایان……………………………………… 73

3-3- حلزون های خانه به دوش………………………………………. 75

3-4- فردایی دیگر……………………………………… 77

3-5- امام (ره) و حیات باطنی انسان……………………………………… 81

3-6- مرکز آسمان……………………………………… 82

3-7-  سفر به سرزمین نور……………………………………… 83

3-8- رستاخیز جان……………………………………… 84

3-9- انفطار صورت………………………………………. 95

3-10-گنجیه آسمانی………………………………………. 98

3-11- آینه جادو (جلد اول) ……………………………………..99

3-12- آینه جادو (جلد دوم)…………………………………….. 100

3-13- آینه جادو (جلد سوم)…………………………………….. 101

3-14- توسعه و مبانی تمدن غرب………………………………………. 102

حاصل سخن……………………………………… 107

منابع و مآخذ……………………………………… 109

چکیده:

ادبیات جنگ با شلیک اولین گلوله آغاز می شود و با پایان جنگ به بلوغ میرسد، ادبیات دفاع مقدس نه ثبت تاریخ است و نه ثبت وقایع جنگ بلکه شرح احوال درونی و بیرونی زنان و مردانی است که برای حفظ شرف و حیثیت و فضایل انسانی در مقابل تجاوزگران به کرامت های انسانی به پا خاسته اند و قلم ها شرح رشادت ها و ایثارگری ها و ظلم ستیزی آن دلاوران را به صورت آثار ادبی ثبت می کند.

ادبیات دفاع مقدس امروزه بی شک یکی از گونه های برتر ادبی در ادبیات فارسی است و از ابتدای جنگ تحمیلی تا کنون هرچه پیشتر آمده ایم شاهد رشد و تعالی آثار این گونه ادبی بوده ایم، اما هنوز هم زوایای زیادی از دفاع ملت ایران در مقابل رژیم بعثی عراق ناشناخته و مبهم باقی مانده است، آثار کسانی چون شهید آوینی که بی شک از برترین نویسندگان دفاع مقدس است آنچنان که باید و شاید مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته اند و مبانی فکری و نظری این شهید بزرگوار که می تواند راهگشای خلق آثاری مستقل و غیر وابسته به ادبیات غربی باشد آنچنان که شایسته است مورد مداقه و تامل قرار نگرفته اند.

امید است این مکتوب مختصر درباره ادبیات دفاع مقدس و آثار و افکار شهید آوینی، گام کوچکی در جهت ترغیب دیگران برای پرداختن به موضوعات مربوط به دفاع مقدس، بردارد.

پیشگفتار:

ادبیات دفاع مقدس به عنوان شاخه ای مهم و تاثیرگذار از ادبیات فارسی درخور توجه و دقت نظر زیادی برای حفظ فرهنگ و ادب سرزمین کهن ایران است این گونه ادبی که بسیاری از آثار ممتاز معاصر را در برگرفته است علاوه بر غنای ادبی و فرهنگی که درخود دارد باعث تاثیرگذاری بر روی آحاد جامعه به خصوص نسل جوان، برای حراست هر چه بیشتر از وطن و میهن خود خواهد شد. از این رو شناسایی دقیق و حفظ و حراست از آثار ارزشمند این نوع ادبی و همچنین شناسایی نویسندگان و متفکران بزرگ این ادبیات به نسل های مختلف جامعه از وظایف هر ادب دوست و دوستدار فرهنگ و هنر ایرانی است و شهید آوینی به عنوان متفکری بزرگ و تاثیرگذار بر ادب و هنر معاصر شایان تقدیر است و در عین حال شناساندن و معرفی کردن آثار وی به عنوان نمونه هایی از بهترین آثار در حوزه ادبیات دفاع مقدس از جمله کارهایی است که جای آن در نگاشتن مقالات و نوشته های تحقیقی گرچه خالی نمانده است اما حق مطلب نیز آن گونه که باید و شاید ادا نشده است.

اهمیت تحقیق:

ارزش حفظ و اشاعه آثار ادبی دفاع مقدس و پرداختن به آن ها نه تنها کمتر از حفظ آثار و بقایای مادی برجای مانده از جنگ هشت ساله ایران و عراق نیست بلکه از جنبه هایی دارای اهمیت و قابلیت پرداخت بیشتری نیز هست، چرا که نپرداختن به این گونه آثار، ممکن است با گذشت زمان باعث کم رنگ شدن روح حماسی و دینی جاری در این آثار و نهایتاً فراموشی حماسه ای شود که توسط دلیر مردان و دلیر زنان این مرز و بوم در حفظ و حراست از خاک و وطن خود در مقابله با تهاجم خارجی آفریدند و شناساندن فعالان در این حوزه ادبی، چه آنان که رفته اند و چه آنان که مانده اند، باعث دلگرمی و امیدواری کسانی خواهد شد که در این حوزه ادبی گام بر می دارند.

اهداف تحقیق:

هدف کلی از این تحقیق شناسایی و آشنایی مختصری است با ادبیات دفاع مقدس و شاخه ها و تقسیم بندی های مختلف این حوزه ادبی و همچنین معرفی وشناساندن آثار یکی از بزرگترین وموثرترین نویسندگان این نوع ادبیات یعنی سید شهیدان اهل قلم شهید سید مرتضی آوینی و پرداختن به طرز تفکر و اندیشه های این شهید بزرگوار که نوشته ها و زندگی اش الگویی است برای تمام کسانی که می خواهند انقلابی باشند و انقلابی زیست کنند و انقلابی بمیرند.

فرضیه تحقیق:

به نظر می رسد شناسایی و آشنا نمودن نسل جدید با آثار بزرگانی چون شهید آوینی و طرز تفکر آن ها، باعث مانایی و پایداری و قداست دفاع از میهن و دین خواهد شد و نپرداختن به آثار این بزرگان و غریبه بودن جوانان این مرز و بوم با اندیشه ها و تفکرات نویسندگانی چون شهید آوینی و دیگر متفکران ادبیات دفاع مقدس می تواند راه را برای تهاجم هر چه بیشتر فرهنگ غرب به ایران اسلامی بازتر و هموارتر کند، نوشتن و پرداختن به ارزش های دفاع مقدس و کمک به تثبیت هر چه بیشتر روح حماسی و دفاع مقدس در برابر متجاوز، از جمله راهکارهایی است که می تواند چون سدی عظیم در برابر هجوم همه جانبه دشمنان ایران و اسلام عمل کند و ایران و ادبیات ایران را از هر گونه گزندی مصون دارد.

پیشینه تحقیق:

در مورد موضوع رساله پیش رو، با تفحص و جستجوی کاملی که در منابع کتابخانه ای و اینترنتی انجام شد به موضوعی که به ادبیات دفاع مقدس به همراه بررسی آثار شهید آوینی، پرداخته باشد برخورد نکردیم، اما رساله ها و پایان نامه های نسبتاً زیادی با محوریت قرار دادن بخشی از ادبیات دفاع مقدس نگاشته شده اند که برخی از آن ها در زمینه ادبیات منظوم دفاع مقدس، پژوهش و تحقیق خود را انجام داده اند و برخی دیگر با محوریت قرار دادن ادبیات منثور دفاع مقدس کار خود را به انجام رسانده اند.

در زمینه ادبیات منظوم دفاع مقدس، برخی با محوریت قرار دادن یک یا چند تن از شعرای این گونه ادبی، به بررسی و تحلیل اشعار آنان پرداخته اند، برخی دیگر به طور کلی بدنه ادبیات منظوم دفاع مقدس را مورد بررسی و پژوهش قرار داده اند. همچنین در زمینه ادبیات منثور دفاع مقدس، برخی با محوریت قرار دادن نویسنده یا نویسندگانی از این نوع ادبی، به آثار آنان پرداخته اند و پژوهش خود را منحصر به آثار آن ها کرده اند، اما برخی دیگر، ادبیات منثور دفاع مقدس را به طور کلی موضوع رساله یا پژوهش خود قرار داده اند و از این رو تحقیقی همه جانبه تر را درباره ادبیات دفاع مقدس ارائه کرده اند.

افرادی نیز به موضوع ادبیات پایداری در رساله ها و پژوهش های خود پرداخته اند که طبیعتاً حیطه این موضوع فراتر و وسیع تر از ادبیات دفاع مقدس است زیرا تمام آثار ادب پایداری جهان را شامل می شود و ادبیات دفاع مقدس تنها شاخه ای از ادبیات پایداری است.

در مورد آثار شهید آوینی و افکار و اندیشه های وی نیز، تحقیقاتی در مورد بخشی از آثار وی انجام شده است که برخی از آن ها به طور کلی مربوط به حوزه ادبیات نیستند و آن ها که مربوط به حوزه ادبیات هستند، در مورد برخی صنایع ادبی به کار رفته در آثار آوینی، تحقیق خود را انجام داده اند فی المثل یکی از تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده است درباره استعاره در ادبیات آوینی است که استعارات به کار رفته در نوشته های شهید آوینی را مورد بررسی قرار داده است، اما تحقیقی که تمام آثار وی را – اعم از آن ها که به حوزه ادبیات و هنر مربوط می شوند و یا آن دسته از آثار وی که خارج از حوزه ادبیات و هنر هستند را هر چند به صورت اجمالی مورد بررسی قرار داده باشد – در بربگیرد، در جستجوهای نگارنده در بین منابع مختلف، مشاهده نشد.

به هر روی فهرست تعدادی از پایان نامه های کارشناسی ارشد و تحقیقاتی که در زمینه ادبیات دفاع مقدس انجام شده است، در فهرست منابع و مأخذ رساله ی پیش رو، ارائه شده است و نکته قابل ذکر در این بخش این است که تحقیقات انجام شده در مورد ادبیات دفاع مقدس در دهه 80 نمود بیشتری نسبت به دهه 70 داشته است و این نکته نشان از آن دارد که علاقه و دغدغه دانشجویان و محققان جوان به موضوع دفاع مقدس – با این که سال های زیادتری نسبت به دهه 70 و اواخر دهه 60، از اتمام جنگ می گذرد- نه تنها کمتر نشده است بلکه هر چه پیشتر رفته ایم این دغدغه در نسل جوان بروز و ظهور بهتری پیدا کرده است.