چکیده———- 1

مقدمه———- 2

بیان مساله—– 3

سوالات تحقیق-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 3

هدف تحقیق—- 6

پیشینه ی تحقیق-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 6

روش تحقیق— 8

اهمیت تحقیق– 8

فصل اول: تبیین واژگان و اصطلاحات

1-1) معنای آداب در لغت———– 11

2-1) معنای اصطلاحی آداب——– 13

3-1) كاربردهای قرآنی آداب ——- 14

4-1) واژگان مرتبط با آداب——— 15

1-4-1) واژه های قریب المعنی————— 15

1-1-4-1) تعظیم—— 17

2-1-4-1) توقیر —– 18

3-1-4-1) تكریم —– 19

5-1) ادب از منظر قرآن ———– 21

6-1) ادب از منظر روایات———- 22

7-1) اهمیت ادب از نگاه بزرگان— 23

8-1) اقسام ادب-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—- 23

9-1) فراگیری ادب-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد- 23

10-1) آثار ادب-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—- 23

1-10-1) پوشش ضعفها—— 24

2-10-1) كم شدن لغزشها—– 24

3-10-1) حسن خلق———- 24

11-1) معنای لغوی دعا————- 24

12-1) دعا در اصطلاح————- 25

13-1) مفهوم دعا در كاربرد قرآنی– 27

14-1) واژگان مرتبط با واژه دعا— 31

1-14-1) ندا-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد- 31

1-1-14-1) ارتباط ندا با دعا———- 32

2-1-14-1) فرق دعا و ندا———— 32

2-14-1) سؤال————— 33

1-2-14-1) ارتباط سؤال با دعا——- 34

2-2-14-1) تفاوت دعا و سؤال——- 34

3-14-1) تضرع————– 35

1-3-14-1)ارتباط تضرع با دعا—— 36

4-14-1)جئر-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد 36

5-14-1)استغاثه————– 37

1-5-14-1)ارتباط استغاثه با دعا—— 38

6-14-1) ذكر-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد 39

نتیجه مبحث-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 40

فصل دوم:آداب و شرایط استجابت دعا

مقدمه -بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 43

1-2) اعتراف به منشاء الهی توفیق دعا ————- 43

2-2) اقرار به گناه -بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد- 46

3-2) اقامه ی نماز قبل از دعا —— 48

4-2) اقرار و اظهار ایمان و اسلام — 49

5-2)اظهار اطاعت از دستورات الهی ————— 52

6-2)خوف و رجاء -بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد 54

7-2) ضرورت اخلاص در دعا —– 57

8-2) اقرار به علم و حکمت خداوند – 58

9-2)اهتمام به زمان در دعا ——— 60

10-2) اهتمام به مکان در دعا —— 63

11-2) احوال دعا -بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد- 65

نتیجه مبحث-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 67

فصل سوم: پیامبران الهی و آداب دعا

مقدمه-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 70

1-3) دعای حضرت آدم (ع) ——– 70

2-3) دعای حضرت نوح (ع)——- 71

 

3-3) دعای حضرت ابراهیم (ع)—- 73

4-3) دعای حضرت عیسی (ع)—– 76

5-3) دعای حضرت موسی(ع)—— 77

6-3) دعای حضرت شعیب(ع)—— 80

7-3) دعای حضرت سلیمان (ع)—– 81

8-3) دعای حضرت زكریا (ع)—— 84

9-3) دعای حضرت ایوب(ع)——- 85

10-3) دعای حضرت یعقوب(ع)—- 88

11-3) دعای حضرت یوسف(ع)—- 90

12-3) دعای حضرت یونس(ع)—– 94

13-3) دعای پیامبر اكرم (ص) —– 96

نتیجه مبحث-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 100

فصل چهارم : ادب دعا در محضر خداوند

مقدمه-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 102

1-4) لزوم رعایت آداب دعا——— 103

2-4) آداب باطنی دعا————— 105

1-2-4) دعا با توجه———– 106

2-2-4)  دعا با قلب پاك——- 107

3-2-4) دعا همراه خوف و رجاء————– 107

4-2-4) دعا با حال ذلت و گدایی————– 108

5-2-4) خوش گمانی به خدا(حسن ظن)——- 109

6-2-4) اصرار در دعا——– 111

3-4) آداب ظاهری دعا————– 113

1-3-4) آداب قبل از دعا—— 113

1-1-3-4) گفتن بسم الله————— 113

2-1-3-4) حمد و ثنا– 114

3-1-3-4) صدقه دادن- 117

4-1-3-4) صلوات—- 117

5-1-3-4) طهارت جسمی و روح—– 119

4-4) آداب همراه دعا(آداب در حال دعا)————- 120

1-4-4) دستها را به سوی آسمان بلند كردن—- 120

2-4-4) عمومیت دادن به دعا- 122

3-4-4)پنهانی دعا كردن—— 124

4-4-4) دعای جمعی———- 125

1-4-4-4) دنباله گوینده آمین در دعا  شریک استبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—– 126

5-4-4)با تأنی دعا كردن—— 126

6-4-4) اظهار خشوع——— 128

7-4-4) گریه در حال دعا—– 129

8-4-4) انگشتر فیروزه یا عقیق در دست راست كردنبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 131

9-4-4)واسطه قرار دادن اهل بیت علیهم السلامبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 133

5-4) آداب بعد از دعا————— 135

1-5-4) دست بر سروصورت كشیدن———- 135

2-5-4) ختم كردن دعا با صلوات————- 136

3-5-4)ذكر ماشاءالله لا قوة الا بالله العلی العظیمبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 137

4-5-4) دعا كننده بعد از دعا بهتر از قبل باشد- 138

6-4) آداب دعا در همه حال——— 139

1-6-4) عمل صالح———– 139

2-6-4)امر به معروف و نهی از منكر——– 141

3-6-4)شكر نعمت———— 143

4-6-4) لقمه ی حلال——— 144

نتیجه مبحث-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 146

نتیجه گیری كلّی-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—- 148

منابع و مآخذ-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 150

چكیده انگلیسی-بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 157

 

چكیده:

ارتباط با خداوند راه های متعددی دارد كه یكی از شاخص ترین آنها دعا می باشد و چنانكه هر امری آداب و شرایط خاص خود را ایجاب می كند ، این موضوع نیز از این قاعده مستثنی نبوده و هدف اصلی این پایان نامه كه با عنوان آداب دعا از منظر قرآن و سنّت می باشد آشنایی با آداب و شرایط دعا و شناساندن شیوه‌ی ارتباط با خدا و ادب رویارویی با پروردگار وهمچنین برخی نكاتی دیگر كه رعایت آنها در تكمیل دعا و نیكو كردن آن نقش اساسی دارند ؛ و بهترین منبع برای آشنایی هر چه بهتر با جزئیات این امر قرآن ، كتاب مقدّس آسمانی و سیره‌ی عملی انبیاء الهی و ائمه اطهار (ع) می باشد . به همین منظور در فصل اول از بررسی جمیع معانی لغوی می‌توان گفت كه دعا به معنی خواندن وندا آمده است و ادب دعا چیزی است كه مردم ادیب آن را فرامی گیرند ، چون آنها را به نیكی ها فرا می خواند و از زشتی بازمی‌دارد و در اصطلاح عبارت است از هیأت زیبا و پسندیده‌ای كه چه از نظر شرع و چه از نظر عقل سزاوار است بر طبق آن داده شود و در ادامه ضمن بررسی واژگان قریب المعنی ، به ادب دعا از دیدگاه قرآن و روایات و بزرگان دین نیز اشاره اجمالی داشته و ارتباط هر یک از آنها را متذكّر شده ایم . در فصل دوم كه با عنوان آداب و شرایط استجابت دعا مطرح است كه رعایت هر یک از عناوین مطرح شده در آنها چه از نظر باطنی نظیر اخلاص و خوف و رجاء توأم با اقرار به گناه و چه از نظر ظاهری مثل مكان (مسجد، كعبه) و در زمان (هنگام اذان و اقامه ،نزول باران ) از اهمیت خاصی برخوردار است .فصل بعدی كه  باعنوان پیامبران الهی و آداب دعا تنظیم یافته به چگونگی و سیره‌ی عملی و نظری انبیاء الهی در كیفیت دعا كردن پرداخته و آدابی نظیر نسبت دادن هرگونه كوتاهی به خود و بذل و بخشایش به خدا، طلب بخشایش به مؤمنین ، تلاش در جهت جلب رحمت الهی و اظهار نهایت درجه فقر و نیاز خویش به رحمت پروردگار را ، مورد تأكید قرار داده است و بالاخره در فصل پایانی كه ادب دعا در محضر خداوند است لزوم پایبندی به جایگاه طرف مقابل دعا و خوش گمانی به قبولی آن و نیز توأم ساختن آن با صدقه و صلوات همراه با طهارت جسمی و روحی و عمومیت دادن به آن و غیره مطرح و از زوایای  متعددی بررسی شده است.

 

مقدمه

این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عبارتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می شود . قرآن و عترت به ما آموخته اند كه چگونه دعا كنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.

در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك و تعالی طلب كنند.

«$oY­/u‘ Ÿw ùø̓è? $oYt/qè=è% y‰÷èt/ øŒÎ) $oYoK÷ƒy‰yd ó=ydur $uZs9 `ÏB y7Rà$©! ºpyJômu‘ 4» (آل عمران/8).

(خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن).

« $uZ­/u‘ $uZù=yèô_$#ur Èû÷üyJÎ=ó¡ãB y7s9 `ÏBur !$uZÏF­ƒÍh‘茠Zp¨Bé& ZpyJÎ=ó¡•B y7©9 » (بقره/128)

(خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان برتو قرار ده).

«!$oY­/u‘ $oYÏ?#u䠒Îû $u‹÷R‘‰9$# ZpuZ|¡ym ’Îûur ÍotÅzFy$# ZpuZ|¡ym $oYÏ%ur z>#x‹tã Í‘$¨Z9$# » (بقره/201)

فصل اول:کلیات…………………………………………………………………………………………………………………………………2

1-1. تعریف مسأله…………………………………………………………………………………………………………………………….4

1-2. سؤال‌های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..4

1-3. سابقه و پیشینه‌تحقیق………………………………………………………………………………………………………..4

1-4. ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….4

1-5. فرضیه‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………………5

6-1. هدف‌ها و کاربردهای مورد انتظار تحقیق………………………………………………………………………………..5

7-1. روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-8. تعریف اصطلاحات……………………………………………………………………………………………………………………6

1-8-1. روایت…………………………………………………………………………………………………………………………………..6

1-8-2. لغویون………………………………………………………………………………………………………………………………….6

1-8-3. مفردات………………………………………………………………………………………………………………………………..6

1-8-4. ایضاح لفظ…………………………………………………………………………………………………………………………..7

1-8-5. بیان تأویل……………………………………………………………………………………………………………………………7

1-8-6. بیان مصداق…………………………………………………………………………………………………………………………7

1-8-7. معنای مراد………………………………………………………………………………………………………………………….7

فصل دوم: بررسی تطبیقی روایات معصومین (ع) و اقوال لغویان……………………………. …………………….8

1.2.سبحان……………………………………………………………………………………………………………………………………..10

1.1.2.سبحان در روایات…………………………………………………………………………………………………………………10

2.1.2.سبحان در لغت…………………………………………………………………………………………………………………….11

3.1.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………………………..14

2.2.شكورا……………………………………………………………………………………………………………………………………….15

1.2.2.شکور در روایات……………………………………………………………………………………………………………………15

2.2.2.شکور در لغت……………………………………………………………………………………………………………………….16

3.2.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………………………….18

3.2.مرّتین………………………………………………………………………………………………………………………………………18

1.3.2.مرّتین در روایات………………………………………………………………………………………………………………….18

2.3.2.مرّتین در لغت……………………………………………………………………………………………………………………..19

3.3.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………………..22

4.2.احسان………………………………………………………………………………………………………………………………22

1.4.2.احسان در روایات………………………………………………………………………………………………………….22

2.4.2.احسان در لغت……………………………………………………………………………………………………………..23

3.4.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………………..24

5.2.اوّاب…………………………………………………………………………………………………………………………………..25

1.5.2.اوّاب در روایات………………………………………………………………………………………………………………25

2.5.2.اواب در لغت………………………………………………………………………………………………………………….26

3.5.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………………..27

6.2.ذاالقربی…………………………………………………………………………………………………………………………….28

1.6.2.ذاالقربی در روایات………………………………………………………………………………………………………..28

1.2.6.2.ذو در لغت…………………………………………………………………………………………………………………30

2.2.6.2.قربی در لغت……………………………………………………………………………………………………………..31

3.6.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………………………32

7.2.محسورا……………………………………………………………………………………………………………………………..33

1.7.2.محسور در روایات………………………………………………………………………………………………………….33

2.7.2.محسور در لغت……………………………………………………………………………………………………………..34

3.7.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………………………36

 

8.2.املاق………………………………………………………………………………………………………………………………….37

1.8.2.املاق در روایات…………………………………………………………………………………………………………….37

2.8.2.املاق در لغت………………………………………………………………………………………………………………..37

3.8.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………………………38

9.2.قسطاس…………………………………………………………………………………………………………………………….38

1.9.2.قسطاس در روایات……………………………………………………………………………………………………….39

2.9.2.قسطاس در لغت…………………………………………………………………………………………………………..39

3.9.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………………..40

10.2.شجره ملعونه………………………………………………………………………………………………………………….41

1.10.2.شجره ملعونه در روایات…………………………………………………………………………………………….41

1.2.10.2.شجره در لغت………………………………………………………………………………………………………..42

2.2.10.2.ملعونه در لغت……………………………………………………………………………………………………….43

3.10.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………………….44

11.2.قاصف…………………………………………………………………………………………………………………………….45

1.11.2.قاصف در روایات……………………………………………………………………………………………………….45

2.11.2.قاصف در لغت……………………………………………………………………………………………………….46

3.11.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………………46

12.2.فضل………………………………………………………………………………………………………………………….47

1.12.2.فضل در روایات……………………………………………………………………………………………………..47

2.12.2.فضل در لغت…………………………………………………………………………………………………………48

3.12.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………………..49

13.2.یمین………………………………………………………………………………………………………………………..49

1.13.2.یمین در روایات……………………………………………………………………………………………………49

2.13.2.یمین در لغت……………………………………………………………………………………………………….50

3.13.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….51

14.2.دلوک……………………………………………………………………………………………………………………….51

1.14.2.دلوک در روایات………………………………………………………………………………………………….52

2.14.2.دلوک در لغت………………………………………………………………………………………………………53

3.14.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….53

15.2.قرآن الفجر………………………………………………………………………………………………………………54

1.15.2.قرآن الفجر در روایات………………………………………………………………………………………….54

1.2.15.2.قرآن در لغت……………………………………………………………………………………………………55

2.2.15.2.فجر در لغت……………………………………………………………………………………………………..56

3.15.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….56

16.2.مقام محمود…………………………………………………………………………………………………………….56

1.16.2.مقام محمود در روایات………………………………………………………………………………………..57

1.2.16.2.مقام در لغت…………………………………………………………………………………………………….58

2.2.16.2.محمود در لغت………………………………………………………………………………………………..59

3.16.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….59

17.2.شاکله………………………………………………………………………………………………………………………60

1.17.2.شاكله در روایات………………………………………………………………………………………………….60

2.17.2.شاکله در لغت……………………………………………………………………………………………………..61

3.17.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….61

18.2.روح………………………………………………………………………………………………………………………….61

1.18.2.روح در روایات…………………………………………………………………………………………………….61

2.18.2.روح در لغت…………………………………………………………………………………………………………65

3.18.2.بررسی………………………………………………………………………………………………………………….66

19.2.ینبوع……………………………………………………………………………………………………………………….66

1.19.2.ینبوع در روایات………………………………………………………………………………………………66

2.19.2.ینبوع در لغت………………………………………………………………………………………………….67

3.19.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..67.

20.2.جنّه……………………………………………………………………………………………………………………..68

1.20.2.جنه در روایات…………………………………………………………………………………………………68

2.20.2.جنه در لغت…………………………………………………………………………………………………….68

3.20.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..68

21.2.قبیل……………………………………………………………………………………………………………………69

1.21.2.قبیل در روایات……………………………………………………………………………………………….69

2.21.2.قبیل در لغت…………………………………………………………………………………………………..69

3.21.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..70

22.2.زخرف………………………………………………………………………………………………………………….70

1.22.2.زخرف در روایات……………………………………………………………………………………………..71

2.22.2.زخرف در لغت…………………………………………………………………………………………………71

3.22.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..72

23.2.سعیر……………………………………………………………………………………………………………………72

1.23.2.سعیر در روایات……………………………………………………………………………………………….72

2.23.2.سعیر در لغت…………………………………………………………………………………………………..72

3.23.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..73

24.2.جهر و اخفاء………………………………………………………………………………………………………..74

1.24.2.جهر و اخفاء در روایات……………………………………………………………………………………74

1.2.24.2.جهر در لغت………………………………………………………………………………………………..75

2.2.24.2.اخفات در لغت…………………………………………………………………………………………….76

3.24.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..77

25.2.باس…………………………………………………………………………………………………………………….77

1.25.2.باس در روایات………………………………………………………………………………………………..77

2.25.2.باس در لغت……………………………………………………………………………………………………78

3.25.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….79

26.2.باخع……………………………………………………………………………………………………………………79

1.26.2.باخع در روایات……………………………………………………………………………………………….79

2.26.2.باخع در لغت…………………………………………………………………………………………………..79

3.26.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….80

27.2.اسف……………………………………………………………………………………………………………………80

1.27.2.اسف در روایات………………………………………………………………………………………………80

2.27.2.اسف در لغت………………………………………………………………………………………………….80

3.27.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….82

28.2.جرزا…………………………………………………………………………………………………………………….82

1.28.2.جرزا در روایات……………………………………………………………………………………………….82

2.28.2.جرزا در لغت…………………………………………………………………………………………………..82

3.28.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….83

29.2.فتی……………………………………………………………………………………………………………………..83

1.29.2.فتی در روایات…………………………………………………………………………………………………83

2.29.2.فتی در لغت…………………………………………………………………………………………………….84

3.29.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..84

30.2.شططا………………………………………………………………………………………………………………….85

1.30.2.شططا در روایات……………………………………………………………………………………………..85

2.30.2.شططا در لغت…………………………………………………………………………………………………85

3.30.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..86

31.2.ازکی طعام…………………………………………………………………………………………………………..87

1.31.2.ازکی طعام در روایات………………………………………………………………………………………87

1.2.31.2.ازکی در لغت……………………………………………………………………………………………….87

2.2.31.2.طعام در لغت……………………………………………………………………………………………….88

3.31.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..89

32.2.مهل…………………………………………………………………………………………………………………….90

1.32.2.مهل در روایات………………………………………………………………………………………………..90

2.32.2.مهل در لغت……………………………………………………………………………………………………90

3.32.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..91

33.2.کنز………………………………………………………………………………………………………………………92

1.33.2.کنز در روایات………………………………………………………………………………………………….92

2.33.2.کنز در لغت……………………………………………………………………………………………………..94

3.33.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..94

34.2.ردم……………………………………………………………………………………………………………………..95

1.34.2.ردم در روایات…………………………………………………………………………………………………95

2.34.2.ردم در لغت…………………………………………………………………………………………………….95

3.34.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….96

35.2.ذکر…………………………………………………………………………………………………………………….96

1.35.2.ذکر در روایات…………………………………………………………………………………………………96

2.35.2.ذکر در لغت…………………………………………………………………………………………………….97

3.35.2.بررسی……………………………………………………………………………………………………………..97

36.2.نزل………………………………………………………………………………………………………………………98

1.36.2.نزل در روایات…………………………………………………………………………………………………98

2.36.2.نزل در لغت…………………………………………………………………………………………………….98

3.36.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………….99

37.2.حولا……………………………………………………………………………………………………………………99

1.37.2.حولا در روایات……………………………………………………………………………………………..100

2.37.2.حولا در لغت…………………………………………………………………………………………………100

3.37.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………..100

2.38.شرک………………………………………………………………………………………………………………..101

1.38.2.شرک در روایات……………………………………………………………………………………………101

2.38.2.شرک در لغت……………………………………………………………………………………………….103

3.38.2.بررسی…………………………………………………………………………………………………………..104

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………105

منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………………….106

111 .Abstrac

چکیده

یکی از شیوه های دست یابی به معنی و تفسیر صحیح قرآن تدبر در کتاب الهی به همراه مراجعه به عترت پیامبر اکرم (ص) است. در این راستا دانش مفردات قرآن از این‌جهت اهمیت دارد که محقّق به معانی واژه‌های قرآنی در زمان نزدیک نزول قرآن و سیر تطوّر معنایی آن‌ ها در طول زمان دست‌یافته و فهم مراد الهی را برای او میسّر می‌سازد. از دیگر سو ائمه‌ی معصوم‌(ع) با راهنمایی‌های خود و با در نظر گرفتن نیاز جامعه راه را آسان نموده‌اند و پیروی از کلام ایشان در دانش مفردات دست‌یازیدن به ریسمان محکم الهی است؛ بنابراین بر هر پژوهشگری در عرصه‌ی مفردات قرآنی لازم است به دو منبع اقوال لغویان و کلام معصومین‌(ع) توجّه داشته باشد. در این تحقیق با مراجعه به کتب تفسیر روایی، روایات معصومین‌(ع) در مورد مفردات سور کهف و اسرا استخراج‌شده، سپس با مراجعه به اقوال لغویان به بررسی تطبیقی میان روایات معصومین‌(ع) و گفته‌های اهل لغت در مفردات این سوره پرداخته ‌شده است. در ذکر معنای مفردات ازنظر اهل لغت به اصل معنای واژه‌ها نظر داشته، البته در کتب لغت علاوه بر معنای اصلی واژه به معانی مجازی لغت نیز اشاره‌شده است. امّا آنچه از گفته‌های اهل لغت با کلام معصوم‌(ع) مورد تطبیق و مقایسه قرارگرفته است، معانی عرفی مفردات است. شیوه‌ی ائمه‌(ع) در توضیح مفردات قرآنی گاه ایضاح لفظ بوده وگاه بیان مصداق و بیان لایه‌های معنایی و گاهی به بیان مصداق باطنی و بیان وجه‌تسمیه‌ی لغت اشاره داشته‌اند.

مقدمه

فهم درست قرآن بر هر مسلمانی که حقیقت آیین خویش را می‌جوید و معارف بلند آن را می‏کاود و وظایف الهی خویش را می طلبد و فضایل اخلاقی را از سرچشمه آن می-خواهد فرض است. اولین گام در این عرصه آشنایی با معارف قرآن، قرائت و سپس تدبر در معانی ژرف قرآن کریم است؛ اما معارف قرآن عمیق تر و پیچیدگی هایش بیشتر از آن است که تنها بتوان به تدبر و فهم شخصی اتکا کرد؛ به همین جهت برای دست‌یابی به تفسیر صحیح و واقعی قرآن باید حقیقت آن را در منابع اصلی جستجو کرد و از مراجعه به منابع پراکنده و فرعی خودداری کرد در این راستا باید به مفسران حقیقی قرآن و تالیان به‌حق کتاب خدا و ترجمان وحی الهی مراجعه کرد.

از دیگر سو آشنایی بادانش مفردات و توجه به مفردات آیات و داشتن معنای صریح و صحیحی از آن‌ ها از مقدّمات مهم در فهم قرآن هست؛ بنابراین قرآن‌پژوهان می‌بایست با بهره گرفتن از کتب لغت و کتبی که به‌طور تخصصی به بحث پیرامون مفردات قرآن پرداخته‌اند، به کاوش در معانی مفردات قرآن بپردازند.

فصل اول:  کلیات.. 3

1-1. بیان مسأله. 4

1-2. سؤال‌های تحقیق. 4

1-2-1. سؤال اصلی. 5

1-2-2. سؤالات فرعی. 5

1-3. فرضیه‌ها 5

1-4. سابقه و پیشینه تحقیق. 6

1-5. ضرورت و اهمیت تحقیق. 6

1-6. هدف‌ها و كاربردهای مورد انتظار از انجام تحقیق. 7

1-7. روش تحقیق. 7

1-8. سازماندهی تحقیق. 8

فصل دوم: سوره‌ی نبأ 9

2-1. معرفی اجمالی سوره‌ی نبأ 10

2-1-1. محتوای سوره‌ی نبأ 10

2-1-2. فضیلت تلاوت سوره نبا 11

2-2. نبأ 11

الف) روایات.. 11

ب) اقوال لغویان. 14

ج) نتیجه‌گیری. 15

2-3. معصرات.. 16

الف) روایات.. 16

ب) اقوال لغویان. 17

ج) نتیجه‌گیری. 20

2-4. أحقاب.. 20

الف) روایات.. 20

ب) اقوال لغویان. 22

ج) نتیجه‌گیری. 24

2-5. مفاز 26

الف) روایات.. 26

ب) اقوال لغویان. 26

ج) نتیجه‌‌گیری. 28

2-6. کواعب.. 29

الف) روایات.. 29

ب) اقوال لغویان. 29

ج) نتیجه‌گیری. 31

2-7. روح. 31

الف) روایات.. 32

ب) اقوال لغویان. 32

ج) نتیجه‌گیری. 36

2-8. صواب.. 37

الف) روایات.. 37

ب) اقوال لغویان. 39

ج) نتیجه‌گیری. 40

2-9. تراب.. 41

الف) روایات.. 41

ب) اقوال لغویان. 42

ج) نتیجه‌‌گیری. 44

فصل دوم: سوره‌ی نازعات.. 45

3-1. معرفی اجمالی سوره‌ی نازعات.. 46

3-1-1. محتواى سوره‌ی نازعات.. 46

3-1-2. فضیلت تلاوت این سوره 47

3-2. نازعات.. 47

الف) روایات.. 47

ب) اقوال لغویان. 48

ج) نتیجه‌گیری. 50

3-3. غرق. 51

الف) روایات.. 51

ب) اقوال لغویان. 51

ج) نتیجه‌گیری. 55

3-4. ناشطات.. 55

 

الف) روایات.. 55

ب) اقوال لغویان. 56

ج) نتیجه‌گیری. 59

3-5. سابحات.. 60

الف) روایات.. 60

ب) اقوال لغویان. 61

ج) نتیجه‌گیری. 64

3-6. سابقات.. 65

الف) روایات.. 65

ب) اقوال لغویان. 65

ج) نتیجه‌گیری. 67

3-7. مدبرات.. 68

الف) روایات.. 68

ب) اقوال لغویان. 69

ج) نتیجه‌گیری. 70

3-8. راجفه. 71

الف) روایات.. 71

ب) اقوال لغویان. 72

ج) نتیجه‌گیری. 74

3-9. رادفه. 74

الف) روایات.. 75

ب) اقوال لغویان. 75

ج) نتیجه‌گیری. 77

3-10. حافره 77

الف) روایات.. 78

ب) اقوال لغویان. 78

ج) نتیجه‌گیری. 81

3-11. کره 82

الف) روایات.. 82

ب) اقوال لغویان. 83

ج) نتیجه‌گیری. 84

3-12. خاسره 85

الف) اقوال لغویان. 85

ب) نتیجه‌گیری. 87

3-13. ساهره 87

الف) روایات.. 87

ب) اقوال لغویان. 88

ج) نتیجه‌گیری. 91

3-14. دحاها 92

الف) روایات.. 92

ب) اقوال لغویان. 94

ج) نتیجه‌گیری. 96

3-15. طغی. 96

الف) روایات.. 96

ب) اقوال لغویان. 97

ج) نتیجه‌گیری. 100

فصل سوم:  سوره‌ی عبس… 101

4-1. معرفی اجمالی سوره‌ی عبس… 102

4-1-1. محتواى سوره‌ی “عبس”. 102

4-1-2. فضیلت تلاوت این سوره 102

4-1. سفره 103

الف) روایات.. 103

ب) اقوال لغویان. 103

ج) نتیجه‌گیری. 108

4-3. قتل. 109

الف) روایات.. 109

ب) اقوال لغویان. 110

ج) نتیجه‌گیری. 112

4-4. انسان. 112

الف) روایات.. 112

ب) اقوال لغویان. 113

ج) نتیجه‌گیری. 117

4-5. طعام. 117

الف) روایات.. 117

ب) اقوال لغویان. 118

ج) نتیجه‌گیری. 120

4-6. أَبّا 120

الف) روایات.. 121

ب) اقوال لغویان. 121

ج) نتیجه‌گیری. 124

نتیجه‌گیری.. 125

فهرست منابع. 126

الف. منابع فارسی. 126

ب. منابع عربی. 12

چکیده‌:

شناخت و فهم دقیق مفردات قرآن کریم از مقدمات مهم فهم و تفسیرِ آن است. در ضمنِ برخی از روایات منسوب به معصومان:، که مفسران حقیقی قرآن کریم‌اند، توضیحاتی درباره‌ی برخی از مفردات قرآن کریم آمده است. ارزیابی تطبیقی این توضیحات با اقوال لغویان درباره‌ی مفردات مورد نظر برای بهره‌مندی هر چه بهتر از آنها، سودمند است. در این پژوهش، توضیحاتی که به معصومان: درباره‌ی مفردات سوره‌های مبارکه‌ی نبأ، نازعات و عبس منسوب است، با اقوال لغویان ارزیابی تطبیقی شده است. برای این منظور، ابتدا روایاتِ متضمن توضیح درباره‌ی یکی از مفردات سوره‌های مذکور از منابع روایی و تفسیری استخراج و ترجمه شد. سپس اقوال برخی از لغویان درباره‌ی آن مفردات بر اساس ترتیب تاریخی گزینش و ترجمه شد. و سرانجام ذیل هر یک از آن مفردات، توضیحات روایی با اقوال لغویان مقایسه و نتیجه‌گیری شد. در این سه سوره، روایات منسوب به معصومان: 27 واژه را توضیح داده‌اند که با ارزیابی تطبیقی آنها با اقوال لغویان نتایج ذیل به دست آمد: (1) در شش واژه روایات معنای لغوی را ذکر کرده‌اند که با اقوال لغویان مطابق است؛ (2) در دو واژه روایات، معنایی را ذکر کرده‌اند که تا حدودی با اقوال لغویان اختلاف دارد، ولی با هم نقطه‌ی اشتراک دارند؛ (3) در شش واژه روایات مصداق واژه را ذکر کرده‌اند که با معنای لغوی سازگار است؛ (4) در پنج واژه روایات هم معنا و هم مصداق را ذکر کرده‌اند که با معنای لغوی سازگار است؛ (5) در هشت واژه، روایات به تأویل آن واژه پرداخته‌اند.

مقدمه

قرآن کریم، برترین و آخرین پیام خداوند، ارزشمندترین گوهر گران بهای به جای مانده از پیامبر اکرم 9، سرچشمه و مدار محوری فکری تمام مسلمانان جهان است. این اقیانوس بی کران که به ژرفای حقایق آن نمی توان رسید، و شگفتی هایش را پایانی نیست؛ کتابی است که کلامش زیباترین سخن، ظاهرش در اوج لطافت و زیبایی و مفاهیم بلند و مضامین عالی اش پا به ‌پای زمان، همانند خورشید و ماه بر همه ملت ها در طول زمان می تابد و همگان را از معارف نابش سیراب می کند.

نخستین گام برای غور در دریای بی انتهای قرآن و نوشیدن معارف حیات بخش آن، شناخت دقیق این کتاب گران سنگ است، زیرا آنان که قرآن را آن گونه که هست نشناخته اند، آن گونه که باید، به آن ارج نمی نهند و آن چنان که بایسته است، از آن بهره نمی برند و از انس و ارتباط با آن لذتی نصیبشان نمی گردد. درنتیجه از درس های سازنده و مواعظ دل نشین و معارف گران سنگ آن محروم می گردند.

اما معارف قرآن، عمیق تر و پیچیدگی هایش بیشتر از آن است که به تنهایی بتوان به تفسیر صحیح و واقعی قرآن رسید. نابخردی است که کسی برای رسیدن به مقصدی، راه را رها نموده و از بیراهه‌ها بخواهد به مقصد برسد و در را رها نموده و بخواهد از روزنه های دیوار وارد خانه شود، اهل بیت پیامبر:، به مثابه در ورود به معارف الهی قرآن و اسلام ناب می باشند، همان گونه که حضرت امیر7 می فرمایند: «ما خاصگان‏، یاران و گنجوران نبوّت، و درهاى‏ رسالتیم‏. در خانه‏ها جز از درهاى آن نتوان در شد، و آن كه جز از در، به خانه در آمد به دزدى سمر(مشهور) شد.»[1]

پس عاقلانه ترین راه برای دریافت معانی و مفاهیم قرآن، پناه بردن به خاندان و اهل بیت پیامبر است که در طول عمر پربهای خویش پیوسته به تبیین معارف و احکام الهی پرداخته‌اند.

حال که اهمیت و جایگاه منابع روایی در تبیین حقایق ناب قرآنی اندکی روشن شد نوبت آن است که بدانیم گام نخست در فهم و تفسیر معانی آیات، به دست آوردن معانی الفاظ و تک واژه های آیات است. به عبارت دیگر اگر معنای الفاظ به خوبی روشن نباشد، کشف مراد حقیقی از آن ها امکان پذیر نخواهد بود. پس ابتدا باید این واژگان در لغت‌نامه ها مورد واکاوی و ریشه یابی قرار گیرد یا معنای لغوی آن‌ ها مشخص شود، در این مرحله وجود برخی تفاوت ها در تفسیر و توضیح مفردات قرآنی در منابع روایی و لغت نامه های عربی، انگیزه ارزیابی تطبیقی این دو را به منظور فهم عمیق آیات قرآن، تقویت می‌کند.

فصل اوّل:كلّیّات ……………………………………………………………………………………………………….3

1-1. شرح وبیان مسئله پژوهشی ……………………………………………………………………………………4

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق ………………………………………………………………………….5

1-3. اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………5

1-4. كاربرد نتایج تحقیق …………………………………………………………………………………………….5

1-5. پیشینه علمی موضوع…………………………………………………………………………………………….6

1-6. سؤال­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………7

1-7. فرضیه ­های  تحقیق ………………………………………………………………………………………………7

1-8. شرح روش تحقیق……………………………………………………………………………………………….7

فصل دوم: طرسوسی، كهن­الگو …………………………………………………………………………………..8

2-1. ابوطاهرطرسوسی ………………………………………………………………………………………………..9

2-1-1. زندگی …………………………………………………………………………………………………………9

2- 1- 2. زادگاه……………………………………………………………………………………………………….10

2- 1- 3. قصه­گویان………………………………………………………………………………………………….12

2- 1- 4. آثار ابوطاهر طرسوسی………………………………………………………………………………….14

2- 1- 5. داراب­نامه…………………………………………………………………………………………………..16

2- 1- 5- 1. داستان­های ایرانی……………………………………………………………………………………17

2- 1- 5- 2. داستان­های یونانی و رومی………………………………………………………………………..19

2- 1- 5- 3. قصه­های قرآنی و دینی ……………………………………………………………………………21

2- 1- 5- 4. حوادث تاریخی نزدیک به زمان مؤلف ………………………………………………………22

2- 1- 5- 5. خلاصة داراب­نامة طرسوسی …………………………………………………………………….23

2-2. كهن الگو ……………………………………………………………………………………………………….30

2-2-1. مفاهیم مرتبط با كهن­الگو ……………………………………………………………………………….32

2- 2- 1-1.كهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

2-2-1-2. موتیف و كهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

2-2-1-3. پروتوتایپ و كهن­الگو………………………………………………………………………………..35

2-2-3. تاریخچة كهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

2-2-4. نقد كهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

2-2-5. انواع كهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

فصل سوم:كهن­ الگوها در داراب ­نامه…………………………………………………………………………42

3-1.كهن ­الگوی آفرینش………………………………………………………………………………………….43

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

3-2. كهن ­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

3- 2- 1. رابطه كهن­ الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

3- 2- 4- وظیفة باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

3- 2- 5. رابطة باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

3- 3. كهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

3- 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

 

 

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

ه) بركت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

3- 4. كهن­الگوی قهرمان در داستان اسكندر………………………………………………………………..102

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

  3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6- 1.  عزیمت………………………………………………………………………………………………127

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

3- 4- 6- 2-  آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

و) بركت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………..139

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………….141

چکیده:

نقد كهن­الگویی، از رویكرد­های نسبتاً جدید در زمینة نقد متون ادبی است كه از یافته­ های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد. شالودة اصلی این نقد را كهن­الگو تشكیل می­دهد. كهن­الگو اصطلاحی است كه یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ كه در هر زمان و هر مكانی، به اشكال مشابه متجلی می­ شود، به كار برد. زمینة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است. یكی از جنبه­ های مهم این اثر حضور پررنگ كهن­الگوهاست به گونه­ ای كه بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی كهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین كهن ­الگوی این اثر، كهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابیش بر كهن ­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیک به سفر «دعوت» می­ شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­كند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جادة آزمون» می­ شود و بر موانع آن غلبه می­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­ شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­كند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­كند و به «بركت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­كند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­كند و با غلبه بر مشكلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­ شود. اسكندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از كهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد كردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها  در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش كهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این كهن ­الگو از جمله آیین­ های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفة باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

مقدمه:

در كنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویكرد­های نسبتاً جدیدی در زمینة نقد متون رواج یافته است. یكی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا كهن­الگویی است كه در این شیوه منتقد، كهن­الگوها و صور مثالی را در آثار ادبی تجزیه و تحلیل می­كند. نقد اسطوره­شناختی پیشینه­ای نزدیک به یک قرن دارد، اما در ایران از عمر آن چندان نمی­گذرد.

اگرچه كهن­الگو با نام «كارل گوستاو یونگ» و روانشناسیِ تحلیلی او شناخته شده است، اما علاوه بر او محققان و اندیشمندانِ اسطوره­شناسی چون «فریزر»، «الیاده» و «كمپبل» آرا و نظرات مختلفی را دربارة كهن­الگو ارائه كرده­اند. با این حال، اغلب پژوهش­های انجام گرفته بر اساس نقد اسطوره­شناختی، بر كهن­الگوهای روانشناختی چون آنیما، سایه، پیر دانا و… متمركز شده است و یافتن مواردی كه به سایر كهن ­الگوها از جمله كهن­الگوی باروری و كهن­الگوی آفرینش پرداخته باشد، اندكی دشوار است؛ زیرا گستردگی اشكال كهن­الگویی مانع استفاده از مجموعة كامل آنها در متون ادبی است. درواقع تحلیل متنی واحد بر مبنای تمام كهن­الگوهای یادشده، همانند آنچه كه «كوپ» در كتاب اسطوره، یا «گرین» و همكارانش در كتاب مبانی نقد ادبی انجام داده­اند در ادبیات فارسی اندك است.

از طرف دیگر،بررسی كهن­الگویی متون حجیمی چون شاهنامة فردوسی و داراب­نامة طرسوسی بر اساس مجموعة گستردة كهن­الگوها امری دشوار است، زیرا این گونه آثار به دلیل ساختار روایی و حماسی و قدمت زمان تألیف، از غنی­ترین متونی هستند كه انواع كهن­الگو را در آن­ها می­توان مشاهده كرد. همچنین این آثار به دلیل طولانی بودن داستان­ها و نیز آوردن روایات و  قصه­های متعدد و داشتن شخصیت­های گوناگون، اشكال زیادی از كهن ­الگوها را در خود جای داده­اند كه اشاره به تمامی آن­ها از عهدة پژوهشی واحد خارج است و در بررسی آن­ها، از میان شمار زیاد صور نوعی، غالباً به مهم­ترین و رایج­ترین كهن­الگوها پرداخته می­ شود. همین شیوه نیز در پژوهش حاضر به­ كار گرفته شده و كهن­الگوهای پركاربرد و مرسوم مورد تحلیل قرار گرفته است.

با توجه به این­كه تقسیم ­بندی­ها و آراء مختلفی در باب كهن­الگوها ارائه شده است، كهن­الگو­های داراب­نامة طرسوسی ذیل سه عنوان اصلیِ كهن­الگوی آفرینش(بر اساس آراء الیاده)، كهن­الگوی باروری(بر اساس نظریة فریزر) و كهن­الگوی قهرمان تدوین شده است. بخش سوم(كهن­ الگوی قهرمان) از دو قسمت تشكیل شده است. ابتدا بر اساس الگوی قهرمان(نظریة اتو رنك) تولد و زندگی قهرمان تحلیل شده است. سپس با كمك كهن­الگوهای یونگ، دو شخصیت اصلی و سایر شخصیت­ها ذیل عناوین مادر مثالی، آنیما، پیر دانا، سایه و نقاب مورد بررسی قرار گرفته­اند. در قسمت دوم بر اساس الگوی سفر قهرمانِ «جوزف كمپبل»، سفرهای داراب و اسكندر تحلیل و میزان انطباق این سفرها بر الگوی كمپبل نشان داده شده و موارد تغییر این الگو در هر دو سفر بیان گردیده است. البته به دلیل جدایی دو بخش داراب­نامه و طولانی بودن هر دو قسمت، داستان داراب و داستان اسكندر در بخش كهن­الگوی قهرمان به طور مجزا بررسی شده ­اند.

همچنین در مواردی كه كلیّت متن اجازة برداشت كهن­الگویی می­داد،به نمادهای مرتبط با كهن­الگو(تصاویر رایج كهن­الگویی) از جمله درخت، كوه، حیوان، آب و…پرداخته شده است.نظر به این­كه هر كدام از این موارد، به كهن­الگوهای مختلفی اختصاص داشتند،اختصاص فصلی مجزا به تصاویر كهن­الگویی مقدور نبود و متناسب با عنوان هر بخش، این موارد تحلیل شده ­اند.

باید اضافه كرد كه اگر چه «ذبیح­اللّه صفا» تصحیحی كم نقص از داراب­نامه ارائه داده­اند، اما این تصحیح از لحاظ شیوة نگارشی با آئین نگارش موجود تفاوت بسیار دارد. هر چند هماهنگ كردن نمونه ­های انتخاب شده از متن داراب­نامه با آئین نگارش فعلی امری زمان­بر بود با این حال تمامی نمونه ­های انتخاب شده از متن داراب­نامه مطابق قواعد مرسوم نگارش در زمان حال نگاشته شده­ است.

فصل اول: کلیات

1-1- شرح و بیان مسئله پژوهش

در میان اساطیر اقوام مختلف دنیا، درون مایه­ها و تصاویر مشتركی دیده می­ شود كه با وجود فاصلة زمانی و مكانی بسیار، به یک شكل تكرارمی­شوند. این درونمایه­ها و تصاویر مشترك را كه حاصل تجارب جمعی نوع بشر است و ریشه در ناخودآگاه جمعی افراد دارد،كهن­الگو می­نامند. كهن­الگو از مفاهیم كلیدیِ روان­شناسی تحلیلی یونگ است كه به نقد ادبی وارد شده است و شاخه­ای به نام نقد «كهن­الگویی» یا «اسطوره­شناختی» را به وجود آورده است. نقد كهن­الگویی، از مباحث روان­شناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد و با آن­ها ارتباط نزدیكی دارد.

در میان متون اساطیری و حماسی فارسی نمونه­های زیادی از كهن­الگوها می­توان یافت. یكی از این متون ارزشمند، داراب­نامه است. داراب­ نامة طرسوسی، روایت «ابوطاهرمحمدبن حسن طرسوسی» از زندگی داراب فرزند بهمن(اردشیر) به همراه داستان اسكندر و دارا و دخترش روشنك (بوران دخت ) است كه در حقیقت تفصیل روایات پهلوی در دوره ساسانی از سرگذشت داراب است.این كتاب كه روزگار تحریر آن را  قرن ششم هجری می­دانند، از جهات متعددی چون لغات كمیاب و دارا بودن تعبیرات و تركیبات نادر، اشارات فراوان به فرهنگ عامه، مباحث جامعه شناسی و اجتماعی حائز اهمیت است. یكی از جنبه­ های مهم آن وفور كهن­الگوهاست. با توجه به قدمت متن داراب نامه و منابع بسیاركهن آن، این كتاب از جهت اشتمال بر كهن ­الگوها در ادبیات فارسی كم نظیر است و موضوع پژوهش حاضر،  بررسی كهن­ الگویی این اثر ارزشمند ادبی است.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق

با توجه به این­كه نقد  اسطوره­شناختی یكی از شیوه های نوین بررسی متون ادبی به ­ویژه متون حماسی است و استخراج و بررسی كهن الگوهای متن شالوده اصلی آن را تشكیل می­دهد، بررسی كهن ­الگوهای داراب­نامه در نقد و تحلیل این اثر از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین بر اساس این پژوهش، می­توان نوع نگاه و شخصیت راوی آن را ترسیم نمود و میزان انطباق كهن الگوهای مورد كاربرد او را با الگو­های جهانی سنجید.

3-1- اهداف تحقیق

اهداف کلی:

تدوین اثری بسامان در شناخت انواع کهن ­الگوهای داراب­نامة طرسوسی از قبیل كهن­الگوهای اسطوره ­شناختی(آفرینش، باروری، قهرمان، سفر قهرمان) با بهره­ گیری از مجموعه كهن ­الگوهای روان­شناختی یونگ(آنیما، سایه، پیر دانا و…) و تصاویر رایج كهن ­الگویی(آب، درخت، كوه، درخت و…).

اهداف جزئی:

1-­­ارائة بحثی موجز در باب کهن الگو.

فصل اول : كلیات ……………………………………………………………………………………………….1

1-1 . تعریف مسأله   ………………………………………………………………………………………………2

1-2 . چارچوب نظری تحقیق  ………………………………………………………………………………….3

1-3. پژوهش‌های علمی انجام شده قبلی در ارتباط با پایان‌نامه (بطور مختصر):……………………3

1-4 . خلاصه مراحل روش پژوهش  …………………………………………………………………………4

1-5.حدودپژوهش…………………………………………………………………………………………………4

1-6.پرسش های پژوهش…………………………………………………………………………………………4

1-7.اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………….4

فصل دوم : چارچوب نظری تحقیق  ……………………………………………………………………….5                                                       

2-1. بخش اول : چگونگی پیدایش داستان …………………………………………………………………6

2 -1-1. تعریف داستان ………………………………………………………………………………………7

2-1-2. انواع داستان ………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-1. قصه …………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-2. رمانس ………………………………………………………………………………………….8

2-1-2-3. داستان كوتاه ………………………………………………………………………………….8

2-1-2-4. رمان …………………………………………………………………………………………….9

2-1-3 . مهمترین وجوه اشتراك داستان كوتاه و رمان ……………………………………………….9

2-1- 4 .تفاوت داستان كوتاه و رمان ……………………………………………………………………..9

2-1- 5 . تفاوت رمانس و رمان …………………………………………………………………………..10

2-1- 6 . پیشینه ی تاریخی رمان …………………………………………………………………………11

2-1-6-1 . ورود رمان به مرحله جدید ……………………………………………………………11

2-1-6-2 . تعریف رمان ………………………………………………………………………………12

2-1- 6-3 . انواع رمان …………………………………………………………………………………13

2-1-6-4 . هدف رمان ………………………………………………………………………………..14

2-2 .  بخش دوم : عناصر داستان ………………………………………………………………………….15

2-2-1 . پیرنگ ………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-1 . عناصر ساختاری پیرنگ ……………………………………………………………………..16

2-2-1-1-1 . گره افكنی ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-2 . كشمكش ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-3 . دروایی / هول و ولا / حالت تعلیق ………………………………………………..18

2-2-1-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………….18

2-2-1-1-5 . نقطه ی اوج یا بزنگاه ………………………………………………………………..19

2-2-1-1-6 . گره گشایی ……………………………………………………………………………..19

2-2-2 . شخصیت و شخصیت پردازی …………………………………………………………………20

2-2-2-1 . شخصیت ……………………………………………………………………………………20

2-2-2-2 . انواع شخصیت …………………………………………………………………………….21

2-2-2-2-1 .شخصیت ساده ……………………………………………………………………..22

2-2-2-2-2 . شخصیت جامع ……………………………………………………………………22

2-2-2-2-3 . شخصیت اصلی …………………………………………………………………..22

2-2-2-2-4 . شخصیت مخالف…………………………………………………………………22

2-2-2-2-5 . شخصیت مقابل …………………………………………………………………..23

2-2-2-2-6 . شخصیت همراز……………………………………………………………………23

2-2-2-2-7 . شخصیت ایستا …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-8 . شخصیت پویا  …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-9 . شخصیت قالبی ……………………………………………………………………23

2-2-2-2-10 . شخصیت قراردادی …………………………………………………………….24

2-2-2-2-11 . شخصیت نوعی ………………………………………………………………….24

2-2-2-2-12 . شخصیت تمثیلی …………………………………………………………………24

2-2-2-2-13 . شخصیت هم جانبه ……………………………………………………………..24

2-2-2-3 . شخصیت پردازی………………………………………………………………………….24

2-2-3 .درون مایه ………………………………………………………………………………………….26

2-2-4 . موضوع …………………………………………………………………………………………….27

2-2-5 . گفت و گو ………………………………………………………………………………………..28

2-2-6 . زاویه ی دید ………………………………………………………………………………………29

2- 2-6-1 . زاویه دید درونی ……………………………………………………………………….30

2-2-6-2 . زاویه دید بیرونی ……………………………………………………………………….30

2-2-7. حقیقت مانندی …………………………………………………………………………………..31

2-2-8 . صحنه و صحنه پردازی ……………………………………………………………………….32

2-2-8-1. انواع صحنه ……………………………………………………………………………….32

2-2-8-2 . اجزای صحنه ……………………………………………………………………………32

 

 

2-2-8-3 . وظایف صحنه …………………………………………………………………………..33

2-2-9 . فضا و رنگ ………………………………………………………………………………………33

2-2-10 . لحن ………………………………………………………………………………………………34

2-2-11. توصیف…………………………………………………………………………………………..35

فصل سوم :  شرح احوال و آثار علی محمد افغانی……………………………………………..37

3-1 . زندگی نامه(از تولد تا اشتغال)……………………………………………………………………38

3-2 . فعالیت سیاسی…………………………………………………………………………………………39

3-3 . آثار……………………………………………………………………………………………………..40

3-4 . خصائص آثار…………………………………………………………………………………………42

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده های تحقیق………………………………………………….43

4-1 . در آمدی بر رمان «شوهر آهو خانم » ………………………………………………………….44

4-2 . خلاصه رمان « شوهر آهو خانم» ………………………………………………………………..45

4-3 . عناصر ساختاری داستان در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………..48

4-3-1 . طرح یا پیرنگ ………………………………………………………………………………48

4-3-1-1 . گره افكنی ……………………………………………………………………………51

4-3-1-2 . كشمكش …………………………………………………………………………….51

4-3-1-3 . دروایی/ هول و ولا/ حالت تعلیق ………………………………………………53

4-3-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………53

4-3-1-5 . نقطه ی اوج …………………………………………………………………………54

4-3-1-6 . گره گشایی ………………………………………………………………………….55

4-3-2 . شخصیت اصلی،شخصیت فرعی و شخصیت پردازی در رمان « شوهر آهو خانم »…..58

4-3-2-1 . شخصیت  اصلی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………………..59

4-3-2-1-1 . سیّد میران …………………………………………………………………..59

4-3-2-1-2 . آهو …………………………………………………………………………..59

4-3-2-1-3 . هما ……………………………………………………………………………60

4-3-2-2 . شخصیت های فرعی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………..61

4-3-2-2-1 . فرزندان سیّد میران ……………………………………………………….61

4-3-2-2-2 . میرزا نبی ……………………………………………………………………62

4-3-2-2-3 . خورشید و آقاجان ……………………………………………………….62

4-3-2-2-4 . نقره و گل محمد …………………………………………………………62

4-3-2-2-5 . حسین خان ضربی ………………………………………………………..63

4-3-2-2-6 . كربلایی عباس و نازپری ……………………………………………….64

4-3-2-2-7 . صفیه بانو و دخترش حاجیه ……………………………………………64

4-3-2-3. شخصیت پردازی در رمان «شوهر آهو خانم»…………………………………65

4-3-3 . درون مایه در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………….66

4-3-4 . موضوع در رمان « شوهر آهو خانم » ………………………………………………..67

4-3-5. گفت و گو در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………69

4-3-6 . زاویه دید در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………..71

4-3-7 . حقیقت مانندی در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………..73

4-3-8 . صحنه و صحنه پردازی در رمان« شوهر آهوخانم» ……………………………..76

4-3-8-1 . صحنه «فراخ منظر» و « صحنه نمایشی ……………………………………….78

4-3-9 . فضا و رنگ در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………………80

4-3-10 . لحن در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………………..81

4 -3-11.توصیف دررمان« شوهرآهوخانم»…………………………………………………….82

5 :  نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..85

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………90

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………….93

چکیده:

عناصر داستان به طور مستقیم به دیدگاه و نگرش نویسنده به عالم هستی بستگی  دارد و بر تحمیل هویّت و تشخّص او بر مجموعه ی داستان نقش بسزایی دارد. نقشی که هر یک از این عناصر در داستان می آفریند متفاوت است. امّا آن چه مسلّم است قوّت و ضعف یک اثر به نحوه ی بکارگیری این عناصر برمی گردد و درست آنست که عناصر داستانی بتوانند در کنار هم تفکّر اصلی نویسنده رادراثر بیان کنند.

رمان «شوهر آهو خانم» كه از شاخص ترین و مهم ترین رمان های نویسنده است به شیوه ی رمان های كلاسیک یعنی رمان های رئالیستی قرن نوزده و پیش از انجام تغییرات نو در داستان پردازی های قرن بیستم نوشته شده است. به این منظور، نویسنده سعی می کند به کمک توصیف، برتمام وجوه داستان به طور مستقیم احاطه داشته باشد. همچنین؛ آنچه در این رمان مورد نظر نویسنده است، پیچیده تر از آن است که بتواند به صورت غیر مستقیم در جریان شخصیت پردازی ها، صحنه پردازی ها، گفت گو، … به خواننده ارائه دهد از طرفی وفور شخصیت ها و صحنه ها و به تصویر کشیدن آنچه مورد نظر نویسنده است؛ از جامعه، زندگی مردم متوسط و مشکلاتی که این طبقه در زندگی خود متحمل می شدند او را بر آن داشته تا نقش یک (راوی-مفسّر) را ایفا کند و درنهایت هم به موفقیّت چشم گیری دست یابد.

تحقیق پیش رو با هدف تحلیل روایی رمان «شوهرآهو خانم» اثر نویسنده مطرح ومعاصر، علی محمد افغانی انجام شده است.

پیشگفتار:

در بررسی اهمیّت داستان گویی و داستان پردازی می توان به قدمت آن در زندگی بشر اشاره نمود. به جرأت می توان گفت تاریخچه ی داستان گویی به دوره ی انسان های غار نشین باز می گردد. غارنشینان شب ها هنگام خوردن شكار خویش، وقایع روزانه را برای هم تعریف می كردند.

با گذشت زمان و با رشد و توسعه جوامع بشری، انسان بیش از پیش به ارزش و اهمیّت داستان پی برد و آن را جزیی جدایی ناپذیر از فرهنگ و زندگی خود دانست و هرچه جلوتر می رفت همزمان با توسعه اجتماعی و فرهنگی، آن را به شكل و سیاق بهتری می پرداخت و برای ارائه هرچه بهتر و جذاب تر آن قوانینی در نظر  می گرفت كه امروزه ما آن ها را بعنوان عناصر داستانی می شناسیم. امروزه آگاهی از اسلوب نگارش و استفاده بهینه از این عناصر در داستان، میزان توانایی نویسنده را در پردازش اثر به نمایش می گذارد. آفریننده اثر هرچه در بكارگیری این عناصر دقت بیشتری به عمل آورد، داستانی هنری و استادانه عرضه خواهد داشت.

فصل اول: کلیات

1- تعریف مسأله

نهضت مشروطه در تمام شئون اجتماع، حرکتی بوجود آورد که موجب تحوّلات تازه ای در زمینه های گوناگون شد. از جمله «ادبیّات داستانی» متفاوتی بوجود آورد که هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا از ادبیّات داستانی گذشته متفاوت بود. این ادبیّات داستانی، تحت تأثیر ترجمه رمان ها و داستان های کوتاه خارجی رواج یافت و نوشتن داستان به شیوه ی غربی معمول شد. از آن جا که قالبی جدا و محتوایی دیگر داشت، قالب های سنّتی و مرسوم قصّه های قدیمی را به کناری افکند و راهی جدا در پیش گرفت. (میرصادقی، 1382: 183)

این قالب های نو در ابتدا از رواج چندانی برخوردار نبود به مرور زمان، آشنایی نویسندگان با این چارچوب ضرورت یافت و آ ن ها را بر آن داشت تا برای برجسته کردن آثارشان از این قوانین بهره بگیرند و با بکارگیری متفاوت آن، سبک و سیاق خاصّی را به آثارشان بدهند.

 این عناصر روایی، ابزارهایی هستند که می توانند سبب رشد و تکامل یک داستان بشوند. هر یک از این عناصر به تنهایی با توجه به نقشی که در داستان دارند، می توانند تأثیر گذار باشند و به پیشبرد داستان کمک کنند. وجود این عناصر موجب می شود که خواننده جذب یک داستان شود و آن را تا انتها دنبال کند. این عناصر شامل: پیرنگ، شخصیت، حقیقت مانندی، درون مایه، موضوع، زاویه ی دید، صحنه، گفت وگو، لحن، فضا است.

از آن جایی که انواع داستان از نظر شکل و محتوا متفاوت هستند عناصر داستانی گفته شده در آن با شدّت و یا ضعف به کار می روند. در رمان، نسبت به انواع دیگر داستان، مجال بیشتری برای پرداختن به این عناصر وجود دارد به همین دلیل جزئیات در آن به طور مفصّل تری بیان می شود؛ به طوری که خواننده احساس می کند که در داستان حضور دارد و آن وقایع برای خودش اتّفاق افتاده و همه چیز برای او قابل لمس می شود.به منظور شناخت شگردها و فنون داستان پردازی های سنّتی و بیان شباهت ها و تفاوت های آن با شیوه های نوین    داستان نویسی، در این پژوهش سعی شده ضمن نگاه تحلیلی به شیوه ی داستان پردازی افغانی در رمان «شوهر آهوخانم» به تطبیق این اثر با معیارهای داستان نویسی نوین پرداخته و در حدّ امکان شواهدی براساس آن معیارها ارائه شود.

2-1- چارچوب نظری تحقیق

ادبیّات داستانی در معنای جامع آن به هر روایتی که خصلت ساختگی و ابداعی آن بر جنبه ی تاریخی و واقعی اش غلبه کند، اطلاق می شود. در عرفِ نقد امروز به آثار روایتی منثور، ادبیات داستانی می گویند. هر اثر روایتی منثور خلّاقه ای که با دنیای واقعی ارتباط داشته باشد درحوزه ادبیّات داستانی می گنجد. ادبیّات داستانی شامل: قصّه، رمانس، رمان، داستان کوتاه  وآثار وابسته به آن هاست. (میر صادقی،1376 :20)

3-1- پژوهش‌های علمی انجام شده قبلی در ارتباط با پایان‌نامه (بطور مختصر)

1- نویسندگان پیشرو ایران

نگارنده ی اثر محمدعلی سپانلو(1366). خلاصه ای درباره ی رمان و محتوای آن ارائه شده است.

2- رمان های معاصر فارسی:

نگارنده ی این اثر میمنت میرصادقی(1379). در آن به وضعیت خانواده ی سنتی  در آن زمان پرداخته است.

3-کارنامه ی نثر معاصر:

 این اثر از حمید عبدالهیان(1379). درباره ی زندگی، آثار و محتوای آثار افغانی می باشد.

4 -گزاره هایی در ادبیات معاصر ایران:

این اثر از علی تسلیمی(1383). درباره ی وضع جامعه در زمان نوشتن این اثر است.