بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4

پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

پرسش‌های تحقیقی……………………………………………………………………………………………………………………………… 4

فرضیه‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………. 5

فصل اول: تعاریف و مفاهیم بنیادین………………………………………………………………………… 6

1-1- شناخت واژگان کلیدی…………………………………………………………………………………… 7

1-1-1- تفسیر……………………………………………………………………………………………………………………………………. 7

1-1-2- مبانی تفسیر قرآن…………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-1-3- قواعد تفسیری……………………………………………………………………………………………………………………… 10

1-1-4- مفهوم شناسی منهج (روش) تفسیری…………………………………………………………………………………….. 11

1-1-5- گرایش تفسیری (اتّجاه)………………………………………………………………………………………………………… 12

1-2- شناخت تفسیر نیم حیات………………………………………………………………………………. 14

1-2-1- جایگاه تفسیر نسیم حیات……………………………………………………………………………………………………… 14

1-2-2- اهداف و نتایج تفسیر نسیم حیات…………………………………………………………………………………………… 15

1-2-2-1- سادگی و همه فهمی……………………………………………………………………………………………………… 15

1-2-2-2- اثبات چهره موزون سوره‌های قرآن و روابط بین آیات………………………………………………….. 15

1-2-2-3- مقابله با شبهه افکنی های خاورشناسان………………………………………………………………………… 16

1-2-3- ویژگی‌های تفسیر نسیم حیات……………………………………………………………………………………………….. 16

1-2-3-1- ویژگی‌های محتوایی تفسیر نسیم حیات…………………………………………………………………………. 16

1-2-3-2- ویژگی‌های ساختاری تفسیر نسیم حیات……………………………………………………………………….. 17

1-2-3-2-1- اکتفا به ترجمه توضیحی صرف………………………………………………………………………….. 17

1-2-3-2-2- استفاده از تیتر……………………………………………………………………………………………………. 17

1-2-3-2-3- به‌کارگیری تغییر قلم……………………………………………………………………………………………. 17

1-2-3-2-4- گروه‌بندی آیاتی که از لحاظ معنایی باهم مشترک‌اند در یک بحث………………………….. 18

1-2-4-  شیوه بیان و تنظیم مطالب در تفسیر نسیم حیات……………………………………………………………………. 18

1-2-4-1- فهرست بندی مطالب سوره………………………………………………………………………………………….. 18

1-2-4-2- ذکر نام غیر معروف سوره‌ها………………………………………………………………………………………. 19

1-2-4-3- تبیین هدف یا غرض کلی سوره…………………………………………………………………………………… 19

1-2-4-3-1- معیاری برای حلّ اختلاف تفسیری………………………………………………………………………. 22

1-2-4-3-2- معیاری برای شناخت اسباب نزول………………………………………………………………………. 22

1-2-4-4- گاهی ذکر خاطره‌ای مرتبط با سوره…………………………………………………………………………….. 22

1-2-4-5- ذکر روایتی مرتبط با آیه……………………………………………………………………………………………… 23

1-2-4-6- بررسی لغوی و اصطلاحی آیات و گزینش معنای برتر………………………………………………… 24

1-2-4-7- تحلیل مسئله………………………………………………………………………………………………………………… 25

1-2-4-8- اشاره به ابعاد علمی مسئله…………………………………………………………………………………………… 25

1-2-4-9- بررسی ابعاد عرفانی مسئله…………………………………………………………………………………………. 26

1-2-4-10- گاهی ذکر اختلاف قرائت‌ها و بررسی آن‌ ها……………………………………………………………….. 26

1-3- شناخت مؤلف نسیم حیات……………………………………………………………………………. 28

1-3-1- زندگی‌نامه…………………………………………………………………………………………………………………………… 28

1-3-2- آثار…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 28

1-3-2-1- تفسیر یک جلدی مبین………………………………………………………………………………………………….. 28

1-3-2-2- تفسیر 30 جلدی نسیم حیات…………………………………………………………………………………………. 29

1-3-2-3- تفسیر 8 جلدی نسیم حیات……………………………………………………………………………………………. 29

1-3-2-4- ترجمه قرآن با واژگان…………………………………………………………………………………………………. 29

5-حقّ با کیست؟ (مناظره مذاهب اسلامی با وهابیت)…………………………………………………………………….. 29

 

فصل دوم: مبانی، قواعد، روش و گرایش تفسیری نسیم حیات………………………………….. 30

2-1- مبانی تفسیری نسیم حیات……………………………………………………………………………. 31

2-1-1- جایگاه و اهمیّت شناخت مبانی تفسیر……………………………………………………………………………………. 31

2-1-2- انواع مبانی تفسیر……………………………………………………………………………………………………………….. 32

2-1-2-1- آیات متشابه………………………………………………………………………………………………………………… 32

2-1-2-1-1- فایده آیات متشابه‏………………………………………………………………………………………………… 32

2-1-2-1-2- انواع متشابه……………………………………………………………………………………………………….. 34

2-1-2-2- انسجام ساختاری قرآن………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-2-2- 1- ارتباط معنایی آیات و گونه‌های آن در تفسیر نسیم حیات………………………………………. 36

2-1-2-3- جامعیت قرآن در تفسیر نسیم حیات………………………………………………………………………………. 38

2-1-2-3-1- مستندات قرآنی جامعیّت قرآن………………………………………………………………………………. 38

2-1-2-3-2- دو ویژگی مؤثر در جاودانگی قرآن……………………………………………………………………… 39

2-1-2-4- امکان و جواز تفسیر در نسیم حیات…………………………………………………………………………….. 42

2-1-2-5- بررسی نیاز مخاطبان به تفسیر در نسیم حیات……………………………………………………………… 43

2-1-2-5-1- مهم‌ترین علل نیازمندی قرآن به تفسیر………………………………………………………………….. 43

2-1-2-6- منابع تفسیر…………………………………………………………………………………………………………………. 46

2-1-2-6-1- مستندات منبع بودن قرآن در تفسیر نسیم حیات……………………………………………………… 46

2-2- قواعد تفسیری نسیم حیات…………………………………………………………………………… 48

2-2-1- فهم ادبیات عربی زمان نزول……………………………………………………………………………………………….. 48

2-2-2- مطالعه تفاسیر مختلف خصوصاً تفاسیر اهل‌بیت…………………………………………………………………… 49

2-2-3- توجّه به شأن و سبب نزول………………………………………………………………………………………………….. 50

2-2-4- توجّه به ظاهر و باطن آیات…………………………………………………………………………………………………. 52

2-2-5- سیاق…………………………………………………………………………………………………………………………………… 53

2-2-5-1- انواع سیاق…………………………………………………………………………………………………………………. 53

2-2-6- جری و تطبیق…………………………………………………………………………………………………………………….. 56

2-2-6-1- معنای لغوی جری و تطبیق………………………………………………………………………………………….. 56

2-2-6-2- معنای اصطلاحی جری و تطبیق…………………………………………………………………………………. 57

2-2-6-3- رابطه‏ى جرى و بطن‏………………………………………………………………………………………………….. 57

2-2-7- توجه به معانی و بیان ریشه کلمات……………………………………………………………………………………….. 58

2-2-8- توجه به کلمات کلیدی و مترادف…………………………………………………………………………………………… 58

2-2-9- جایگاه معنایی کلمات و آیات………………………………………………………………………………………………… 59

2-2-10- توجه به ترتیب نزول آیات…………………………………………………………………………………………………. 60

2-3- روش‌های تفسیری نسیم حیات………………………………………………………………………. 61

2-3-1- روش تفسیر قرآن به قرآن……………………………………………………………………………………………………. 61

2-3-1-1- توضیح آیات مجمل به وسیله آیات مبین………………………………………………………………………… 64

2-3-1-2- پذیرش معنایی از میان معانی مطرح‌شده در آیه…………………………………………………………….. 67

2-3-1-3- استعانت از قرآن در تعیین معنای اصطلاحی خاصی…………………………………………………….. 68

2-3-1-4- توضیح معنای برخی از آیات توسط آیات دیگر…………………………………………………………….. 71

2-3-1-5- تأیید معنای بعضی کلمات، با شواهد قرآنی……………………………………………………………………. 71

2-3-1-6- معرّفی تفاسیر قرآن به قرآن…………………………………………………………………………………………. 72

2-3-2- روش تفسیر روایی قرآن……………………………………………………………………………………………………… 72

2-3-2-1- شرح کلمات مجمل و مبهم……………………………………………………………………………………………. 73

2-3-2-2- بیان مصداق اکمل و اتمّ آیه…………………………………………………………………………………………… 75

2-3-2-3- بیان جزئیات آیات الا حکام………………………………………………………………………………………….. 76

2-3-2-4- بیان شأن نزول آیات……………………………………………………………………………………………………. 76

2-3-2-5- بیان بطن و تأویل آیات………………………………………………………………………………………………… 77

2-3-2-6- تقیید آیه مطلق به وسیله روایت…………………………………………………………………………………….. 78

2-3-3- روش تفسیر عقلی و اجتهادی……………………………………………………………………………………………….. 78

2-3-3-1- عقل……………………………………………………………………………………………………………………………. 78

2-3-3-2- اجتهاد…………………………………………………………………………………………………………………………. 79

2-3-3-3- گونه‌های تفسیر عقلی…………………………………………………………………………………………………… 79

2-3-3-4- ذکر نمونه‌های تفسیر اجتهادی در نسیم حیات……………………………………………………………….. 80

2-3-4- روش تفسیر علمی قرآن……………………………………………………………………………………………………….. 85

2-3-5- روش تفسیر کامل و جامع……………………………………………………………………………………………………. 86

2-4- گرایش‌های تفسیری نسیم حیات…………………………………………………………………….. 89

2-4-1- گرایش فقهی………………………………………………………………………………………………………………………… 89

2-4-1-1- ازدواج موقت………………………………………………………………………………………………………………. 90

2-4-1-2- فلسفه وضو و تیمّم………………………………………………………………………………………………………. 91

2-4-1-3- فلسفه خمس…………………………………………………………………………………………………………………. 92

2-4-1-4- فلسفه روزه…………………………………………………………………………………………………………………. 92

2-4-1-5- فلسفه طلاق…………………………………………………………………………………………………………………. 93

2-4-2- گرایش کلامی……………………………………………………………………………………………………………………… 94

2-4-2-1- امامت، عامل اصلی یأس کفار……………………………………………………………………………………… 95

2-4-2-2- صفات خبریه……………………………………………………………………………………………………………… 95

2-4-2-3- رؤیت خداوند………………………………………………………………………………………………………………. 96

2-4-3- گرایش فلسفی………………………………………………………………………………………………………………………. 97

2-4-3-1- بطلان پولورالیزم………………………………………………………………………………………………………… 99

2-4-3-2- تحلیل دو خدایی…………………………………………………………………………………………………………… 99

2-4-3-3- نور بودن خداوند………………………………………………………………………………………………………. 101

2-4-4- گرایش علمی…………………………………………………………………………………………………………………….. 103

2-4-4-1- آفات تفسیر علمی………………………………………………………………………………………………………. 105

2-4-4-2- امتیازات تفسیر علمی………………………………………………………………………………………………… 105

2-4-4-3- شرایط تفسیر علمی…………………………………………………………………………………………………… 105

2-4-4-4- گرایش علمی در تفسیر نسیم حیات…………………………………………………………………………….. 106

2-4-5- گرایش اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………… 108

2-4-5-1- صبر و شکیبایی……………………………………………………………………………………………………….. 109

2-4-5-2- روابط اجتماعی مسلمانان با همدیگر………………………………………………………………………….. 110

2-4-5-3- مسئله وحدت امّت اسلامی…………………………………………………………………………………………. 110

2-4-5-4- ضرورت حکومت اسلامی برای مردم……………………………………………………………………….. 111

2-4-5-5- همکاری و تعاون اجتماعی در امور خیریه………………………………………………………………… 111

2-4-5-6- مسئله آزادی انسان و شرایط آن…………………………………………………………………………………. 112

2-4-5-7- انفاق………………………………………………………………………………………………………………………… 113

2-4-6- گرایش ادبی………………………………………………………………………………………………………………………. 114

2-4-6-1- توجه به صرف و نحو لغات و جملات قرآن………………………………………………………………. 115

2-4-6-2- توضیح لغات و مشکلات قرآن…………………………………………………………………………………… 117

2-4-6-3- عدول از غیبت به خطاب…………………………………………………………………………………………… 118

2-4-6-4- معانی حروف…………………………………………………………………………………………………………… 119

2-4-6-5- بحث اختلاف قرائت………………………………………………………………………………………………….. 120

2-4-6-6- بحث تقدیم و تأخیر……………………………………………………………………………………………………. 121

2-4-6-7- استعاره……………………………………………………………………………………………………………………. 122

2-4-6-8- مقلوب………………………………………………………………………………………………………………………. 126

2-4-6-9- حذف و اختصار………………………………………………………………………………………………………. 127

2-4-6-10- کنایه و تعریض……………………………………………………………………………………………………… 127

2-4-6-11- حقیقت و مجاز……………………………………………………………………………………………………….. 128

2-4-6-12- تشبیه……………………………………………………………………………………………………………………… 129

نتایج و دستاوردهای تحقیق………………………………………………………………………………. 131

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………. 133

الملخص………………………………………………………………………………………………………. 136

Abstract……………………………………………………………………………………………………. 138

چکیده:

شناخت شیوه مفسران در پرده برداری از مراد خداوند و مبانی آنان در چگونگی فهم و تفهیم معانی بلند قرآن یکی از شاخه های پژوهش در علوم قرآن به شمار می رود. در این پایان نامه ، روش تفسیر «نسیم حیات» ، اثر استاد ابوالفضل بهرام پور که به تفسیر کل قرآن کریم پرداخته است، مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.

هدف اصلی نگارش این تفسیر، ارائه تفسیری ساده با اختصار و روان بودن نثر و خالی از مباحث فنی و مفصل تفسیری است؛ انگیزه اصلی مفسر ارائه تفسیری کوتاه با شیوه آموزش محور و برای عموم مردم است. همچنین مفسر در این مسیر از راهکارهای متفاوتی نسبت به تفاسیر دیگر از جمله بیان خاطرات و نکات عرفانی برای فهم بیشتر مخاطب استفاده کرده است.

در این پژوهش تفسیر  نسیم حیات  از حیث مباحث علوم قرآنی شامل موضوعات شش گانه 1- انتخاب مبانی علوم قرآنی در تفسیر 2- انسجام ساختاری قرآن 3- جامعیت قرآن 4- امکان و جواز تفسیر 5- بررسی نیاز مخاطبان به تفسیر 6- منابع تفسیر  مورد بررسی قرار گرفته است.

همچنین از حیث روش تفسیری  نسیم حیات جامع چهار روش «قرآن به قرآن» و «قرآن به سنّت» و«قرآن به عقل» و «قرآن به علم» است. مفسر همچنین از منابع دیگر مانند منابع لغوی و آرای سایر مفسران استفاده کرده است؛ روش تفسیر قرآن به قرآن و روش علمی بخش عمده ای از  این تفسیر را شکل می دهند ولی از روش تفسیر روایی و اجتهادی کمتر استفاده شده است.

نسیم حیات جامع شش گرایش «گرایش فقهی» و «گرایش کلامی» و «گرایش فلسفی» و «گرایش علمی» و «گرایش اجتماعی» و «گرایش ادبی» است که در این تفسیر بیشتر به گرایش های ادبی و اجتماعی و علمی پرداخته شده است و گرایش های فقهی، کلامی و فلسفی به صورت اختصار مورد بررسی قرار گرفته است.

قواعد تفسیری نسیم حیات بر اساس معیارهای ده گانه در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است: 1- فهم ادبیات عربی زمان نزول 2- مطالعه تفاسیر مختلف خصوصاً تفاسیر اهل‌بیت 3- توجّه به شأن و سبب نزول 4- توجّه به ظاهر و باطن آیات 5- سیاق 6- جری و تطبیق 7- توجه به معانی و بیان ریشه کلمات 8- توجه به کلمات کلیدی و مترادف 9- جایگاه معنایی کلمات و آیات 10- توجه به ترتیب نزول آیات.

مقدّمه
بی‌تردید ضرورت ترجمه و تفسیر قرآن کریم به شکل روزآمد در هر عصر و زمانی از اهمّ امور و واجبات بوده و بر هر صاحب‌نظر اهل قلم در این فنّ، یک وظیفه به حساب می‌آید.

در این راستا هر از گاهی در سطح جهان اسلام آثاری انتشار می‌یابد تا بر عطش سیری‌ناپذیر دوستداران و مشتاقان معارف الهی و کلام وحی، آبی بپاشد و پاسخگوی گوشه‌ای از نیازها و مسائل