1-1. بیان مسأله……………………………….. 2

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق……………………………….. 2

1-3. اهداف تحقیق……………………………….. 2

1-4. سؤال‌های تحقیق……………………………….. 3

1-4-1. سوال اصلی……………………………….. 3

1-4-2. سوال‌های فرعی……………………………….. 3

1-5. پیشینه تحقیق……………………………….. 3

1-6. شرح روش تحقیق……………………………….. 4

1-7. جامعه آماری……………………………….. 4

1-8. تعاریف………………………………… 5

1-8-1. انواع ادبی……………………………….. 5

1-8- 2. موضوع……………………………….. 6

1-8-3. مکتب وقوع و واسوخت………………………………… 6

1-8-3-1. خاستگاه مکتب وقوع……………………………….. 8

1-8-3-2. ویژگی‌های شعر وقوعی……………………………….. 8

1-9. زندگی، آثار و ویژگیهای شعر وحشی بافقی………………………. 9

1-10. اوضاع ادبی و اجتماعی عصر شاعر…………………………….14

فصل دوم: موضوعات دینی در شعر وحشی بافقی

2-1. توحید……………………………….. 17

2-1-1.آغاز منظومه‌های وحشی با نام خداوند………………………….. 19

2-1-2. بر شمردن اوصاف الهی………………………………..20

2-1-3. نیایش پروردگار………………………………. 21

2-1-4. لطف پروردگار………………………………. 23

2-1-5. ولایت مطلق پروردگار………………………………. 24

2-1-6. بی نیازی خداوند……………………………….. 25

2-2. نبوت………………………………… 26

2-2-1. نعت رسول اکرم (ص)………………………………. 26

2-2-2.شرع رسول اکرم (ص)………………………………. 27

2-2-3. عزت و شکوه پیامبر (ص)………………………………. 28

2-2-4. معجزات پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-1. معراج پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-2. شق القمر……………………………….. 32

2-2-4-3. سایه نداشتن پیامبر……………………………….. 32

2-3. امامت………………………………… 32

2-3-1. منقبت………………………………… 33

2-3-2. منقبت امام علی (ع)………………………………. 34

2-3-3. منقبت امام زمان (عج) ……………………………….38

2-3-4. منقبت امام هشتم (ع)………………………………. 40

فصل سوم: موضوعات فردی در شعر وحشی بافقی

3-1. عشق……………………………….. 43

3-1-1. عشق حقیقی……………………………….. 45

3-1-2. عشق مجازی (عشق زمینی)………………………………. 52

3-1-2-1. عشق درد بی درمان است………………………………… 53

3-1-2-2. عشق و دیوانگی……………………………….. 54

3-1-2-3. عشق و بی عزتی……………………………….. 55

3-1-2-4. بی پایانی عشق……………………………….. 55

3-1-2-5. عقل و عشق……………………………….. 56

3-1-2-6. عشق و رسوایی……………………………….. 56

3-2. عاشق……………………………….. 57

3-2-1. پستی و بلندی مقام عاشق……………………………….. 57

3-2-2.عاشق اندوهگین و فراغ زده است…………………………… 58

3-2-3. عاشق بیاختیار و مطیع است………………………………… 59

3-2-4. عاشق وفادار است………………………………… 60

3-2-5. عاشق به وصال رسیده است………………………………… 61

3-2-6. عاشق در حال التماس است………………………………… 62

3-2-7.  عاشق در حال تهدید به ترک معشوق است………………………. 62

3-2-8. عاشق دلزده و پشیمان از عشق ورزی به معشوق  است………. 64

3-2-9. عاشق مغرور است………………………………… 65

3-2-10. عاشق خوار و بی اهمیت است………………………………… 66

3-3. معشوق……………………………….. 67

 

 

3-3-1. ویژگی‌های جسمی و ظاهری معشوق……………………………….. 70

3-3-1-1. غمزه ……………………………….70

3-3-1-2. ابرو………………………………. 71

3-3-1-3. چشم……………………………….. 71

3-3-1-4. قد……………………………….. 72

3-3-1-5. رخسار………………………………. 73

3-3-2. جنسیت معشوق……………………………….. 74

3-3-2-1. معشوق زن……………………………….. 74

3-2-2-2. معشوق مرد………………………………. 74

3-3-2-3. معشوق کم سن و سال……………………………….. 75

3-3-2-4. ویژگی‌های رفتاری معشوق……………………………….. 76

3-3-3-1. بی وفا………………………………. 76

3-3-3-2. بی توجه………………………………. 77

3-3-3-3. پاکدامن……………………………….. 79

3-3-3-4. تند خو……………………………….. 80

3-3-3-5.  بی رحم و جفاکار ……………………………….81

3-3-3-6. معشوق متوجه به غیر……………………………….. 82

3-3-4. بی اهمیت و بی اعتبارشدن معشوق…………………….. 83

3-4. عرفان……………………………….. 84

3-5.  مرثیه………………………………. 87

3-6. شکواییه………………………………. 91

3-6-1. شکایت از روزگار………………………………. 92

3-6-2. شکایت از زندگی پر درد و رنج……………………………….. 93

3-6-3. شکایت از بیتوجهی ممدوحان……………………………….. 94

فصل چهارم: موضوعات اجتماعی در شعر وحشی بافقی

4-1. مدح……………………………….. 97

4-1-1. مدح غیاث‌الدین محمد میرمیران……………………………….. 98

4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوی……………………………….. 103

4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله………………………………. 105

4-1-4. در مدح شاهزادهی آزاده شاه خلیل اللّه……………………. 106

4-1-5. مدح خان احمد……………………………….. 107

4-1-6. مدح ولی سلطان……………………………….. 108

4-1-7. مدح عباس بیگ گردون قدر……………………………….109

4-1-8. مدح بکتاش بیگ حکمران کرمان……………………………….. 110

4-2. انتقاد ……………………………….113

4-2-1. انتقاد از زاهدان ریایی……………………………….. 113

4-2-2. انتقاد از ریاکاران………………………………..114

4-2-3. انتقاد از یاران ریایی……………………………….. 114

فصل پنجم: موضوعات ادبی

5-1.  طنزو هجو در دیوان وحشی……………………………….. 117

5-1-1. هجو ده بافق……………………………….. 119

5-1-2. هجو خر گدا……………………………….119

5-1-3. هجو خواجه………………………………. 119

5-1-4.هجو مطبخ خواجه………………………………. 120

5-1-5. هجو غضنفر گله جاری……………………………….. 120

5-1-6. هجو کیدی……………………………….. 120

5-1-7. هجو ملا فهمی……………………………….. 121

5-1-8. حروف شراب………………………………… 121

5-1-9.  استر گرسنه………………………………. 121

5-1-10.  مانده‌ی بابا………………………………. 122

5-1-11.ستور فقیر……………………………….. 122

5-2. مفاخره و خودستایی……………………………….. 122

5-2-1. تفاخر به معروف بودن  شعرش…………………………… 123

5-2-2.  تفاخر به قانع بودن……………………………….. 124

5-2-3. تفاخر به قدرت شاعری……………………………….. 124

5-2-4.  تفاخر به یگانه بودنش…………………………………. 126

5-3.  وصف………………………………… 126

5-3-1. وصف مرغزار………………………………. 127

5-3-2. وصف غار………………………………. 127

5-3-3. وصف کاخ میرمیران……………………………….. 127

5-3-4. وصف اسب امام علی……………………………….. 128

5-3-5. وصف فصل بهار………………………………. 128

5-3-6. وصف شب………………………………… 129

5-3-7. وصف جمال……………………………….. 129

5-3-7-1. وصف جمال امام علی (ع)………………………………. 129

5-3-7-2. وصف جمال میر میران……………………………….. 130

5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهی آزاد شاه خلیل الله……………. 130

5-3-7-4. وصف معشوق……………………………….. 131

5-3-7-5.  وصف شاهزاده منظور ……………………………….131

فصل ششم: موضوع اخلاقی

6-1.پند و موعظه………………………………. 134

6-1-1. توصیه به تواضع و فروتنی……………………………….. 135

6-1-2. نکوهش کبر و غرور ……………………………….135

6-1-3. نکوهش حرص و طمع……………………………….. 136

6-1-4. نکوهش گفتن راز………………………………. 137

6-1-5. نکوهش حسد ورزی……………………………….. 138

6-1-6. توصیه به قانع بودن و دوری از زیاده خواهی…………….. 138

6-1-7. ستایش علم و دانش…………………………………. 139

6-1-8. توصیه به خاموشی و سکوت و نکوهش زیاده‌گویی…….. 139

6-1-9. اغتنام فرصت………………………………… 139

6-1-10. نکوهش تنهایی و توصیه به یار وفادار گُزیدن…………. 140

6-1-11. جهان سرای جهان سرای مکافات است………………….. 140

6-1-12. نکوهش مال اندوزی………………………………. 141

نتیجه‌گیری……………………………….. 142

منابع و مآخذ……………………………….. 145

چکیده:

تنوع موضوعی از ابتدای شکل گیری ادب فارسی به اشکال گوناگون وجود داشته است و هر چه از آغاز شعر فارسی می‌گذرد بر وسعت و عمق آن افزوده می‌شود و باید گفت که در قرن دهم  نیز مانند قرن‌های پیش از آن شاعران از موضوعات دینی چون توحید و نعت پیامبر(ص) گرفته تا عشق و عرفان طبع آزمایی کرده‌اند وحشی بافقی یکی از شاعران بزرگ مکتب وقوع و مبدع طرز واسوخت در این قرن است و به دلیل اینکه ویژگی شعر مکتب وقوع تغییر در معانی شعری است ما نیز، ابتدا ضمن مطالعه‌ی دقیق دیوان وحشی بافقی تمامی ابیاتی که در حوزه‌ی موضوعات شعری مطرح بود را استخراج و یادداشت برداری کردیم و بعد موضوعات شعری به پنج دسته شامل موضوعات دینی، فردی، اجتماعی، ادبی، اخلاقی تحلیل وطبقه بندی شد. وحشی بافقی در اشعارش مضامین اخلاقی و حکمت آمیزی مانند گذرا بودن عمر، غنیمت شمردن فرصت، بی وفایی دنیا و… را بازگو می‌کند، و یکی از مهمترین ویژگی‌های شعر وحشی این است که عشق در اشعار  او جلوه خاصی دارد. در جهان عشق و عاشقی، سخنش سوز و گدازی دارد و در درونش عشقی آتشین می‌جوشد و به همین دلیل تمام جهان را طُفیلِ وجود عشق می‌داند.

فصل اول: کلیات و تعاریف

1-1- بیان مسأله

قرن دهم در تاریخ ادبیات فارسی بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا از یک طرف شاعران چیره‌دستی چون وحشی، محتشم، بابافغانی و غیره در این قرن ظهورکرده‌اند و از طرف دیگر اشعار زیبا و دل‌انگیزی با موضوعات شعری متنوع در این قرن سروده شده، شعر این قرن حد واسط بین سبك عراقی و هندی است و در واقع پیدایش مكتب وقوع در این قرن بوده است. که بیشترین تغییرات و دگرگونی‌ها در موضوعات شعری بعد از سبك عراقی در این دوره بوده است و مضامین و مسائلی در آن مطرح است كه از جهت روان‌شناختی و جامعه شناختی حائز اهمیت هستند. وحشی بافقی یكی از برجسته‌ترین غزل‌سرایان این قرن است كه شیوه­ جدیدی در مكتب وقوع با نام «مكتب واسوخت» به وجود آورد. كه مفادشعر آن اعراض از معشوق باشد.  او پیرامون اکثر موضوعات شعری مانند توحید، منقبت، مرثیه، عشق، عرفان و … شعر سروده است، شالوده‌ی اصلی غزل‌ها و مثنوی‌های او عشق است وهنگامی که از عشق سخن می‌راند گویی  سوز و گذار حاصل از عشق را در وجود خود درک کرده است . وبه همین دلیل ما شعر او را  به عنوان یکی از شاعران بزرگ این قرن از جهت موضوعی بررسی و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی کنیم.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق

وحشی بافقی یكی از غزل سرایان بزرگ و برجسته‌ی مكتب وقوع و واسوخت است و از آنجایی كه مهم­ترین ویژگی شعر مكتب وقوع و واسوخت به نوعی تغییر در موضوعات شعری است؛ لذا ضروری است موضوعات دیوان وحشی بافقی به عنوان یكی از برجسته‌ترین شاعران این مكتب تجزیه و تحلیل گردد تا  خواننده شناخت بهتری را نسبت به موضوعات شعری این شاعر بزرگ حاصل کند.

3-1- اهداف تحقیق

كلی‌ترین اهداف این پژوهش عبارتند از:

1- شناساندن بهتر شخصیت شعری وحشی بافقی

2- استخراج، دسته‌بندی و تحلیل موضوعات رایج در اشعار وحشی بافقی و بررسی توانمندی‌های او در بیان موضوعات متنوع شعری   

3- آشنایی بیشتر با شعر مكتب وقوع و واسوخت و موضوعات شعری آن‌ ها

4- شناخت جامعه‌ی عصر شاعر و انعكاس رویدادهای آن در شعر وحشی بافقی

4-1- سوال های تحقیق

اصلی‌ترین سوال‌هایی كه این پژوهش به دنبال جوابگویی به آن‌ ها است عبارتند از:

1-4-1- سوال اصلی

بسامد موضوعات مختلف در شعر وحشی بافقی چگونه است؟

2-4-1- سوال های فرعی

1- اصلی‌ترین درون مایه‌ی شعر وحشی بافقی چیست؟

2- كدام یک از موضوعات مطرح در شعر وحشی بافقی برگرفته از زندگی اوست و جنبه‌ی شخصی دارد؟

5-1- پیشینه تحقیق

از آنجایی كه وحشی بافقی یكی از برجسته‌ترین غزل‌سرایان قرن دهم هجری و از پایه گذاران مكتب وقوع و واسوخت است لذا برای آشنایی بهتر ویژگی‌های شعری این مکتب و بعضی از ویژگی‌های شعر وحشی از آثاری چون «مکتب وقوع در شعر فارسی» از احمد گلچین معانی (گلچین معانی، 1374)، «سبك‌شناسی شعر» از سیروس شمیسا، (شمیسا، 1379)  ،« درباره ادبیات و نقد ادبی» از خسرو فرشیدورد (فرشیدورد، 1378)، «آفاق غزل فارسی» از داریوش صبور (صبور،1384)، «سیر غزل در شعر فارسی» از سیروس شمیسا (شمیسا،1376) ،«سبک شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو» از محمد غلامرضایی (غلامرضایی، 1381)، می‌توان نام برد و برای آشنایی با شرح حال و آثار وحشی می‌توان از آثاری چون، «تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی از آغاز سده دهم تا میانه سده­ی دوازدهم هجری» از ذبیح‌الله صفا (صفا، 1378)، «تذکره‌ی میخانه» از ملا عبدالنبی فخرالزمانی قزوینی به اهتمام احمد گلچین معانی (1367) « تذکره‌ی ریاض الشعرا  از علی قلی واله داغستانی به مقدمه و تصحیح سید محسن ناجی نصرآبادی (1384)، « تذکره‌ی ریحانه الادب تالیف محمد علی مدرس تبریزی »(1374) و « تذکره‌ی آتشکده از لطفعلی خان آذر بیگدلی» (1377) می‌توان  نام برد  و همچنین پایان‌نامه‌هایی در مورد تحلیل موضوعی شعر شاعران دیگر و هم در مورد جنبه‌های دیگر شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به «تحلیل موضوعی دیوان ابن حسام خوسفی» از یونس جلوداری (جلوداری،1390)، «مقایسه‌ی خلد برین وحشی بافقی با مجمع الابكار عرفی شیرازی از دیدگاه صورخیال» از لیلا ایزی (ایزی،1390) و «تحلیل موضوع دیوان سیف فرغانی» از فاطمه چمن آرا (چمن آرا،1391) اشاره كرد. همچنین مقالاتی در مورد جنبه‌های مختلف شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به مقاله‌ی «وقوع سرایی وحشی بافقی در غزل» از حمید جعفری قریه‌علی (جعفری قریه‌علی،1387) اشاره كرد. تا آنجا كه نگارنده جستجو نموده است هیچ تحقیق مستقلی تاكنون به «تحلیل موضوعی شعر وحشی بافقی» نپرداخته است و این تحقیق ظاهراً اولین كار در زمینه‌ی مورد نظر است.

6-1- شرح روش تحقیق