عنوان     صفحه

چکیده. 1

فصل اوّل: کلّیات… 2

1-1- مسئله‌ی تحقیق.. 3

۱-2- ضرورت تحقیق.. 4

1-3-پیشینیه‌ی تحقیق.. 4

1-4-اهداف تحقیق.. 5

۱-5-پرسش‌های تحقیق.. 6

1-6-روش تحقیق.. 6

فصل دوم: تعاریف… 7

۱-۲-رمان، گونه‌ی برتر ادبیات مدرن.. 8

۲-۲-شخصیت وشخصیت پردازی.. 10

۳-۲-گونه‌های شخصیت… 12

۴-۲-تكنیك‌های شخصیت پردازی.. 18

۵-۲-شخصیت پردازی گزارشی.. 20

۶-۲-شخصیت پردازی نمایشی.. 22

۷-۲-شخصیت پردازی و دیگر عناصر داستان.. 28

فصل سوم: شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 30

۳-1-شرح و حال و معرفی آثار رضا قاسمی.. 31

۳-2- نگاهی خلاصه بر همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 34

۳-۳-گونه‌های شخصیت در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 39

۳-۳-1- شخصیت‌های ساده. 40

۳-۳-۲- شخصیت‌های جامع.. 44

۳-۳-۳- شخصیت‌های پویا 48

۳-۳-4- شخصیت‌های ایستا 50

۳-4- تکنیک‌های شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 51

3-4-1-شخصیت پردازی نمایشی.. 51

3-4-2-شخصیت پردازی از طریق خلق گفتگو. 51

۳-۴-۳- شخصیت پردازی به کمک توصیف عمل (کنش) 66

۳-4-4-توصیف صحنه و شخصیت پردازی.. 71

3-4-5- انتخاب نام و شخصیت پردازی.. 75

۳-4-6- شخصیت پردازی از طریق انتخاب لحن و شیوه‌ی گفتار. 78

3-5- شخصیت پردازی گزارشی.. 80

۳-5-1- شخصیت پردازی به کمک توصیف… 80

۳-5-2-توصیف افراد. 81

۳-۵-۳-توصیف رفتار. 81

۳-5-4- توصیف وضعیت ظاهری.. 84

۳-5-۵- توصیف اشیا‌ء. 86

3-5-6- توصیف مکان‌ها (Topographie) 88

۳-5-7- توصیف حیوانات.. 89

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه‌گیری.. 92

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری.. 93

4-2-پیشنهادها 96

پی نوشت… 97

فهرست منابع.. 102

چکیده

شخصیت و شخصیت پردازی یکی از عناصراصلی داستان است. رمان«همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها»، نوشته رضا قاسمی، یکی از آثار موفق داستانی در دهه هشتاد هجری است که از غنای شخصیت پردازی برخوردار است. در این رساله، در حد توان، با اتکا به تعاریف شخصیت و واکاوی شگردهای شخصیت پردازی، ابتدا به تفکیکِ حوزه‌های کنش کرداری شخصیت‌های این رمان پرداخته و در پایان، مشخصات دقیق کرداری، گفتاری و اندیشگی هر شخصیت را به کمک اصطلاحات و تعابیر تخصصی فن داستان نشان داده ایم. «همنوایی شبانه‌ی ارکسترچوب‌ها» اثری سوررئالیستی است که در آن، برای پردازش شخصیت، بیشتر از شخصیت پردازی نمایشی استفاده شده است. از بین شگردهای شخصیت پردازی نمایشی، گفتگو بیشترین کاربرد را داشته است. شخصیت پردازی نمایشیِ «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» بیشتر باتکیه بر عنصر گفتگو انجام شده است و در بیشتر موارد، مخاطب از طریق گفتگوهای متعدد به عالم درون شخصیت‌ها راه می‌بابد، در این میان، گفتگوهای درونی باتک گویی‌های فردی (گفتگوی شخصیت باخود) کارکرد بیشتری دارند. به عبارت روشن تر، شخصیت‌های «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» درون گرا هستند.

واژه‌های کلیدی: همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، رضا قاسمی، رمان سوررئال، شخصیت پردازی.

 

 

-1- مسئله‌ی تحقیق

مسئله‌ی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها (۱۳۸۰) نوشته‌ی رضا قاسمی است. داستان از دیدگاه اول شخص بیان می‌شود و حکایت یک روشنفکر ایرانی است که به کشور فرانسه پناهنده شده و در اتاق زیر شیروانیِ ساختمانی در یکی از محلات پاریس زندگی می‌کند که ساکنانش را چند فرانسوی و ایرانی تبعیدی تشکیل داده اند. نویسنده واقعیت و خیال را در این داستان به هم آمیخته و ساختاری مالیخولیایی ایجاد کرده. تم اصلی رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، ترس و ویرانی است. تنهایی، بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی، دلزدگی و خستگی خصوصیات مشترك اغلب این رانده شدگان یا فراریان از وطن است. سرزمین نوین نتوانسته به آن‌ ها هویتی تازه بدهد، و آنان به سختی احساس بی ریشگی و بی هویتی می‌كنند و این احساس آزارشان می‌دهد. اغلب آن‌ ها داروهای اعصاب و آرام بخش مصرف می‌كنند1.

شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان در پیشبرد طرح است که در طول دوره‌ی داستان نویسی بر اساس شرایط زمان وشناخت انسان از خود و دیگران دستخوش تغییراتی شده است. در داستان پردازی پیشامدرن نویسنده جمله‌های زیادی را صرف شناساندن ویژگی‌های شخصیت از طریق توصیف مستقیم می‌کند. تاجایی که گاه جمله‌های زیادی را به طرز لباس پوشیدن شخصیت اختصاص می‌دهدیا به طورصریح و مستقیم ویژگی‌های ظاهری و شخصیت‌ها را بیان می‌کند و یک شخصیتِ از پیش شناخته شده را در اختیار خواننده قرار می‌دهد که با این روند، شخصیت و تمامِ‌کنش‌ها و واکنش‌هایش برای خواننده قابل پیش بینی است و خواننده در موقعیت‌های مختلف بر اساس شناختی که از شخصیت دارد می‌تواند اعمال او را پیش بینی کند. در داستان نویسی مدرن و پسامدرن نویسنده عمل داستانی را متوقف نمی‌کند تا باجمله‌هایی، شخصیت‌ها را معرفی و توصیف کند، بلکه برای آن که شخصیت را برای مخاطب قابل درک و شناخت نماید، او را از خلال گفتگو‌هایش – چه با خود و چه با دیگران و همچنین اعمالی که انجام می‌دهد باز می‌نمایاند. در داستان‌های پیشامدرن، نویسنده به شخصیت‌های خود قاطعانه صفت‌هایی نسبت می‌دهد، اما نویسنده‌ی مدرن و پست مدرن به خوبی می‌داند که خصوصیات آدم‌ها نه تنها مطلق وپایدار نیست (البته اگر شخصیت جامع باشد) بلکه در شرایط مختلف و به نسبت دیگر آدم‌ها و موقعیت‌های گوناگون تغییراتی خواهد داشت.

به شخصیت پردازی به شیوه‌ی نخست که بیشتر از طریق توصیفات مستقیم انجام می‌شده است و امروزه نیز گاه در داستان نویسی از آن استفاده می‌شود، شخصیت پردازی گزارشی و به شیوه‌ی جدیدتر آن، که غیرمستقیم است، نمایشی می‌گویند. درشیوه‌ی گزارشی از توصیف ظاهر، اخلاق و رفتار، مکان، زمان و… کمک گرفته می‌شود؛ و در شخصیت پردازی نمایشی یشتر از گفتگو، عمل، نام، صحنه، لحن وشیوه‌ی گفتار.

بررسی ساختار و چگونگی شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها–با توجه به تعابیر و تعاریف مذکور – مسئله‌ی اصلی این رساله است.

۱-2- ضرورت تحقیق

اگر چه در زمینه‌ی شخصیت و شخصیت پردازی در آثار نویسندگان مختلف کارهایی انجام شده و کتاب‌هایی نوشته شده است و همچنین مقاله‌هایی در زمینه‌ی آثار این نویسنده تآلیف شده است، اما تاکنون پژوهشگر یا پژوهشگرانی به بررسی شخصیت پردازی در این اثر به شیوه ای که در این تحقیق پرداخته شده است نپرداخته اند. البته به همین نکته نیز توجه کنیم که در ساختار آثار سورئال و رئالیستی شخصیت و شخصیت پردازی اهمیت بسیار بالایی دارد. از این رو تحلیل شخصیت پردازی در اثر مذکور امری ضروری می کند.

1-3-پیشینیه‌ی تحقیق

1- داوودی حموله، ثریا. (1382). «برنیامدن از پس غربت این جهان غربتی»، شماره‌های 41-39، نشریه نافه.

2- سمیعی، عنایت. (1381). « این‌های برای آینه گم كردگان، نقد و بررسی كتاب «همنوایی شبانه اركستر چوب‌ها»، شماره‌های 29/28، نشریه‌ی حیات نو.

3- صادقی، لیلا. (1383). «هم زمانی همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها با سلاخ خانه شماره 5 و بوف كور»، نشریه‌ی كلك، شماره‌های 149-150.

4- عبداللهی، ارسلان. (1383). «معمای معمار كلمات، نقد نمایشنامه‌های رضا قاسمی»، شماره76، نشریه‌ی عصر پنج‌شنبه.

5- فضل‌اللهی، نسیبه. (1384). «سقوط خود، نقد رمان “همنوایی شبانه اركستر چوب‌ها”»، 25/7/1384، نشریه‌ی شرق.

6- قاسمی، رضا. (1381). «نویسنده‌ی ایرانی و آزادی درونی»، نشریه حیات نو، 27/9/1381.

7- كاملی، روح‌الله. (1385). «همنوا با رهبر شبانه‌ی اركستر چوب‌ها: جستاری زیبایی‌شناسی و متن محور به رمان “همنوایی…. “»، شماره 1، نشریه‌ی آفرینه.

8- مزرعه، حمید. (1381). «راوی كاریكاتوری، نقد رمان “همنوایی شبانه‌ی…. “»، نشریه كامیاب، شماره‌ی 4.

9- مزرعه، حمید. (1382). «فردیت گمشده انسان‌ها، نقد رمان “همنوایی شبانه‌ی…. “»، نشریه‌ی ایران، 23/8/1382

10- نوروزی، یاسر. (1381). «نگاهی به رمان “همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها” نوشته‌ی رضا قاسمی»، 8/9/81، نشریه‌ی ایران.

درباره رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب‌ها» کتاب مستقلی نگاشته نشده است. آن چه را که در باب این کتاب می‌توان به عنوان سابقه ای در نظر گرفت مقالاتی است پراکنده در نشریات (اعم از تخصصی و روزنامه‌ها). نکته اینجاست که این رمان تا کنون از نگاه و دید شخصیت پردازانه محروم مانده است. پژوهش مستقلی در این مورد به خصوص صورت نگرفته است. آن چه که در پی می‌آید شناختی است نسبی درباره این رمان.

1-4-اهداف تحقیق

اهدافی که نگارنده قصد دارد به آنها دست یابد عبارتند از:

۱. تلاش می‌شود، در حد توان به انواع شخصیت پردازی در رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب‌ها »، پرداخته شود.

۲. برآنیم تا در حد توان دریابیم کدام تیپ شخصیتی در عرصه رمان برجسته‌تر از تیپ شناسی‌های دیگر است.

۱-5-پرسش‌های تحقیق

۱- رضا قاسمی در رمان « همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها » از چه شگرد‌هایی در شخصیت پردازی استفاده کرده است؟

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                         صفحه

   چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………………1

فصل اول: کلیات ………………………………………………………………………………………………………………………2

  1-1- مقدمه…………………………………………………………………. ………………………………………………………….3

 1-2- بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………….5

 1-3- پرسش اصلی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………6

 1-4- سوابق تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..6

 1-5- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………10

 1-6- نوع روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………..10

    1-6-1- روش گرد آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………………..10

    1-6-2- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات …………………………………………………………………………….11

    1-6-3- ابزار گردآوری اطلاعات …………………………………………………………………………………………11

فصل دوم: دیو،جایگاه وکارکردآن در متون اساطیری ایران …………………………………………12

  2-1- پیدایش اسطوره …………………………………………………………………………………………………………..13

  2-2- واژه دیو ………………………………………………………………………………………………………………………..13

  2-3- مفهوم کلی دیوان در اساطیر وآیین ها ……………………………………………………………………….15

  2-4- دیو در کتب پیش از اسلام……………………………………………………………………………………………16

  2-5- جایگاه ونقش دیوان در ایران…………………………………………………………. …………………………..19

  2-6- دیو در ادبیّات فارسی ……………………………………………………………………………………………… ….21

  2-7- پری در فرهنگ ایران …………………………………………………………………………………………………..26

فصل سوم :دیوانگی ،مفهوم وگونه های آن ……………………………………………………………………..29

  3-1- مفهوم دیوانه ………………………………………………………………………………………………………………..30

  3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

  3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

  3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

    3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

    3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

    3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

    3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

  3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

  3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

  3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

    3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

    3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

    3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

    3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

    3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر  خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین ……………………………………………………………44

  4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

  4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

  4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

  4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

    4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

    4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

      4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

      4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72  

      4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72                        

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

  5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

    5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

    5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

    5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

    5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

 

 

    5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

    5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

    5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

    5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

    5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

    5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

    5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

    5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

    5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

    5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

    5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

    5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

    5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

    5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

    5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری  ……………………………………………………………………………………..126

  6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

  6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

  فهرست منابع  ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

 

مطالب این پایان نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از  دوره­ های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­ های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده ­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا  لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که  بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است.  به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده ­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­ های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده ­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

   شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم  شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر  از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­ شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

 عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ برخورد مردم با وی چنین گفته است:

 

 

 

 

«قصد من بسیار مردم کرده ­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.»                (عطّار ،1389، 94).

  گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

  با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.

 

 

تو با دشمن نفس هم خانه­ای

چه در بند پیکار بیگانه­ای                         (عطّار ،همان: 96).

   شخصیّت­هایی از جمله: دیو و دیوانه، شوریده، مجنون، درویش، بیدل و … در اشعار آن دوران به مقدار چشم­گیری نمود پیدا کرد و مفاهیم خاصی را دنبال می نماید. در بین این شخصیّت­ها، دیوانه ها، جایگاه ویژه­ای در شعر و ادبیّات فارسی پیدا می­ کنند. «دیوانه­ها در اجتماع شخصیّت­هایی هستند که از عقل کاملی برخوردار نیستند و تا حدودی در جامعه منزوی بودند، در خرابه­ها و قبرستان­ها بیش­تر مسکن داشتند.»(ریتر،1366: 314 )

   این شخصیّت­ها دارای ویژگی­های خاصی هستند که بنا به شخصیّت ویژه در ادبیّات و شعر عرفانی ماندگار می­شوند. به دلیل اهمّیّت و جایگاه آن­ها در شعر فارسی، این نوشتار درصدد است اهمّیّت و جایگاه دیوانگان را در ادبیّات و شعر فارسی مورد بحث و بررسی قرار دهد و از این دیدگاه به آن بپردازد که چرا و چگونه دیوانگان و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی وارد شدند؟ شاعران در کجا و  چه مواقعی از این شخصیّت­ها برای بیّان نظرات و دیدگاه ­های خود استفاده می­کردند؟

• بیان مسأله

ادبیّات میدان تجلی افکار و اندیشه­ های انسانی است. انسان با همه وسعت فکری واندیشگی که دارد با تمام جزئیات در آینه تمام نمای ادبیّات مطرح شده است. وقتی سخن از انسان و ادبیّات پیش می­آید، منظور انسان با همه ابعاد وجودی اوست. انسانی که خلیفه­اﷲ است، انسانی که به دنبال امیال و آرزوهای حیوانی است و آن­که بین این دو قطب در نوسان است، اگر از طبقات مختلف سخن به میان می ­آید به طور کلی منظور بیان صفت و ویژگی­های انسانی است که در طبقات مختلف به اشکال گوناگون جلوه­گری می­نماید. طبقات پادشاهان، کارگران، دبیران، سپاهیان،گارگران و… هر کدام در کتاب­های مختلف ادب فارسی از نظم گرفته تا نثر صفاتی دارند. زاهد و عالم و عاشق و صوفی هم در ادبیّات مخصوصاً شعر با زبان و بیّان خاصی معرفی شده ­اند. یکی از طبقاتی که در حوزه­ ادبیّات به بهانه­های مختلفی حضور پیدا کرده و سخنانی به آن منسوب است، طبقه دیوانگان است. در دواوین شعر برای دیوانگان صفاتی بر شمرده­اند، گاهی در منظومه­های عرفانی داستان­هایی را از قول آنان نقل کرده ­اندکه جنبه­ نمادین و سمبلیک دارند. در حوزه­ غزلیّات عاشقانه نهایت عشق به دیوانگی منتهی می­ شود و خلاصه برای دیوانه، عوامل دیوانگی، صفات دیوانه، عملکرد دیوانه و… در کتاب­های منظوم فارسی مطالب فراوانی ذکر شده است، با توجه به وسعت و ارزش این بخش از ادبیّات که قطعاً شایسته­ بررسی و تحلیل بود. این نوشتار در­صدد بررسی موضوع «دیوانه و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی» می­باشد و ابتدا سعی شده است به تبارشناسی واژه­ی دیوانه بپردازد و سپس سابقه­ تاریخی آن، مخصوصاً خویش­کاری دیوان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد، عوامل زشت شدن چهره دیوان را با دلایل اثبات کند و پس از این مقولّات، گفتار شاعران را درمورد دیوانه و دیوانه­نمایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

1-3- پرسش اصلی تحقیق ( مسأله  تحقیق):

1-3-1- معنا و مفهوم دیوانگی درادبیّات فارسی دارای چه وجوهی است ؟

عنوان        صفحه

چکیده 1

فصل اول:مقدمه وکلیّات

1- مقدمه وکلیات.. 2

1-1- مقدمه. 3

1-2- پیشینه پژوهش… 5

1-3- اهداف تحقیق. 5

1-4-روش تحقیق. 6

1-5-ضرورت تحقیق. 6

1-6- بیان مسأله. 7

فصل دوم: تاریخچه‌ دفاع مقدس و آشنایی با شاعران مقاومت

2- تاریخچه دفاع مقدس.. 8

2-1-تاریخچه‌ جنگ ایران و عراق. 9

2-2-بررسی ادبیات جنگ در ایران. 10

2-3-آغاز شعر مقاومت در ایران. 12

2-4-شعر هشت سال دفاع مقدس.. 15

2-5-قالب‌های شعری دفاع مقدس.. 16

2-6-ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس.. 18

2-7- شهریار: 20

2-7-1-نگاه شهریار: 21

2-7-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت شهریار 22

2-8-حمید سبزواری: 29

2-8-1-نگاه حمید سبزواری: 30

2-8-2-آثار حمید سبزواری: 30

2-8-3- نمونه‌ای از اشعار مقاومت سبزواری. 30

2-9-موسوی گرمارودی: 33

2-9-1-آثار گرمارودی. 34

2-9-2-نگاه گرمارودی: 34

2-9-3-نمونه‌ای از شعر مقاومت گرمارودی: 34

2-10-علم معلم دامغانی: 39

2-10-1-آثار محمدعلی معلم دامغانی: 40

2-10-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت معلم. 40

2-11-قیصر امین پور: 43

2-11-1-آثار قیصر امین پور: 43

2-11-2-نگاه قیصر: 43

2-11-3-نمونه از شعر مقاومت قیصر امین پور 44

فصل سوم : واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

3- واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن. 51

3-1-واژه اسطوره: 51

3-2-اصطلاح اسطوره و نظر پژوهشگران: 51

3-3-طبیعت اسطوره: 52

3-4-اساس اسطوره 53

3-5-از اسطوره تا افسانه: 53

3-6- از اسطوره تا حماسه: 54

3-7-تاریخ اساطیری ایران. 54

3-8-بن مایه‌های اسطوره‌های ایرانی. 57

3-8-1-اسطوره‌های باستانی پیش از زردشت.. 57

3-8-2-اسطوره‌های زردشتی. 58

3-9-سرچشمه‌های اسطوره‌های ایران. 58

3-9-1-سرچشمه‌های بنیادین. 58

3-9-1-1-اساطیر هند: 58

3-9-1-2-اساطیر آسیای غربی: 59

3-9-1-3-اساطیر آشور و بابل: 59

3-10-پیوند اسطوره و ادبیات: 60

3-11-پیوند اسطوره و شعر دفاع مقدس: 61

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن

4-1- اسطوره آفرینش… 65

4-1-1-آفرینش آسمان و زمین. 67

4-1-2-آفرینش ماه 69

4-1-3-خورشید: 69

 

 

4-1-5-آفرینش انسان. 71

4-1-6-آب: 73

4-1-6-1-آب حیات: 75

4-7-آتش: 78

4-2-پادشاهان اساطیری. 82

4-2-1-جمشید. 83

4-2-2-ضحاک.. 84

4-2-3-فریدون. 86

4-2-4-نوذر 87

4-3-کی. 87

4-3-1-کیقباد: 87

4-3-2-کیکاووس: 88

4-3-3-افراسیاب.. 88

4-3-4-سیاوش.. 89

4-3-5- داراب و دارا: 91

4-3-6- اسكندر و دارا: 91

4-4- قهرمانان اسطوره‌ای. 93

4-4-1-کاوه 96

4-4-2-دودمان نریم. 97

4-4-3-زال. 98

4-4-4-رستم. 99

4-4-5-سهراب.. 100

4-4-6-اسفندیار 102

4-4-7-بیژن. 102

4-4-8-گودرز 103

4-4-9-گیو 103

4-5-موجودات فرا طبیعی: 104

4-5-1-سروش.. 104

4-5-2-دیوان. 105

4-5-3- اهریمن رهبر گروه دیوان. 106

4-5-4- خاستگاه دیوان. 106

4-5-5-پری. 113

4-5-6-پتیاره: 114

4-5-7-غول: 114

4-6-جانوران اساطیری: 115

4-6-1-سیمرغ: 115

4-6-2-عنقا: 118

4-6-3-اژدها و مار: 118

4-6-4-اسب: 120

4-7-جاها و مكان‌های اساطیری: 122

4-7-1-البرز کوه یا «قاف». 122

4-8-اسطوره‌ی آیین‌ها و مراسم. 123

4-8-1-توتم: 123

4-8-2-توتم شیر و پلنگ: 124

4-8-3- فّر: 127

4-8-4-آتشکده‌ها 127

4-8-5-آتش آذر گشسب: 128

4-9-ابزارهای نبرد 128

4-9-1-گرز گاو سر: 128

4-9-2-تیغ، جوشن و خود و سپر 129

4-9-3-درفش كاویان: 129

4-10-درمان اساطیری. 129

4-10-1-نوشدارو 130

4-10-2-پر سیمرغ: 130

4-10-3-جشن نوروز: 130

4-11-اسطوره پیامبران. 131

4-11-1- زرتشت.. 131

4-11-2-خضر: 136

4-11-3- موسی: 137

4-11-4- عیسی (ع): 138

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1-نتیجه‌گیری: 141

5-2- پیشنهادات.. 143

فهرست منابع. 144

چکیده

 

 اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار می‌آید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است كه باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه می‌گردد؛ اسطوره كهن الگویی است؛ كه روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفته‌ی دیروزی است اسطوره‌ی هر قوم ریشه و پیشینه كهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تكیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه ­های آن بیان شده است. تا آن­جا که لازم بود به بن­مایه­های اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه­ های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیین­های اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیم‌بندی شده است. پس از آن­ که بر اساس کتاب­های معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آن‌ ها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.

واژگان كلیدی: شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و … 

1-1- مقدمه

هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سروده‌ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه‌ها و مقاومت‌ها را می‌ستود و ثبت می‌کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش‌های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه‌های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه‌ی مظاهر و نشانه‌ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت‌نامه‌ها پیشانی‌بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه‌ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته‌اند. آثاری كه، ارزش‌ها جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

شعر مقاومت نوشته‌ی شاعرانی است كه زخم‌های فرود آمده بر سینه‌ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف‌هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده‌اند. توصیف خیانت‌ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ‌ها و مرثیه‌های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی‌شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه‌های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می‌شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده بررسی می‌شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت‌های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال‌هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می‌پیچید و کاروان‌های رزمندگان از خیابان‌ها گذر می‌كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می‌پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می‌شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان‌های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل‌گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده‌هایی تاریخی می‌تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه‌ی مقاومت است که جاودانه می‌گردد.

«هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه‌ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می‌كند و گستره­ی باستان شناسی در می‌ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره‌ها جست.»

(واحد دوست،1379: 25)

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می‌کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می‌سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ‌ترین ملت وارد می‌شد؛ كمرشان می‌شكست و اساس آن‌ ها در هم می‌شد. در جامعه‌ای زندگی می‌كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان‌مردی هستند در اینجا شایسته می‌دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره‌ای در آن‌ هاست؛ كه نشان دهنده‌ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه‌ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می‌باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره‌ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع‌ آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده‌ام.

 شاید پژوهش تكراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایه‌های اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بی‌كران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی كه بر پهنه‌ی دریای علم حركت می‌كنی درمی‌یابی كه هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:

 فصل اول: كلیات كه شامل: هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش كار.

فصل دوم: به دو قسمت 1- تاریخچه‌ دفاع مقدس 2- آشنایی با شاعران مقاومت

فصل سوم: واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن است.

به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.

1-اسطوره‌های طبیعت و عناصر اربعه 2-اسطوره‌های شاهان و قهرمانان

3-اسطوره‌های موجودات فرا طبیعی و جانوران غیر انسان

4-اسطوره‌های پیامبران

1-2- پیشینه پژوهش 

این موضوع در ادبیات ایران مورد توجه بوده است دانشجویان متعددی در رشته‌ ادبیات فارسی، در زمینه‌ی اسطوره پایان‌نامه نوشته‌اند. به طور مثال: تجلی اسطوره در شعر حافظ تألیف محمد سرور مولایی، اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی تألیف راضیه رزازان سال 1391، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی تألیف مهوش واحد دوست، اساطیر در خمسه نظامی و منطق‌الطیر تألیف حمیرا زمردی، بازتاب اسطوره در اشعار سهراب سپهری تألیف ابوالقاسم اسماعیل‌پور، بازتاب اسطوره در شعر احمد شاملو و … نتایج تحقیقات حاكی از آن است كه پیوند شعر و اسطوره بنیادین است و اینكه شعر بر دوش اسطوره‌ها حركت كرده جلو آمده و به میزان قدرت تخیل و آگاهی از فرهنگ سرزمین و اوضاع اجتماعی كه در آن زندگی می‌كنند، اسطوره‌ها را در شعر به كار می‌برند. همان طور كه از عناوین آثار به خوبی بر می‌آید در هیچ از این آثار به طور اختصاصی و مفصل موضوع اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تكیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی بررسی نشده است. بنابراین این پایان‌نامه هم از نظر موضوع و هم به لحاظ شیوه‌ی كار با تمام پژوهش‌های انجام شده متفاوت است.

-3- اهداف تحقیق

با توجه به علاقه‌ای كه به شعر دفاع مقدس دارم، این موضوع را به عنوان پایان‌نامه انتخاب كردم. هدفم از این تحقیق شناخت بیشتر شاعران دفاع مقدس، كاركرد اسطوره، دریافت نمادهای اساطیری و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده است.

1-1. شرح و بیان مسأله‌ی پژوهش… 4

1-2. ضرورت و اهمیّت موضوع تحقیق.. 5

1-3. اهداف تحقیق.. 5

1-4. سوالات تحقیق.. 5

1-5. پیشینه‌علمی موضوع تحقیق.. 5

1-6. روش تحقیق.. 6

فصل دوم: شرح احوال و زندگانی نظیری نیشابوری

2-1. زندگی نظیری نیشابوری.. 8

2-2. نگاه نظیری نیشابوری به شاعران متقدم. 11

2-3. سبك شعری نظیری نیشابوری.. 12

2-4. ویژگی‌های سبك هندی.. 13

2-5. ویژگی‌های بیان نظیری نیشابوری.. 15

فصل سوم: تشبیه، تمثیل و اسلوب معادله

3-1. تشبیه. 18

3-2. تقسیم‌بندی تشبیه براساس مفرد و مركب بودن. 25

3-3. انواع تشبیه بر پایه‌ی وحدت و تعدد طرفین.. 32

3-4. تشبیه بلیغ. 35

3-5. تمثیل و اسلوب معادله. 36

فصل چهارم: استعاره

4-1. استعاره 43

4-2. بخش اول: استعاره‌ی مصرحه. 44

4-3. بخش دوم: استعاره‌ی مكنیه. 54

4-4-بخش سوم: تشخیص…. 55

4-5. بخش چهارم: اضافه‌ی استعاری.. 58

فصل پنجم: كنایه

5-1. كنایه. 61

5-2. انواع كنایه. 61

5-3. گونه‌های كنایه بر پایه‌ی وسائط.. 62

5-4. كنایه بر پایه‌ی مكنّیٌ عنه. 66

5-5. عناصر كنایه در غزلیّات نظیری نیشابوری.. 70

5-6. عناصر قرآنی.. 71

5-7. عناصر اساطیری.. 72

5-8. عناصر تاریخی.. 72

5-9. عناصر آداب اجتماعی، مذهبی و عامیانه. 74

5-10. مجاز. 75

5-11. علاقه‌ی حال و محل یا ظرف و مظروف… 76

5-12. علاقه‌ی كلیت و جزئیت… 80

 

5-13. علاقه‌ی ماكان و مایكون. 82

5-14. علاقه‌ی سببیت یا علت و معلول. 85

5-15. مجاز به علاقه‌ی لازمیت و ملزومیت… 85

5-16. مجاز به علاقه‌ی آلیت… 88

5-17. علاقه‌ی خاص و عام. 89

نتیجه گیری.. 90

منابع: 93

منابع: 94

چكیده

نظیری نیشابوری از شاعران برجسته‌ی سال‌های آغازین قرن یازدهم هجری است كه دیوان وی را مجموعه غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیعات و رباعیات تشكیل می‌دهد در دیوان وی 564 غزل وجود دارد كه از جنبه‌های مختلف شایسته‌ی بررسی و توجه بیشتر هستند. یكی از این جنبه‌ها حوزه‌ی بیان است كه اهمیت آن بر هیچ كس پوشیده نیست، غزل نظیری نیشابوری از هر جهت شایسته‌ی تحلیل و بررسی است اما خصیصه‌ی ادبی مخصوصاً حوزه‌ی بیان آن متمایزتر است و به غزلیات وی رنگ و بوی خاصی بخشیده كه در این پایان‌نامه به بررسی آنها پرداخته شده است. این پایان‌نامه در پنج فصل بررسی و تنظیم شده كه فصل اول شامل كلیات و تعاریف است كه به شرح و بیان مساله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، كاربرد نتایج تحقیق، پیشینه‌علمی موضوع، فرضیه یا سئوال‌های تحقیق و شرح روش تحقیق می‌پردازد، فصل دوم به زندگی‌نامه‌ی نظیری نیشابوری، آثار، دانش و آگاهی او و تاثیر و تأثرش بر شعرای قبل و بعد از خود تنظیم شده است. اما تنه‌ی اصلی این پایان نامه از فصل سوم  شروع می‌شود كه از سه بخش تشبیه، اسلوب معادله، تمثیل ، فصل چهارم استعاره و فصل پنجم كنایه و مجاز تشكیل شده است. مبنای كار تقسیم‌بندی تنه‌ی اصلی پایان‌نامه همان تقسیم‌بندی رایج در علم بیان است با این تفاوت كه اسلوب معادله و تمثیل را با توجه به زیرساخت تشبیه بودن‌شان زیرمجموعه‌ی تشبیه آوردیم.  نتایج تحقیق نشان می‌دهد كه آرایه‌های مذكور به غزلیات نظیری نیشابوری غنای خاصی بخشیده است

مقدمه
بی‌توجهی شاهان صفوی نسبت به ادب غنایی سبب مهاجرت شاعران ایرانی به سرزمین هند شد و دلیل دیگر این مهاجرت این بود كه شاهان گوركانی با تشویق و ترغیب شاعران فارسی زبان محفل شعر و شاعری را گرم نگه داشته بودند و این باعث به وجود آمدن سبك هندی با مشخصه‌ های خاص خود شد كه از جمله‌ی ویژگی‌های آن نازك خیالی، دقت نظر، ظرافت در گفتار، توجه به زبان كوچه و بازار و … می‌باشد، نظیری نیشابوری از جمله شاعرانی است كه از سبك هندی پیروی كرده و دیوان او مشتمل بر 564 غزل می‌باشد كه در تك تك غزلیاتش ویژگی‌های خاص سبك هندی را گنجانده است.

این پایان‌نامه پژوهشی در صور خیال غزلیات نظیری نیشابوری است، برای بررسی جنبه‌های زیبایی شناختی و ویژگی‌های صورخیال، ابتدا شواهد تمام صورت‌های خیالی استخراج گردیده و بسامد هر كدام از انواع مختلف صور خیال مشخص شده است، در ارزیابی جلوه‌های هر كدام از آن صورت‌های خیال انگیز در غزلیات نظیری نیشابوری، ابتدا تعریف آنها مطابق آن چه در میان علمای علم بیان مشهور است ارائه شده است. در هر فصل تلاش شده تا كاربرد هر كدام از انواع صورخیال، برای خواننده معلوم گردد. از آنجا كه استشهاد ابیات و شواهد زیاد، موجب گسیختگی رشته‌ اندیشه‌ی خواننده و افزایش حجم پایان‌نامه می‌شد، تنها به ذكر چند شاهد مثال به همراه تصویر آن بسنده كرده و در پایان برای جلوگیری از تكرار فقط تعداد هر آرایه را شمرده و در مجموع ذكر نموده‌ایم. كه تشبیه با 27 درصد بالاترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن اسلوب معادله و تمثیل با 20 درصد فراوانی و استعاره با 20/19 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند برای انجام این پژوهش دیوان «نظیری نیشابوری» تصحیح و تعلیق محمدرضا طاهری چاپ موسسه‌ی انتشارات نگاه (1389) را اساس كار خود قرار داده‌ایم. در فصل اول كلیات و مبانی پژوهش، بررسی شده است، كه در آن به شرح و بیان مسئله پژوهشی، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف، كاربرد نتایج، پیشینه‌علمی موضوع، سؤال‌ها و فرضیه‌ها و شرح روش تحقیق پرداخته است. در فصل دوم شرح احوال و زندگی نامه‌ی نظیری نیشابوری بررسی شده و سپس سبك هندی و شاخصه‌های مهم آن و تأثیر آن بر نظیری نیشابوری تحلیل شده است. در فصل سوم، عناصر صورخیال بررسی شده كه شامل بخش‌های مختلفی است در بخش اول تشبیه و انواع آن بررسی شده كه تشبیه بلیغ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بخش دوم بررسی اسلوب معادله و تمثیل می‌باشد. فصل چهارم كه به استعاره تعلق دارد و به بررسی انواع استعاره‌ی مصرحه‌، مكنیه، اضافه استعاری و تشخیص می‌پردازد. فصل پنجم كنایه است كه كنایه از دیدگاه‌های مختلف، تلویح، ایما، رمز و تعریض بر اساس مكنّی عنه و مكنّی به و سپس از دیدگاه كنایه از اسم، كنایه از صفت و كنایه از فعل بررسی كرده‌ایم اما در بخش مجاز هر چند برخی علما آن را به عنوان صورخیال قبول ندارند. به خاطر علاقه‌ی شباهت آن نتوانستیم از ذكر این بخش صرف نظر كنیم.

البته هر اندازه که سخن حافظ ، روان و ساده می نماید و هر کس آن را ترجمان ما فی الضمیر خود یابد و نسبت به آن جذبه و کشش خاصی ـ که مافوق جاذبة سخن معمولی و عادی است ـ در خود احساس می کند ، به همان اندازه روشن ساختن رمز جذّابیّت سخن او و در یک کلام نمایاندن همان نکته ای که باعث مقبولیت عام شعر او شده ، یعنی «صور خیال در شعر حافظ» دشوار می باشد زیرا بیانش سخنی است که در آن ، حقیقت و امید و آرزو با پوچی و نا امیدی و جبر در هم آمیخته و با رنگ و بوی اعجاز و اسطوره و وحی بر صدر کلام سخنسرایان و سخنگویان ادب ، جایگاه و مرتبه ای والا و استثنایی به خود اختصاص داده است .

 

 

به درستی که حافظ از این جهت  ـ  یعنی کاربرد صور خیال  ـ  ممتاز است چه  او در استفاده  از عناصر صورخیال ، کار را به حدّ اعجاز رسانده است و آرایش کلام با صنایع معنوی همچون : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز را به گونه ای رقم زده است که سخن علاوه بر فصیح و بلیغ شدن ، مناسب حال و مقام نیز قرار گیرد و این هنر از هر کسی بر نمی آید و یا حداقل هنر نمایی در این هنر ، کار هر کسی نیست . ولی خواجة شیراز این یگانه علمدار میدان رندان و سر حلقة آزادگان و وارستگان با بهره گیری از تجربیات گرانبار انسانی در طّی تحوّل زبان فارسی و همچنین خوشه چینی و تلّمذ در مکتب وحی و قرآن ، براستی در این هنر ممتاز گردیده است .

 

بخش دوم : بیان مسئله :

صورخیال یعنی شکل های مختلف تخیّل که شعر را با مفهومی خیالی و تصویری همراه می سازد زیرا عنصر معنوی شعر در همه ی زبانها و در همه ی ادوار ، همین خیال و شیوه ی تصور  ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادّی و معنوی است و زمینة اصلی شعر را صور گوناگون و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد .

خیال یا تصور ، همان کوشش ذهنی شاعر است که برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت انجام می دهد و شعر اگر با تخیّل همراه نباشد سخن موزون است که شعر حقیقی محسوب نمی شود . پس عناصر صورخیال از جمله : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز با انواع مختلفی که دارند ، شعر را خیال انگیز کرده به آن مفهوم واقعی می بخشد .

حافظ که شاعری زیرک و رند است با بهره گرفتن از عوامل مختلف ، غزلهایی هنرمندانه از خود به جا گذاشته است که زبان حال همه ی افراد در سنین مختلف و در دوره های مختلف و در دوره های متفاوت می باشند و هرگز رنگ کهنگی به خود نمی گیرند . از جمله عوامل این استواری و طراوت دایمی اشعار او ، استفاده از عناصر صورخیال است که بسیار هنرمندانه به کار رفته اند و موجبات جاودانگی و جهانگیری شعر او را فراهم آورده اند و در یک کلام می توان گفت که راز بقا و افق درخشنده ی غزلهای خواجه ی شیراز ، هنر تخیّل انگیزی اوست که در این رساله مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد .

 

 

بخش سوم : اهداف تحقیق :

انگیزه ی حقیر در انتخاب این موضوع ، این بود که گوشه ای از عظمت هنری حافظ را ـ که آن چنان پوشیده است ـ تا حدودی دریابد و این نکته را که ذهن بسیاری از نویسندگان و ادب شناسان را به خود مشغول داشته است ، تا اندازه ای روشن سازد و از این طریق هر طالب علم و دانش پژوهی را که بخواهد در دیوان حافظ به تحقیق و تفحض بپردازد ، یاری نماید . توضیح آن که اگر چه عده ای از حافظ شناسان و ادیبان بزرگ تا حدودی در این مورد ، داد سخن داده و راه را برای پژوهندگان هموار ساخته اند امّا هنوز برجستگیای شعر خواجه ی شیراز آن طور که باید و شاید ، بررسی نگردیده و این مشکل به طور کامل از سر راه ادب دوستان برداشته نشده است زیرا دیوان حافظ یک مجموعه ی ادبی صرف نیست ، فراتر از ادبیات است ، نامه ی زندگی است ، زندگینامة ماست و چه جست و جوهای عالمانه ای که صرف ردیابی پیشینة مکتب فلسفی و مذهب کلامی و فرقه ی عرفانی حافظ شده و راه به جایی نبرده است . همین موارد ، انگیزه ای شد تا این رساله با هدف روشن سازی بیشتر هنرمندیهای حافظ نگاشته شود .

 

بخش چهارم : اهمیت تحقیق :

از آن جا که در دیوان حافظ ، صور بلاغی به طور کامل بررسی نشده و زیباییهای زیادی در دوران ادبیات نهفته است لازم می باشد که زوایای پنهان این ابیات از لحاظ زیباشناسی مشخص گردد تا دانش پژوهان و علاقه مندان ادبیات با آن آشنایی بیشتر پیدا کنند از این لحاظ ، بحث و تتبع درباره ی شعر حافظ در حوزه ی زیبایی شناسی ضروری به نظر می رسد .

 

بخش پنجم ـ پرسشهای تحقیق :

1- صورخیال یعنی چه ؟

2- عناصر صورخیال کدامند؟

3- تأثیر صورخیال در آثار ادبی چیست ؟

4- حافظ ، چگونه از عناصر صورخیال در شعر خود بهره برده است ؟

5- صورخیال چه تأثیری در طراوت همیشگی و ماندگاری شعر حافظ داشته است ؟

 

بخش ششم ـ فرضیه ها :

1- اهل ادب ، گاهی عناصر صورخیال را برای زیباسازی در شعر خود به کار برده اند .