مکان‌یابی رقابتی تسهیلات به استقرار تسهیلات با در نظر گرفتن رقابت در بازار می ­پردازد و هر یک از تسهیلات برای به دست آوردن سهم قابل کسب بازار با تسهیلات موجود به رقابت می­پردازند. سهم قابل کسب از بازار نسبت عکس با فاصله تسهیل از مشتری داشته و با میزان جذابیت تسهیل نسبت مستقیم دارد. جذابیت هر تسهیل به عوامل مختلفی ازجمله کیفیت و قیمت تسهیل بستگی دارد و هر یک از این عوامل دارای وزنی متفاوت برای مشتریان در مکان­های متفاوت می­باشد. در مدل ارائه‌شده در این تحقیق این مسئله را موردتوجه قرار داده و مشتریان به خوشه ­های متفاوت تقسیم‌بندی شده ­اند که در هر خوشه قیمت و کیفیت وزن­های مختلفی دارند. در این بررسی در سه مرحله مسئله مدل و حل‌شده است. در مرحله اول میزان جذابیت تسهیل تعیین‌شده و در مرحله دوم مکان مناسب برای جایابی مشخص می­ شود. در مرحله سوم نیز میزان کیفیت و قیمت تسهیل جدید در مکان بهینه تعیین می­گردد. درنهایت برای نشان دادن امکان­ پذیری روش­های پیشنهادی مثال عددی ایجادشده و میزان سود و قیمت و کیفیت تسهیل جدید به‌دست‌آمده است.

کلیدواژه: مکان‌یابی رقابتی تسهیلات، تعادل نش، جذابیت متغیر تسهیل، خوشه­بندی مشتریان.

فهرست مطالب                                                                                  شماره صفحه                                                                                                 

فصل اول       کلیات تحقیق.. 1

1-1-    مقدمه. 2

1-2-    تعریف مسئله. 3

1-3-    ضرورت بررسی مکان‌یابی رقابتی.. 4

1-4-    اهداف مسئله. 4

1-5-    جنبه نوآوری و جدید بودن پایان‌نامه. 5

1-6-    ساختار کلی پایان‌نامه. 5

1-7-    جمع‌بندی فصل.. 5

  فصل دوم        بر ادبیات و پیشینه تحقیق.. 6

2-1-    مقدمه. 7

2-2-    طبقه‌بندی مسائل مکان‌یابی با نگرش سنتی.. 7

2-3-    طبقه‌بندی مسائل مکان‌یابی با نگرش نوین.. 8

2-4-    فواصل در مسائل برنامه‌ریزی تسهیلات… 9

2-5-    مسئله مکان‌یابی رقابتی.. 12

2-6-    طبقه‌بندی مسائل مکان‌یابی رقابتی.. 13

2-6-1-       طبقه‌بندی مسائل مکان‌یابی رقابتی بر اساس رفتار مشتری.. 14

2-6-1-1-         انتخاب قطعی.. 14

2-6-1-2-         انتخاب تصادفی.. 16

2-6-1-2-1-         مدل گرانشی هاف… 16

2-6-1-2-2-         مدل MCI. 18

2-6-2-       طبقه‌بندی مسائل مکان‌یابی رقابتی بر اساس نحوه ورود به محیط رقابت… 20

2-6-2-1-         ورود نوبتی به بازار. 21

2-6-2-1-1-         ورود نوبتی به بازار و بدون عکس‌العمل رقبا 21

2-6-2-1-2-         ورود نوبتی به بازار باوجود عکس‌العمل رقبا 21

2-6-2-1-2-1- برنامه‌ریزی دوسطحی. 22

2-6-2-1-2-2- مدل ریاضی برنامه‌ریزی دوسطحی. 25

2-6-2-1-2-3- استفاده از شرایط کراش-کاهن-تاکر (KKT) 26

2-6-2-2-         ورود هم‌زمان به بازار. 30

2-6-2-2-1-         نظریه بازیها 30

2-6-2-2-1-1-……………………………………………. فرضیات اساسی در نظریه بازی­ها 32

2-6-2-2-1-2-……………………………………………………………….. طبقه ­بندی بازیها 33

2-6-2-2-1-3-………………………………………………………….. بازی­های استراتژیک… 35

2-6-2-2-1-4-……………………………………….. بازی­های استراتژیک با اطلاعات کامل. 36

2-6-2-2-1-5-………………………………………………………………………. تعادل نش.. 36

  فصل سوم       روش تحقیق.. 40

3-1-    مقدمه. 41

3-2-    مدل­سازی مسئله. 41

3-2-1-       مدل سهم بازار. 45

3-2-2-       مسئله مکان‌یابی.. 45

3-3-    روش سه مرحله­ ای.. 47

3-3-1-       مرحله تعیین میزان جذابیت… 47

2-3-3-        مرحله تعیین مکان بهینه. 47

3-3-3-       مرحله تعیین میزان کیفیت و قیمت… 48

3-4-    تعادل جذابیت… 48

3-5-    جایابی تسهیلات جدید. 50

3-6-    اندازه کیفیت و قیمت… 51

3-7-    جمع‌بندی فصل.. 51

  فصل چهارم      بررسی عملکرد روش سه مرحله‌ای در حل مسائل مکان‌یابی رقابتی.. 53

4-1-    مقدمه. 54

4-1-1-       مثال عددی.. 54

4-2-    تحلیل حساسیت… 58

-3-4  جمع­بندی فصل……………60

  فصل پنجم         نتیجه ­گیری و پیشنهادات آتی.. 61

 

 

5-1-    مقدمه. 62

5-2-    بر فصلهای گذشته. 62

5-3-    خلاصه تحقیق.. 62

5-4-    پیشنهادات برای تحقیقات آتی.. 63

5-5-    جمع‌بندی فصل.. 64

  فهرست منابع و مراجع     65

  پیوست­ها 68

7-1-    کدهای لازم برای محاسبه جذابیت و تابع هدف… 69

7-2-    کدهای مثال 4-1-1. 70

1-2-7-        برای نقطه کاندیدا       [20,20] 70

2-2-7-        برای نقطه کاندیدا [40,35] 70

3-2-7-        برای نقطه کاندیدا [30,80] 71

4-2-7-        برای نقطه کاندیدا [100,75] 71

5-2-7-        برای نقطه کاندیدا   [105,40] 72

1-1-      مقدمه

          در دنیای امروز، روند سرعت تغییرات در عرصه اقتصاد و صنعت، به‌ویژه در قرن بیستم افزایش بیشتری داشته است. درنتیجه، میان سازمان­های تولیدی و خدماتی رقابتی بیشتری به وجود آمده و آن‌ ها را مجبور به ارائه خدمات بهتر و ایجاد مزیت­های رقابتی بیشتر با هدف دوام بیشتر و سود بیشینه در بازارهای داخلی و جهانی کرده است. در مقابل، مشتریان و مصرف­ کنندگان به دنبال کالا و خدماتی هستند که نیازهای فعلی و آتی را به بهترین نحو پاسخ دهد. مشتریان کالایی را انتخاب می­ کنند که کمترین فاصله را از محل استقرار تسهیلات داشته و مطلوبیت مورد انتظار خود را از آن تسهیلات به دست آورند. میزان مطلوبیت تسهیلات به معیار­های مختلفی می ­تواند بستگی داشته باشد و این معیارها برای مشتریان مختلف دارای میزان اهمیت متفاوتی است.

همین عوامل باعث شده است که سازمان­ها برای رسیدن به اهدافشان، به مسئله جایابی تسهیلات و تعیین میزان مطلوبیت، توجه ویژه‌ای داشته باشند.

برنامه‌ریزی تسهیلات[1] که از مباحث مهم در مهندسی صنایع است دو بخش عمده جایابی[2] و طراحی[3] را شامل می­ شود که مهم‌ترین بخش طراحی، استقرار یا جانمایی[4] و بخش­های دیگر آن حمل‌ونقل[5] و طراحی ساختمان و تأسیسات[6] است. منظور از تسهیلات، هر مجموعه، شامل کارخانه، دانشگاه، بیمارستان، مجتمع­های تجاری و… است. در جایابی، ما به بررسی محل قرار گرفتن یک تسهیل[7] برای رسیدن به اهداف موردنظر می­پردازیم که برای تعیین محل آن، معیارهای مهمی مؤثرند، ازجمله نزدیکی به جاده­های اصلی، بازار مصرف،­ منابع تأمین مواد اولیه، در دسترس بودن نیروی انسانی موردنیاز، شرایط محیطی، امکان توسعه، مقررات و قوانین دولتی و …

یکی از مسائلی که باید در مراحل اولیه طراحی سیستم­های صنعتی موردتوجه قرار گیرد مسئله مکان‌یابی و استقرار تسهیلات است. مطالعه پیرامون تعیین مکان بهینه صنعتی و حتی تجاری، از دیدگاه جغرافیدانان و علمای علم اقتصاد همواره دارای اهمیت و اولویت بوده است. مراکز صنعتی و تجاری و کارخانجات برای تعیین مکان احداث کارخانه، استقرار تجهیزات و دپارتمان­های خود در کارخانه، استقرار دفاترشان در سطح شهر، تعیین مراکز توزیع محصولات و… با چنین مسائلی سروکار دارند. درواقع، تصمیمات مربوط به مکان‌یابی و استقرار، نه‌تنها در مسائل صنعتی، بلکه در مسائل گوناگونی در بخش­های دولتی و خصوصی، اعم از صنعتی و غیر صنعتی ظاهر می­ شود. در بخش دولتی، تعیین مکان مراکز خدماتی، نظیر ایستگاه­های پلیس‌راه، اورژانس، بیمارستان­ها، ایستگاه­های آتش‌نشانی و… نیاز به اتخاذ چنین تصمیماتی دارد.

در ادامه این فصل، به بیان مسئله اصلی تحقیق و ضرورت انجام آن پرداخته می­ شود و سپس اهداف اساسی، جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق و ساختار کلی پایان‌نامه بیان‌شده است.

1-2-      تعریف مسئله

مسائل مکان‌یابی یکی از گسترده­ترین حوزه های مسائل بهینه­سازی ریاضی هستند. توجه به این حوزه به خاطر کاربرد بسیار وسیع آن، نه‌تنها برای انتخاب مکان بهینه تسهیلات بلکه به خاطر انتخاب مکان مناسب سخت­افزارها در جهت عملکرد مناسب و انجام وظایف به­گونه­ای رضایت­بخش است.

مکان‌یابی رقابتی شاخه­ای از مسائل مکان‌یابی است که به یافتن مکان مناسب برای تسهیلات عرضه­کننده محصولات و یا تسهیلاتی که به ارائه خدمات تجاری در یک محیط رقابتی مشغول هستند، اختصاص دارد. در مسائل مکان‌یابی رقابتی فرض بر این است که تسهیلات برای بیشینه کردن سهم قابل کسب خود از بازار به رقابت با دیگر رقبا می­پردازند.

یک مدل مکان‌یابی را می­توان رقابتی نامید اگر شامل شرایطی شود که در آن تسهیلاتی قبلاً مستقر باشند یا در آینده قرار باشد مستقر شوند و تسهیل یا تسهیلات جدید باید برای به دست آوردن سهم بازار با آن‌ ها رقابت کنند.

مسائل مکان‌یابی رقابتی را می­توان از دیدگاه ­های مختلف طبقه ­بندی کرد. برخی از این طبقه ­بندی­ها همانند طبقه ­بندی­های سابق است. مثلاً طبقه ­بندی بر اساس فضای جواب منجر به مسائل مکان‌یابی رقابتی روی صفحه، شبکه یا در حالت گسسته می­ شود؛ اما مفاهیم خاصی هستند که با مطرح‌شدن بحث رقابت پدیدار می­شوند. مهم­ترین آن‌ ها نوع رقابت، نحوه رفتار مشتری و نوع تابع هدف است [1].

مسئله موردنظر در این پایان‌نامه بررسی مسئله استقرار تسهیلات در بازاری که تسهیلات با مطلوبیت‌های مختلف وجود دارد، می‌باشد و مشتریان با رفتارهای مختلف در سطح بازار پراکنده می‌باشند.

1-3-      ضرورت بررسی مکان‌یابی رقابتی

بسیاری از مباحث تحقیق در عملیات در حوزه مکان‌یابی تسهیلات بر این فرض بناشده‌اند که نوعی انحصار در محیط وجود دارد. به عبارتی، تسهیل یا تسهیلاتی که قرار است در محیط مستقر شوند متعلق به تنها تأمین­کننده موجود در محیط هستند؛ اما این فرض در دنیای واقعی اغلب برقرار نبوده و رقبایی نیز در محیط وجود دارند. این موضوع از دیرباز توسط اقتصاددانانی که موضوع رقابت، ازجمله رقابت مکانی را مطالعه می­کردند شناخته‌شده بود. درواقع مسئله مکان‌یابی رقابتی نه‌تنها در حوزه تحقیق در عملیات، بلکه در حوزه اقتصاد مکانی نیز مطالعه شده است [1]. از دیگر جنبه­ های کاربردی مسئله مکان‌یابی رقابتی می­توان به‌پیش بینی رفتار رقبا در محیط رقابتی و تصمیم ­گیری بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده است. در این مسائل استدلال­های هندسی با استدلال­های تئوری بازی­ها ترکیب می­شوند تا مشخص شود چگونه رفتار تصمیم­گیرندگان بر یکدیگر تأثیر می­گذارد [2].

با توجه به کاربرد بالای بحث تعیین محل استقرار تسهیلات در صنایع تولیدی و خدماتی و این حقیقت که همواره موارد زیادی رقابت بین تسهیلات جدید و موجود برای در اختیار گرفتن سهم قابل کسب بازار وجود دارد، ضرورت انجام این تحقیق در زمینۀ استقرار رقابتی بیش‌ازپیش آشکار می‌کند.

1-4-      اهداف مسئله

اهداف اساسی این پایان نامه عبارت‌اند از:

• خوشه‌بندی مشتریان و مصرف­ کنندگان بر اساس میزان اهمیت و وزنی که به معیار­های تأثیرگذار بر مطلوبیت تسهیلات قائل هستند.
• مدل‌سازی جامع برای مسئله مکان‌یابی رقابتی تسهیلات در بازار با در نظر گرفتن خوشه­بندی مشتریان
• استقرار تسهیلات جدید در بازار و تعیین میزان مطلوبیت آن‌ ها
• تعیین قیمت و کیفیت تسهیل جدید در بازار

1-5-      جنبه نوآوری و جدید بودن پایان‌نامه

در تحقیقات گذشته­ای که در زمینه مکان‌یابی رقابتی تسهیلات مشاهده‌شده، رفتار همه مشتریان در مقابل مطلوبیت تسهیلات به صورتی مشابه در نظر گرفته‌شده است. در این تحقیق هدف ارائه مدلی جامع بر اساس خوشه­بندی رفتار مشتریان که بتواند جواب­های نزدیک به واقعیت داشته باشد، می­باشد. در این تحقیق عوامل مؤثر بر جذابیت تسهیلات در خوشه‌های مختلف، وزن‌های متفاوت داشته که در ادبیات موضوع تابه‌حال چنین کاری مشاهده نشده است. همچنین در این تحقیق میزان قیمت و کیفیت (به‌عنوان عوامل اصلی تعیین‌کننده مطلوبیت) تسهیل جدید در محل استقرار خود تعیین می­ شود.

1-6-      ساختار کلی پایان‌نامه

در تحقیق پیشرو، روش­هایی با رویکرد جدید برای مدل‌سازی مسائل مکان‌یابی رقابتی بر اساس شرایط حاکم بر بازار رقابت ارائه خواهد شد. در فصل دوم مبانی نظری مکان‌یابی رقابتی را مطرح منموده و مقالات ارائه‌شده در حوزه مکان‌یابی رقابتی و روش‌های استفاده‌شده در این فصل بررسی می‌شوند. در فصل سوم مسئله مکان­ یابی رقابتی مدل­سازی شده و روش سه مرحله­ ای برای حل مدل ارائه شده است. در فصل چهارم نیز مثالی را در نظر گرفته و با بهره گرفتن از روش­های این تحقیق حل شده است. در فصل پنجم نیز نتیجه ­گیری و پیشنهادات آتی آورده شده است.

1-2- دیوارهای سازه ای
در بخش زیر، تعریفی از دیوارهای سازه ای بتنی مسلح، انواع مختلف آنها، رفتار آنها، حالت های شکستگی و گسیختگی ، بارها، تحقیقات تحلیلی و  آزمایش های اجراء شده در خصوص دیوارهای سازه ای و نیز تعمیر و مقاوم سازی آنها ارائه شده است.
1-1-2- تعاریف
دیوارهای بتنی به عنوان دیافراگم های عمودی می باشند که از آنها اساساً برای مقاوم سازی در مقابل بارهای جانبی در سازه استفاده میشود.
2-1-2- انواع دیوارهای سازه ای
دیوارهای سازه ای بنا بر نسبت نماء دیوار (نسبت ارتفاع به طول) به دو گروه طبقه بندی می شوند.
1- دیوارهای بلند
این نوع از دیوارها توسط نسبت زیاد ارتفاع به طول مشخص شده ا ند. در این نوع از دیوارها جزء اصلی تغییر شکل، تغییر شکل خمشی است، اما باید گفت که تغییر شکل برش در مقایسه با آن کم است.این نوع از دیوارها در ساختمان هائی با اندازه بلند و متوسط استفاده میشود. Bachmann  در سال 1999 برنامه تحقیقاتی جامعی را در خصوص سیستم  های دیوار سازه ای بلند اجراء کرد. او آزمایشات چرخه ای، دینامیکی و شبه دینامیکی را بر روی نمونه هائی از دیوارها (دیوارهائی در مقیاس بزرگ) اجراء کرد و حالت های مختلف شکست و گسیختگی را گزارش کرد و در نهایت به مقایسه نتایج آزمایشات مختلف پرداخت.
2- دیوارهای کوتاه

این نوع از دیوارها توسط نسبت کم ارتفاع به طول مشخص شده اند. تغییر شکل برش، درصد زیادی از تغییر شکل را منجر میشود. در این نوع از دیوارها، روی دادن شکست خمشی غیر محتمل است. این نوع از دیوارهای در بناهائی چون مدارس، مراکز خرید و … کاربرد دارند. لازم به ذکر است که در این ساختمان ها از دیوارهای بتنی مسلح به منظور مقاوم سازی در مقابل بارهای جانبی استفاده میشود. چنین دیوارهائی در رآکتورهای هسته ای هم کاربرد دارند. Doostadr در سال 1994 به بررسی مشخصات منوط به تغییر شکل غیر قابل ارتجاع و نیز مقاومت و  یا قدرت دیوارهای ذکر شد

ه پرداخت. او حتی آزمایشاتی را بر روی دیوارهائی با نسبت نماء 75/0 و 1/0 اجراء کرد. اجزاء تغییر شکل منوط بر برش و خمشی می باشند که به طور برابر در چنین دیوارهائی لحاظ شده ا ند و تقریبا 80 درصد تغییر شکل کلی را تشکیل داده اند. آزمایش Palermo در سال 1998 در خصوص دیوارهای بالدار کوتاه تحت بارگذاری چرخه ای استاتیک بود که با انجام این آزمایش، بدین نتیجه رسید که این دیوارها منحنی های هیسترزیس را با پخش انرژی کم، در مقایسه با دیوارهای برشی بلند، تولید می کنند. خط تقسیم بین دو نوع دیوارها چندان بارز و مبرهن  نیست.

3-1-2- بارها
دیوارهای بتنی مسلح به سه نوع از بارها بنام بارهای جانبی در صفحه، بارهای عمودی و بارهای خارج از صفحه ارجاع داده شده اند.
1- بارهای جانبی در صفحه
اساسا دلیل روی دادن چنین بارهائی اثرات و پیامدهای باد یا زلزله است. مقاوم سازی این بارها، نقش و موضوع اصلی دیوارهای سازه ای است. بر خلاف بارهای گرانشی، این بارها به لحاظ بزرگی و مسیر (جهت) فرق می کنند و مساله باید در آنالیز و نیز طراحی لحاظ شوند. بخش زیادی از تحقیقاتی که منوط به دیوارهای سازه ای به بررسی این نوع از بارها اختصاص یافته است.
2- بارهای عمودی
اگرچه مقاوم سازی بارهای جانبی نقش اصلی در  دیوارهابتنی را دارند،اما در کنارآن بارهای ثقل یا گرانش عمودی می باشند. این بار روی رفتار دیوارهای سازه ای بلند اثر می گذارد و باید در هر بررسی که مرتبط به آنالیز و طراحی دیوارها است، لحاظ شود. بار محوری، مقاومت را نسبت به شکست برشی باافزایش نیروی اصطکاک به  موازات صفحه شکست افزایش می دهد و حتی باعث افزایش مقاومت خمشی بتن مسلح و نیز کاهش قدرت برش میشود، که بنا بر نظریه Taghdi و همکارانش در سال 2000، احتمال شکست یا گسیختگی ناشی از فشار قطری را افزایش میدهد. علاوه بر این، بار محوری، شکل پذیری خمیدگی یا انحناء را افزایش می دهد.

1-3-اهداف پایان نامه…………………………………………………………………………………………………. 3
1-4-ساختار پایان نامه…………………………………………………………………………………………………. 4
فصل دوم پایداری شیب و انواع روش­های تحلیل  شیب
2-1- مقدمه  …………………………………………………………………………………………………………….. 6
2-2- انواع ناپایداری در سطوح شیب­دار…………………………………………………………………………… 6
   2-2-1- ناپایداری در خاك­ها……………………………………………………………………………………. 6
     2-2-1-1- ریزش…………………………………………………………………………………………………. 6
     2-2-1-2- لغزش…………………………………………………………………………………………………. 7
     2-2-1-3- شكست دایره‌ای…………………………………………………………………………………….. 8
   2-2-2- ناپایداری در سنگ­ها……………………………………………………………………………………. 9
     2-2-2-1- شكست صفحه‌ای…………………………………………………………………………………… 9
     2-2-2-2- شكست گوه‌ای……………………………………………………………………………………… 9
     2-2-2-3- شكست واژگونی…………………………………………………………………………………… 9
   2-2-3- افتادن سنگ­ها…………………………………………………………………………………………… 10
2-3 روش­های تحلیل پایداری سطوح شیب­دار………………………………………………………………….. 11
   2-3-1- روش­های تجربی……………………………………………………………………………………….. 11
   2-3-2- روش احتمالاتی………………………………………………………………………………………… 12
   2-3-3- روش مونت كارلو………………………………………………………………………………………. 13
   2-3-4- روش تئوری بلوكی…………………………………………………………………………………….. 14
   2-3-5- روش­های عددی در تحلیل پایداری شیب………………………………………………………….. 15
   2-3-6- روش­های تعادل حدی…………………………………………………………………………………. 16
2-4- كاربرد روش­های تعادل حدی در تحلیل پایداری سطوح شیب­دار…………………………………… 16
   2-4-1- شكست صفحه‌ای………………………………………………………………………………………. 16
     2-4-1-1- بررسی امكان رخ دادن شكست صفحه‌ای……………………………………………………. 16
     2-4-1-2- تحلیل شكست صفحه‌ای به روش تعادل حدی………………………………………………. 17
   2-4-2- شكست گوه‌ای………………………………………………………………………………………….. 19
     2-4-2-1- شرایط وقوع شكست گوه‌ای……………………………………………………………………. 19
     2-4-2-2- تحلیل شكست گوه‌ای به روش تعادل حدی…………………………………………………. 20
   2-4-3- شكست دایره‌ای………………………………………………………………………………………… 20
     2-4-3-1- شرایط وقوع شكست دایره‌ای…………………………………………………………………… 20
     2-4-3-2- تحلیل شكست دایره‌ای به روش تعادل حدی………………………………………………… 21
     2-4-3-3- محاسبه ضریب ایمنی برای شكست دایره‌ای…………………………………………………. 21
2-5-  پایداری خاكریزها با روش باریكه‌های قائم……………………………………………………………… 22
   2-5-1- روش فلنیوس……………………………………………………………………………………………. 24
   2-5-2- روش بیشاپ…………………………………………………………………………………………….. 27
   2-5-3- روش جانبو………………………………………………………………………………………………. 30
   2-5-4- روش تیلور……………………………………………………………………………………………….. 32
   2-5-5- روش اسپنسر…………………………………………………………………………………………….. 34
   2-5-6- روش سارما………………………………………………………………………………………………. 36
2-6نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………….. 36
فصل سوم تشریح الگوریتم برنامه‌‌نویسی ژنتیک
3-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………. 38
3-2 تاریخچه­ی ظهور الگوریتم برنامه‌نویسی ژنتیک…………………………………………………………… 38
3-3 ویژگی­های الگوریتم برنامه‌نویسی ژنتیک………………………………………………………………….. 39
3-4 تحقّق الگوریتم برنامه‌نویسی ژنتیکی…………………………………………………………………………. 41
   3-4-1 ایجاد یک جمعیت اوّلیه…………………………………………………………………………………. 41
   3-4-2 تکرار مراحل زیر تا برقراری شرط پایان GP………………………………………………………. 41
3-5 ایجاد جمعیت اوّلیه……………………………………………………………………………………………… 42
3-6 عملگرها در الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک………………………………………………………………… 43
   3-6-1 عملگرهای اصلی در الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک……………………………………………….. 43
     3-6-1-1 عملگر تکثیر…………………………………………………………………………………………. 43
     3-6-1-2 عملگر تزویج……………………………………………………………………………………….. 43
   3-6-2 عملگرهای فرعی در الگوریتم برنامه‌نویسی ژنتیک………………………………………………… 45
     3-6-2-1 عملگر جهش……………………………………………………………………………………….. 45
     3-6-2-2 عملگر جایگشت……………………………………………………………………………………. 46
     3-6-2-3 عملگر ویرایش……………………………………………………………………………………… 46
     3-6-2-4 عملگر کپسوله‌سازی……………………………………………………………………………….. 46
     3-6-2-5 عملگر ده یک کشی………………………………………………………………………………. 46
   3-6-3- انتخاب والدین………………………………………………………………………………………….. 47
     3-6-3-1- روش چرخ­گردان…………………………………………………………………………………. 47
   3-6-4 محاسبه­ی شایستگی……………………………………………………………………………………… 48
3-7 تعیین پاسخ نهایی……………………………………………………………………………………………….. 49
3-8 شرایط خاتمه در الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک…………………………………………………………… 49
3-9 استفاده از الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک در به دست آوردن ضریب اطمینان………………………… 49
   3-9-1 مدل کردن الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک با بهره گرفتن از نرم افزار متلب…………………………. 50

 

3-10 نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………….. 52
فصل چهارم: مدلسازی پایداری شیروانی سد­های خاکی با بهره گرفتن از الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک
4-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………… 54
4-2- روند و نحوه ی ساخت بانک اطلاعاتی برای تولید مدل الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک…………. 54
4-3-مدل سازی نمونه­های سد در برنامه GEO-SLOPE…………………………………………………. 55
4-4-روش آنالیز………………………………………………………………………………………………………. 59
   4-4-1-روش Grid & Radius……………………………………………………………………………. 59
   4-4-2-روش Entry & Exit……………………………………………………………………………….. 61
   4-4-3-مقایسه دو روش………………………………………………………………………………………….. 62
4-5-مدل بهینه الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک…………………………………………………………………. 115
4-6-بررسی و بحث در ارتباط با مدل الگوریتم برنامه نویسی ژنتیک…………………………………….. 118
4-7-صحت فرمول­ها با نمونه ی واقعی…………………………………………………………………………. 124
   4-7-1-سد قره آقاچ……………………………………………………………………………………………. 124
   4-7-2-سد سورک……………………………………………………………………………………………… 125
4-8-نتیجه گیری و جمع بندی……………………………………………………………………………………. 125
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد
5-1-نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………. 128
5-2- پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………….. 129
منابع و مراجع. ………………………………………………………………………………………………………. 130
1-1-       مقدمه
احداث سدها، یکی از مهم­ترین و حیاتی­ترین پروژه­ ها در هر کشور محسوب می­ شود و طرح ایمن و اقتصادی آن نیازمند زمان و هزینه زیادی می­باشد.
انواع سد­ها عبارتند از سد بتنی وزنی که پایداری آن بر اساس وزن آن است، سد بتنی قوسی که ممکن است تک قوسی یا دو قوسی باشد، سد بتنی پایه دار و پشت بنددار، سد پاره سنگی (که سنگی و سنگریزه ای هم گفته می شود)و سد خاکی که عمده مصالح آن مواد خاکی و پاره سنگی است.
به طور کلی سدی که بدنه آن از مصالح خاکی یا پاره سنگی یا از هر دو ساخته می­ شود به نام سد خاکریز[1] نامیده می­ شود و اگر عمده مصالح آن خاک باشد، سد خاکی[2] نامیده می­ شود.
از زمان­های بسیار پیش احداث سدهای خاکی به منظور تنظیم و ذخیره­ی آب معمول بوده است،اما به علت امکانات محدود و عدم شناخت قوانین مکامیک خاک و هیدرولیک، ارتفاع سد­ها و بدنه خاکی از مقدار محدودی فراتر نمی­رفت.امروزه با پیشرفت علم مکانیک خاک و توسعه امکانات تکنولوژی و مطالعات دقیق­تر توانسته ­اند سد­های خاکی با ارتفاع­های قابل ملاحضه­ای احداث نمایند.از دیدگاه تکنیک و روش ساخت سدهای خاکی دو گروه هستند که تقریبا تمامی آنها در گروه غلتکی(کوبیدنی)قرار دارند و تعدادی در گروه هیدرولیکی و نیمه هیدرولیکی طبقه بندی می­شوند. منظور از سد­های غلتکی این است که ساخت سد با روش کوبیدن خاک که به وسیله ی غلتک است صورت می­گیرد و روش هیدرولیکی این است که با انباشته شدن مصالح ساخت سد صورت می­گیرد. از دیدگاه همگنی بدنه سد، سد­های خاکی را می توان به سه دسته تقسیم بندی کرد:سد­های خاکی همگن، سدهای خاکی مطبق یا مغزه دار و سدهای خاکی دیافراگمی.
سدهای خاکی همگن به سدی گفته می­ شود که تمام بدنه آن از یک نوع مصالح ساخته می­ شود. سدهای خاکی مطبق یا ناهمگن از معمول­ترین نوع سد­های خاکی است. در این نوع، نقش آب­بندی سد به عنوان مخزن به عهده­ مغزه است و نقش استحکام و پایداری را عمدتا پوسته ایفا می­ کند.سد­های خاکی دیافراگمی بدین صورت است که تمام بدنه از مواد درشت دانه یا مخلوط ساخته می­ شود و فقط بخشی که نقش آب بند را دارد به صورت دیواره یا پرده غیر قابل نفوذ در بدنه ی سد تعبیه می­گردد.
انواع خرابی­هایی که در سد­های خاکی رخ می دهد بر حسب اهمیت عبارتند از:

• انهدام حاصل از سرریز آب روی سد
• در اثر زه غیر مجاز و شسته شدن خاک
• گسیخته شدن دامنه­ها
• شسته شدن کنار تونل­ها
• در اثر شسته شدن پوشش نفوذ ناپذیر بالادست

استاد راهنما:

 

دکتر غلامعباس بارانی

چکیده:
امواج دریا در جلوی دهانه بندر میشکنند و باعث به تعلیق در آمدن رسوبات بستر دریا میگردند.این رسوبات در اثر امواج ضعیف دریا و یا حرکت کشتی ها به داخل بندر راه یافته و نهایتاً در آنجا ته نشین میگردند و دراثر ادامه این فرایند از عمق مفید ناحیه داخل بندر کاسته شده و برای سرویس دهی پیوسته بندر نیاز به عملیات لایروبی کف میباشد که این عملیات به دلیل حجم بسیار زیاد رسوب مستلزم صرف وقت و هزینه بسیار گزافی میباشد.
از آنجاکه صفحات مستغرق درکانالهای آبگیر مورد استفاده قرارگرفته وبه طرزقابل ملاحظه ای در انتقال عرضی رسوب وکنترل ورود رسوب به داخل آبگیر موثر بوده است، لذادر این تحقیق با بهره گرفتن از مدل فیزیکی و شبکه بندی محوطه بندر و اطراف آن و شبیه سازی امواج دریا توسط دستگاه موجساز در محیط آزمایشگاه ابتدا میزان رسوب ورودی در نقاط مختلف شبکه بندی بندردر حالت بدون استفاده از صفحات مستغرق، اندازه گیری شده و سپس با کار گذاشتن صفحات مستغرق ،با آرایش مختلف، در جلوی دهانه ورودی بندرمجدداً میزان رسوب در نقاط شبکه بندی اندازه گیری شده است و نتایج با حالت بدون کار گذاشتن صفحات مستغرق مقایسه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
نتایج حاصل از این آزمایشات حاکی ازآن است که نصب صفحات مستغرق با آرایش مختلف در دهانه ورودی بنادر موجب انتقال عرضی رسوب و در نتیجه عدم ورود رسوب به داخل بندر می گردد.
کلید واژه:بندر،رسوب،صفحات مستغرق
فهرست

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان                                                                                                      صفحه
1 1	فصل اول: مقدمه وهدف از این تحقیق   1. 1- مقدمه
1 2	1 . 1. 1-  مهندسی دریا         1. 1. 2- تاریخچه مطالعات
3     4	1 . 2- هدف از این تحقیق فصل دوم: بنادر صیادی
5 6	2 .1- تعریف بنادر  صیادی    2. 2- شرایط حاکم بر طراحی بندر
6   6	2. 2. 1- شرایط اقتصادی                2. 2. 2- شرایط فیزیکی
7 7	2. 2. 3-  شرایط کشتیرانی                 2 . 2. 3. 1- اثر باد
7    7	2. 2. 3. 2- اثر موج          2. 2. 3. 3- اثر جریانها
7 8	2. 3 –  شرایط مربوط به حفظ عمق در قسمتهای مختلف بندر                                                           2. 4- انواع موج شکن ها
8 9	2. 4. 1- موج شکن منقطع یا پایدار   2. 4. 2- موج شکن شناور
9 9	2. 4. 3- موج شکن هوایی       2 . 4. 4-  موج شکن یکسره
10	فصل سوم: صفحات مستغرق
11 11	3. 1- مقدمه    3. 2- تئوری صفحات مستغرق
13 17	3. 3- مطالعات انجام شده        فصل چهارم: مکانیک امواج و هیدرودینامیک لنگرگاه
18   24	4. 1- مقدمه    4. 2- امواج منظم
24 26	4. 2. 1- تعریف پارامتر های موج   4. 2. 2- تئوری موج خطی
26	4. 2. 2. 1- فرضیات
29 33	4. 2. 2. 2- سرعت ، طول و پریود موج         4. 2. 2. 3- پروفیل امواج سینوسی
33 34	4. 2. 2. 4- برخی توابع مفید و کاربردی  فصل پنجم:  شرح مدل فیزیکی
35 36	5. 1- حوضچه مدل           5. 2-  بندر
37 37	5. 3- دستگاه تولید موج یکنواخت  5. 3. 1-  الکترو گیر بکس
38 39	5 . 3. 2-بازوی پیستونی                                     5. 3. 3-  پاروی موج ساز
40 40	5. 4- دستگاه رسوب سنج 5. 4. 1- سنسور
42 46	5. 4. 2- مانیتور             5. 5-  رسوب مورد استفاده
44 44	5. 5. 1- براده چوب 5. 5. 2- تراشه آلومینیوم
44	5. 5. 3- ماسه
45 46	فصل ششم: شرح آزمایش های انجام شده ونتیجه گیری   6. 1- شرح آزمایش ها
48 51	6. 1. 1- آزمایش شماره یک       6. 1. 2-  آزمایش شماره دو
54 58	6. 1. 3- آزمایش شماره سه           6. 1. 4-  آزمایش شماره چهار
62 66	6. 1. 5- آزمایش شماره پنج         6. 1. 6-  آزمایش شماره شش
70 75	6. 1. 7- آزمایش شماره هفت      6. 2- مقایسه و بحث
87	نتیجه گیری
88	پیوست الف : جدول ها

 
خلاصه:
با توجه به اینکه اثر صفحات مستغرق در کنترل فرایند رسوب گذاری در سواحل رودخانه ها طی پژوهش هایی پیشتر بررسی شده در این تحقیق سعی شد که کاربرد این صفحات تحت شرایط گوناگونی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد لذا با ایجاد حوضچه و بندر گاهی، در اشل آزمایشگاهی سعی شد شرایط امواج دریا و رسوب مدلسازی شده وتوپوگرافی کف محوطه بندر ابتدا بدون کاربرد صفحات مستغرق و سپس با قراردادن صفحات تحت زوایای مختلف برداشت شد و با مقایسه این برداشتها با یکدیگر نتایجی حاصل شد که این نتایج حاکی است که کاربرد صفحات مستغرق در مقابل ورودی بندر گاه موجب خواهد شد که رسوب در جهت عرضی هدایت شده و نتیجه آنکه ورودی رسوب به داخل بندر کنترل گردد.
اطلاعات مربوط به ارتفاع نقاط شبکه بندی روی بستر حوضچه ، در نرم افزار Excellوارد شده و به صورت جدول تنظیم شده است و این جدول ها نیز توسط نرم افزارSurfer مورد پردازش قرار گرفته و شکل توپوگرافی بستر حوضچه به صورت سه بعدی و شبکه بندی ترسیم شده است.در این تحقیق ابتدا آزمایش بدون کاربرد صفحات مستغرق بمدت 370 دقیقه و سپس با تخلیه آب حوضچه و استفاده از دستگاه رسوب سنج توپوگرافی کف محوطه بندر برداشت شد و نهایتا” با بهره گرفتن از نرم افزار Surfer نمای سه بعدی کف را پس از انجام هر سیکل آزمایش ترسیم شده که در ادامه فرایند آزمایش ها نتایج با این حالت به عنوان آزمایش شاهد مقایسه شده است.از آنجا که صفحات مستغرق در کانالهای آبگیر مورد استفاده قرار گرفته و به طرز قابل ملاحظه ای در انتقال عرضی رسوب و کنترل ورود رسوب به داخل آبگیر موثر بوده است ، لذا در این تحقیق با بهره گرفتن از مدل فیزیکی و شبکه بندی محوطه بندر و اطراف آن و شبیه سازی امواج دریا توسط دستگاه موجساز در محیط آزمایشگاه ابتدا میزان رسوب ورودی در نقاط مختلف شبکه بندی بندر در حالت بدون استفاده از صفحات اندازه گیری شده و سپس با کار گذاشتن صفحات مستغرق ، با آرایش مختلف ، در مقابل دهانه ورودی بندر بار دیگر میزان رسوب در نقاط شبکه بندی اندازه گیری شده است و نتایج با حالت بدون صفحات مقایسه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از این آزمایش ها حاکی از آنست که نصب صفحات مستغرق با آرایش مختلف در دهانه ورودی بنادر موجب انتقال عرضی رسوب و در نتیجه کنترل ورود رسوب به داخل بندر می گردد.
 
1- مقدمه
1. 1. 1- مهندسی دریا(ساحل)
تلاش برای برخی مسائل در منطقه ساحلی نظیر فرسایش سواحل و طراحی سازه ای و کاربری بنادر به قرن ها قبل باز میگردد بران(1972 Bruun)  مباحثی را در مورد فرسایش دریا و کنترل سیل در کشورهای هلند ،انگلیس و دانمارک در قالب بر کارهای حفاظتی در دریا از قرن دهم میلادی به بعد ارائه نمود اینمان (Inman 1974) از مطالعه در مورد بنادر قدیمی اطراف دریای مدیترانه دریافت که بنادرساخته شده در هزار تا دو هزار سال قبل از میلاد مسیح ،”بیانگر یک درک عمیق غیر علمی خیلی بالا از امواج و جریانات دریایی هستند که به پیشرفت مفاهیم قابل توجه در مقابل نیروهای طبیعی منجر شده است”.
کارهای ساحلی بطور تاریخی مربوط به مهندسین عمران و امور نظامی بوده است.عبارت مهندسی دریا با برگذاری اولین کنفرانس مهندسی دریا درلانگ بیچ[1] کالیفرنیا در سال1950در زمره رشته های مهندسی با کاربرد عمومی تعریف گردید.اوبرین (Obrien 1950)  در پیشگفتارمجموعه مقالات کنفرانس فوق نوشت که مهندسی دریا یک رشته مهندسی جدید یا جداگانه نبوده و تربیت مهندسین و انجمن جدید مورد نظر نبوده است .مهندسی دریا اساساً شاخه ای از مهندسی عمران میباشد که بطور قابل توجهی بر علومی مانند اقیانوس شناسی ، هوا شناسی، مکانیک سیالات، الکترونیک و مکانیک سازه و سایر رشته اتکا دارد.
در مقایسه با سایر زمینه های مهندسی عمران، طراحی و مهندسی دریا کمتر بوسیله آئین نامه هاکنترل میشود دلیل این امر نیز طبیعت محیط ساحلی است که کمتر قابل استناد بوده و فقدان نسبی تجربیات پایه ای مورد نیاز جهت تدوین آئین نامه نیز مزید علت بوده است.

1. 1. 1. 2- تاریخچه مطالعات

تحقیقات و مطالعات در زمینه رسوب گذاری در بنادر در زیر آمده است:
منگور و چاندراوانسا (Mangor, Chandravansa 1991) مدل فیزیکی برای حل مشگل کم عمقی در بندر ماهیگیری برووالا در سریلانکا ساخته اند و ایشان توصیه به ساخت یک موج شکن ثانویه جدید در سمت پایین دست موج شکن موجود کرده اند. همچنین تاکید کردند که موج شکن جدید قرینه موج شکن اصلی باشد.
در آزمایشگاه دانلی(Danlee1986) مشگل کم عمقی بندر دینگ وال در کانادا مورد مطالعه قرار گرفت و پیشنهاد شد که با تغییر شکل دهانه ورودی بندر جریانی ازطرف داخل به خارج مخزن ممکن است ایجاد و تولید شود که می تواند از ته نشین شدن رسوب جلوگیری کند. در بندر ماهیگیری گومیزاکی ژاپن ، نودا(Noda1966) پیشنهاد کرد که طول موج شکن اصلی زیاد شود.
مطالعات برای مشگل رسوب گذاری بندر ماهیگیری یاکاکنت در ترکیه بوسیله گونبک(1990 Gonbac) انجام شده و پیشنهاد به ساخت یک موج شکن اصلی و یا آب شکن در بالا دست بندر کرده اند.
 بوتین(Butin 1991) که مجموعه ای از مطالعات و تحقیقات آزمایشگاهی را در 59 بندر در آمریکا جمع آوری کرده است آشکار ساخت که محل و شکل ورودی بندر به طورجدی بر میزان کم عمقی تاثیر می گذارد.برای جلو گیری از مشگل بندر مریلند در کانادا اولت و انکتیل(1983 Olet, Anctill)  گزینه های مختلف را در آزمایشگاه آزمایش کرده اند و مناسب ترین شکل موج شکن ثانویه را تعیین کردند. توسط تحقیقات تکمیلی تاکیدشدکه مشگل فرایندکم عمقی با پارامتر های مختلف موج شکن تناسب دارند. اکثر مطالعات فوق در موردکم عمقی در یک منطقه خاص و تلاش برای بر طرف ساختن مشکل همان نقطه را دارند. تا زمانیکه این مشگل در سرتاسر جهان فرا گیر است تعیین پارامترهایی که تاثیر بر کم عمقی می گذار ند حائز اهمیت میباشد. در این تحقیق به بررسی روند رسوب گذاری در بنادر با بهره گرفتن از مدل فیزیکی در دانشگاه شهید باهنر کرمان و همچنین آزمایشهای مربوط به کاربرد صفحات مستغرق در دهانه بندرجهت جلو گیری و کنترل ورود رسوب به بندر پرداخته شده است.

1. 1. 2- هدف از این تحقیق

رسوبات بستر توسط امواج و جریانات دریایی در مقابل موج شکن اصلی به سمت لبه موج شکن انتقال می یابند. با شکسته شدن امواج در نزدیکی ورودی بندر این رسوبات به حالت تعلیق درآمده و توسط امواج ضعیف به درون مخزن بندر انتقال می یابند و در نتیجه این فرایند از عمق مفید ناحیه داخل بندر کاسته شده و همین امر موجب می گردد که کشتیها و شناورها برای ورود و کناره گیری با مشگل رو برو گردند. جهت تامین عمق لازم برای عبور و مرور شناور ها می بایست بندر لایروبی گردد و با توجه به بالا بودن حجم رسوب وارد شده به بندر و پایین بودن حجم واحد لایروبی میزان هزینه جهت انجام عملیات لایروبی بسیار قابل توجه می باشد. لذا هدف این تحقیق تلاش در جهت ارائه راهکاری جهت کاستن از ورود رسوب به بندر و در نتیجه صرفه جویی اقتصادی در نگهداری از بنادر می باشد.
تعریف بنادر صیادی
بنادر ماهیگیری به بنادری اطللاق میگردد که برای قایقهای ماهیگیری و سایر شناورها طراحی و ساخته می شوند. بطور کلی این سازه ها دارای دو جزء زیر می باشند:
الف: موج شکن اصلی
قسمتی است که طول بیشتر دارد و در قسمت بالا دست ساخته شده و با امواج غالب مقابله میکند.
ب: موج شکن فرعی
قسمتی از بندر است که دارای طول کمتر نسبت به موج شکن اصلی بوده و در قسمت پایین دست برای مقابله با امواج ضعیف تر ساخته می شود.
یک بندر برای پناه دادن به کشتی ها در مقابل امواج و به منظور یکی ازموارد زیر احداث می شود:
الف) توقف کشتی در انتظار حرکت به مقصد دیگر
ب) انجام عملیات تجارتی، که عبارت از سوار و پیاده کردن مسافران،  بار اندازی، بار گیری ، سوختگیری، آبگیری و تامین خوراکی می باشد.
ج) ساختمان کشتی، نگهداری و تعمیرات آن می باشد.
نقش اول یعنی پناهگاه بودن برای کشتیها از دو کار دیگر مهم تر است. بنادر بر حسب کار های تخصصی که دارند به پنج قسمت تقسیم می شوند. ولی البته یک بندر می تواند دو یا چند کار تخصصی را انجام دهد.
– بنادر نظامی
– بنادر تجاری
– بنادر صید ماهی
– بنادر ساختمانی
– بنادر کشتیرانی تفریحی
دسته بندی بنادر بر حسب موقعیت جغرافیایی
1) بنادری که در خودها یا لنگر گاه های طبیعی مستقر می شوند.
2) بنادر خارجی :
این بنادر یا با پیشروی در دریا ساخته می شوند و یا با حفر زمین در خشکی و ارتباط آن با دریا بوجود می آیند.
3) بنادر داخلی
این نوع بندر بنادری هستند که در شط ها و رودخانه های بزرگ ساخته می شوند، و با کانال دریایی به دریا متصل می گردند.
4) بنادر دور از ساحل
در بعضی موارد بنادر را به صورت جزیره ای خارج از ساحل می سازند و آن را توسط پل به ساحل ارتباط میدهند.
2. 2- شرایط حاکم بر طرح ریزی بندر

2. 2. 2. 1- شرایط اقتصادی

با توجه به هدف از ساخت بندر که جهت امور ترانزیت کالا و باز گانی می باشد ، ساخت بندر به امور اقتصادی مربوط می گردد.

2. 2. 2. 2- شرایط فیزیکی طرح استقرار بندر که شامل تعیین محل و امتداد ساختمانهای خارجی (موج شکن ها و …) و نوع این ساختمانها می باشد، در درجه اول به وضع پستی و بلندی بستگی دارد که از آن ، ار تباطات بندر با خشکی و محوطه های قابل استفاد ه برای ایجاد تاسیسات داخلی بندر نتیجه می شود.
3. 2. 2. 3- شرایط کشتیرانی

یک بندر قبل از هر چیز برای پناه دادن به کشتی ساخته می شود که در اینجا لازم است اثرعوامل طبیعی را برکشتی وخصوصاً باد و موج و جریانات دریایی یاد آوری شود.

2. 2. 2. 3. 1- اثر باد

کشتی برای اینکه دور بزند ،بایستس مقداری منحرف شده و هر قدر شعاع گردش کوتاهتر باشد انحراف بیشتر است. کشتی که با سرعت کم در حال حرکت است ، اگر در معرض باد یا جریان از عقب قرار گیرد مانور آن به خوبی صورت نمی گیرد.

2. 2. 2. 3. 2- اثر موج

موج در داخل محوطه بندر تلاطمی ایجاد می کند که هر قدر بلندی آن بیشتر باشد و طول موج نز دیکتر به طول کشتی باشد، حر کتی که در کشتی مشاهده می شود بیشتر خواهد بود. این حرکت ممکنست سبب جدا شدن مهر های کشتی و برخورد احتمالی آن با جدار اسکله گردد.

ازمكتب تصوف اسلامی كه مسلماً ایرانیان، در پایه‌گذاری و بنیان آن سهمی به سزا داشته‌اند، نوابغی برخاسته‌اند كه در پیشرفت افكار بشر در این زمینه ،كمك‌های شایانی نموده‌اند. شیخ فریدالدین محمّد عطار نیشابوری یكی ازآن جمله نوابغ است كه در این راه ،گام‌های بلندی را برداشته است. از جمله اقدامات بدیع و ارزنده‌ی او ، آن است كه وی مردم و طبقات فرودست را به طور جدی مدّ نظر داشته و سهم عظیمی را در آشنا ساختن عوام با مقوله عرفان  داراست. او در ضمن حكایاتی بس شیرین و خواندنی ، با بهره گرفتن ازشخصیت دیوانه و گفتار و کردار ویژه ی او که طنزآمیز است به انتقاد از اوضاع نابسامان زمانه ی خود می پردازد.علی رغم اینکه در اکثر متون ادبی و تاریخی از اصطلاح “عقلای مجانین ” استفاده شده است ،عطار از آنجا که احترام ویژه ای برای این قشر ، قایل است به آنها “دیوانه” می گوید و در خلال آثارش حقیقت وجودی آنها را برتر از”عاقلان” می نماید. گویی قدرتمندان عاقل وسودجو، مطابق با مصلحت اندیشیها ی عامدانه ی خود ،همیشه  در پی محدود کردن و به رسمیت نشناختن آنها بوده اند. دیوانگان عطار با بهره گیری ازشگردهای گوناگون  طنز پردازی  در حکایات ،نقشی مؤثردر تشفی خاطرمردم رنج دیده  وابرازانزجار از هر گونه ظلم و تبعیض را دارند.معمولا در این قسم حکایات ،شاهد رفتار نامتعارف و شگفت انگیزی ازدیوانه هستیم  که واکنش شخصیت مقابل را برمی انگیزدو اینگونه جریان کمیک داستان شکل می گیرد.یکی از جریانات نو ظهور در مثنویهای عطار، جابه جا یی شخصیتها در قالب  قصه های آن است،این امر ضمن اینکه باعث جذابیت خاصی شده ،یکی از عوامل ایجاد طنز محسوب می شود.بنابر اهمیتی كه این حكایات دارا هستند. بر آنیم تا در این پژوهش؛ ضمن بررسی كامل حكایات طنز موجود در سه مثنوی فاخر او، فنون طنز آفرینی هریک را به طور مبسوط بررسی كنیم.

فصل اول: مقدمه

1-1- مقدمه

     در مورد شاعر بلند آوازة قرن ششم كه چون اختری درخشان در آسمان ادب می‌درخشد؛ اطلاع دقیقی در دست نیست. نه استادان او، نه معاصرانش و نه سلسله ی مشایخ او در تصوف ؛ هیچ كدام به قطع روشن نیست. در باب زندگی او ؛هر چه گفته شده؛ غالباً احتمال و افسانه است و شاید همین پوشیده ماندن در ابرابهام، شخصیت او را سحر آمیز و جذاب تر كرده است. به هر حال اطلاعات مورخان از زندگی نامة سنایی؛ شاعر پیش از او و مولانا ؛ شاعر پس از او ؛ بسیار بیشتر از خود عطار است.

      می دانیم كه او شاعری عارف مسلك است؛ البته خانه نشین نیست و در میان مردم و ضمن اشتغال به طبابت و عطاری و آشنا شدن با‌‌آلام روحی و جسمی آنها به سیر و سلوك مشغول بوده است. پس از آنكه در سراسر عمرش شاهد مصایب گوناگون طببیعی از جمله سیل، قحطی و زلزله بود. روح زخم خورده‌ی خود و هم نوعان تیره روزش را با حكایاتی به ظاهر مفرّح و خنده‌آور و در باطن چون زهری كارگر، تشفی بخشد. پس به جمع‌ آوری اقوال و حكایات از افواه مردم و آثار پیشنیان پرداخت و ضمن گنجاندن افكار و دغدغه‌های ذهن نا آرامش در آن ؛دوباره آن را  به مردم  باز گردانید. جهت حفظ امنیت جانش ؛ از ذكر انتقادات كوبنده نسبت به عدالت الهی، حاكمیت زمانه، رسوایی‌های اخلاقی مردمان زمانش ؛ خودداری كرد و همه را از زبان شخصیت محبوبش« دیوانه» نقل كرد.

          البته سنایی قبل از او ؛ حكایت عامیانه را در اشعارش به كاربرد ولی چندان به قالب حكایت ؛ نپرداخت و  آن را با زبانی گیرا بیان نكرد، بیشتر برایش ؛ نتیجه‌ای كه از حكایت می‌گرفت ؛ اهمیت داشت كه آن را با ابیات طولانی‌تر بپروراند. حال آنكه عطار، حكایت را بسیار جذاب و شیرین مطرح كرد و در آن به نحو احسن به شخصیت‌پردازی پرداخت و از شیوه های گوناگون؛ جهت ایجاد طنز بهره برد و سعی كرد مفاهیم والای ذهنی اش را در قالب همین داستان‌ها بگنجاند و كمتر پس از اتمام داستان؛ به شرح و تفسیر بپردازد.

2-1- فرضیات

     طبق فرضیات نگارنده در این پژوهش ؛در حكایات طنز آمیز مثنویهای  عطار؛ 1-بیشتر از طنز كلامی با شگرد ( بهره گیری از تناقض و تحقیركردن) استفاده شده است. 2-همچنین معكوس شدن حالات شخصیت‌ها و حتی گاه جابه جا شدن آنها باهم نیز ، بسیار به چشم می خورد و درایجاد  طنز  نقش دارد.3- عطار از زبان دیوانه؛ عقاید و انتقادات شخصی خود را بیان می کند . پس از این رویكرد ؛ حكایت ،از لحاظ موضوع و محتوا نیز بررسی می شود و به تیپ های شخصیتی شركت كنندگان در حكایت ؛ توجّه ویژه می شود تا سه تیپ شخصیتی “عاقل”، “نادان “و “دیوانه ” از هم متمایز گردند و تنش‌های موجود میان این سه تیپ ؛ كه خالی از لطف و جذابیت هم نیست ؛ به وضوح نشان داده شود. حال؛ سه تعریف عمده از تیپ های مذكور ارائه می گردد.

 “عاقل” : شخصیتی كه به علت آگاهی از هنجارهای اجتماعی ؛ رفتارش بهنجار وتابع عرف زندگی اجتماعی است و به همین دلیل رفتارش قابل پیش بینی است.

 “نادان”: شخصیتی كه رفتارش تابع عرف و هنجارهای اجتماعی است. اما به دلیل عدم آگاهی از فلسفه و معنای هنجارهای اجتماعی، رفتارش نابهنجا

ر و غیر قابل پیش بینی است.

“دیوانه” : شخصیتی كه تابع عرف و هنجارهای اجتماعی نیست و رفتارش نابهنجار و غیر قابل پیش بینی است.

 حال با توجه به این تعاریف؛یکی از فرضیات این است  كه اصطلاح ” عقلای مجانین” غلط مصطلحی بیش نیست و به جای آن باید ” دیوانه ی دانا” گفت. نقش تعاملی این سه تیپ شخصیتی در داستانهای عطار؛ بسیار مهم است و نشان دهندة سرسختی عرف و هنجارهای اجتماعی؛ چه در حوزه‌ی زبان و چه در حوزه‌ی دیگر رفتارهای اجتماعی انسان است. این بررسی نشان می‌دهد كه یكی از مهم‌ترین اصول كاربرد شناسی زبان كه اصل ارتباط است ؛ چگونه در این حكایت، نقض می‌شود.

3-1- پیشینه پژوهش

       كتب ارزشمندی چون « دریای جان» از هلموت ریتر،  «شرح احوال و نقد و تحلیل آثار عطار» از بدیع الزمان فروز انفر، «صدای بال سیمرغ »از عبد الحسین زرین كوب، «عقلای مجانین »از ابوالقاسم حسن نیشابوری و… به طور گسترده‌تری به مباحث عمده ای از این پژوهش پرداخته اند، ولی به طور اخص هیچ كتاب كاملاً مرتبطی با موضوع خود نیافتم و علاوه بر كتب مذكور در مبحث طنز از كتب «نشانه شناسی مطایبه» از احمد اخوت، «مقدمه ای بر طنز و شوخ طبعی» از علی اصغر حلبی، «در باب طنز» از سیمون كریچلی استفاده كردم. در میان پایان نامه‌هایی كه با موضوع این پژوهش حدوداً ارتباط  داشت؛ می توان به این موارد اشاره كرد:

 1- «بررسی بازتاب اندیشه‌های عطار در آینه‌ی عقلای مجانین»، احمد جباری فركوش ، 1387 ، دانشگاه محقق اردبیلی، كارشناسی ارشد.

2-  «شخصیت‌پردازی در مثنویهای عطار نیشابوری »، لیلا عفراوی، 1390، بی جا، كارشناسی ارشد.

3- «ریخت شناسی مصیبت نامه عطار »، بهاره سهرابی، 1390، سمنان، كارشناسی ارشد

4- «تمثیل و طنز در بیان عطار»، احمد حسینی كازرونی، 1377 ، صدا و سیما.

 تاكنون پژوهش یا كتابی كه دقیقاً به موضوع تیپ شناسی شخصیتی مثنویهای عطار از دیدگاه طنز و با رویكرد زبان شناختی و تیپ شناسی پرداخته باشد، یافت نشده است.

4-1- مراحل پژوهش

   برای تدوین و نگارش این پژوهش؛ با توجه به موضوع آن زیر عنوان ” بررسی سه تیپ شخصیتی عاقل، نادان و دیوانه در حكایات طنز آمیز عطار؛ كتاب های  الف ) مصیبت نامه ب) منطق الطیر ج) اسرارنامه كه هرسه با تصحیح، تعلیق و مقدمه دكتر محمد رضا شفیعی كدكنی به چاپ رسیده‌اند؛ منابع اصلی بوده‌اند و منابع مورد استفاده ‌ی دیگر به تفصیل در فهرست منابع ذكر شده‌اند. نگارش و تدوین این مجموعه با نظر به گستردگی آن بدین ترتیب صورت گرفت:

1) مطالعه‌ی سه مثنوی عطار كه زمینه‌ی كار هستند؛ سپس استخراج حكایت طنز‌آمیز آن و یادداشت برداری به صورت فیش و برگرداندن آن به صورت نثر روان

2) مطالعه كتب و مقالاتی كه مربوط به زندگی نامه‌ی عطار، تاریخ نیشابور و معاصران او و تاریخ پیدایش عقلای مجانین و فیش برداری ازآن

 3) مطالعه منابعی در باب طنز، انواع آن، شگردهای طنز پردازی در متون و تطابق دادن آن  با حكایات طنز استخراج شده از آثار عطار

 4) مطالعه آثاری اعم از كتاب و مقاله در باب عرفان، ادبیات عامیانه و مسایل اجتماعی ـ سیاسی قرن ششم و یادداشت برداری از آن‌ ها.

5) مرتب كردن و بخش كردن یادداشت ها بر اساس موضوع و فصل بندی پایان نامه

 6) افزودن یافته‌های شخصی اعم از بررسی جزء به جزء هر حكایت از لحاظ ساختار، تیپ‌شناسی ، شخصیت‌پردازی و كشف چگونگی ایجاد طنز در متن اعم از موقعیت، كلامی و… در هر كلام و مرتبط كردن آن با جابه جا شدن مداوم تیپ‌ های شخصیتی

7) ارائه‌ سه تعریف علمی و مجزا از تیپ‌های « عاقل»، «نادان» و «دیوانه» و تفكیک شخصیت‌های موجود در حكایات طنز برحسب این تعاریف از طریق واكاوی دقیق حكایت‌ها و توجه به ر