مقدمه:

در آینه گذشته می توان رخسار مردان خدایی را دید، که بر نفس خویش لگام زدند و به امید فرجام بودند و راستی را پیشه کردند، به خود سخت گرفتند تا دیگران راحت یابند و این را هنر زندگی نامیدند. اگر چه در عصر باستان می زیستند ولی آوازۀ زندگی آنان به روزگار ما رسیده است؛ شاید سّر این جاودانگی این است که به نوعی، به حقیقت، آنان نیز ماندند. شاید ما نیز چون در آینۀ تاریخ به آنان نظر کنیم، سیمای خود را بیابیم زیرا حقیقت، سبب وحدتِ واصلان حقیقی است.

هرمس یکی از آن نام هاست که سالکان و پویندگان طریقت در وادی حقیقت با آن روبرو می شوند آیین هرمسی بسیار قدیمی است. سنت ها و آثاری به وی نسبت می دهند که دست به دست گشته است و به روزگار ما رسیده است. چند و چون در حقیقت این ماجرا دلکش است ولی دلکش تر آن است که سخنان او و طرز فکر و شیوۀ حقیقت جویی وی بر جای مانده است گرد و غبار زمان ، بر حقیقت آن نشسته است، ولی خوشبختانه آن را از بین نبرده است.

آنچه از او بر جای مانده است، منسوب به سالهای بسیار دراز است ولی حقیقت حرفهای او هنوز باطراوت به نظر می آید. « ادیان روحانی تر و غنی تر از آئین هرمس، در روزگار ما بسیار می توان یافت ولی جالب این است که حرفهای جملگی نظیر و شبیه هم اند. یعنی اگر ادیان وحدت دارند، در این است که به مقام و منزلت آدمی اعتنا کرده اند و آن را رفیع ساخته اند.» (فرک، گندی، 1384، 5)

اگر چه هرمس واژه ای یونانی است، ولی در فاصلۀ قرنهای اول تا چهارم میلادی، زمینۀ شکل گیری نوشته هایی در فرهنگ غربی فراهم شد که از«سویی با تعالیم و آموزه های انبیای عهد عتیق و از سویی با تعالیم دانایان و اساطیر یونانی، مصری، ایرانی، و بابلی پیوندداشت.»(کلباسی اشتری، 1386 ،8)

این پایان نامه شامل پنج فصل است، که فصل اول کلیات تحقیق و فصل دوم به طور مفصل در مورد هرمس و سنت آن و چگونگی نفوذ آن در اسلام و بهره مندی ابن عربی و پیروان آن، که شیخ محمود شبستری خود یکی از پیروان و تابعان بنام ابن عربی از مکتب هرمسی است و همچنین در مورد شیخ محمود و مبانی عرفان او و اوضاع عرفان تصوف در زمان حیات او. فصل سوم نیز در مورد عرفان و تصوف و خاستگاه آن و تأثیرعرفان بر شعر و ادب است.

فصل چهارم استخراج نگره ها و عقاید و مبانی عرفانی مشترک که در متون هرمس و گلشن راز شیخ محمود شبستری نمود یافته است.

فصل پنجم نتیجه گیری و پاسخ به سئوالات و فرضیه هایی که در کلیات به آنها اشاره شده است.

اکنون که این رساله با اتکال بر خداوند متعال به پایان رسیده است بر خود واجب می دانم که از زحمات بزرگان و سروران عرصه سخن و ادب خانم دکتر منصوری که با راهنمایی های گرانقدر خود، طی کردن راه سخت این پژوهش را بر اینجانب هموار نمودند کمال تشکر و قدردانی را به عمل بیاورم و عمری دعاگوی زحمات بی شائبه ایشان باشم.

هم چنین از زحمات ارزنده مشاور آگاه و فرهیخته جناب دکتر مالملی که در این مدت یاریگر بوده اند سپاس گزاری کنم. در پایان امیدوارم تلاش هایی که در زمینۀ پژوهش حاضر انجام پذیرفته توانسته باشد به نتیجه و ثمره نهایی خود رسیده باشد و مورد نظر استادان بزرگوار عرصۀ علم و ادب قرار گیرد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

مساله اساسی، مطالعات مربوط به هرمس و مکتب هرمسی و کشف و بازشناسی و استخراج بن مایه های عرفانی مشترک در دیدگاه های شیخ محمود شبستری و هرمس است. اما آنچه به پایان نامه ی ما مربوط می شود یافتن و باز نمودن نگره های هرمسی در گلشن راز شیخ محمود شبستری است.

نگارنده در این رساله قصد دارد که نگره های هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری، که در بردارنده اندیشه های عرفانی کهن فارسی است و در آن بیان مفاهیم صوفیانه با شور و شوق و روانی ویژه ای هموار گردیده است، استخراج کند.

نخستین پرسش در زمینۀ بحث حاضر است که اساساً هرمس کیست و چرا و چگونه منشأ ظهور نوشته ها یا سنتی علمی- فلسفی و عرفانی به همین نام قرار گرفته است. در پاسخی کوتاه     می توان گفت هرمس را معادل افراد گوناگونی در فرهنگ های مختلف دانسته اند و شاید آنچه باعث این تطابق شده است به وجوه مشترک این شخصیت ها باز می گردد.

 

 

2-1- اهداف تحقیق

1-اهداف کلی مورد نظر این رساله، چنان که از عنوانش برمی آید، معرفی دیدگاه ها و عقاید و سلوک عملی و مبانی عرفانی هرمسی است که در گلشن راز جلوه یافته است.

رسالۀ حاضر ناظر بر مجموعه ای از اهداف کلی است و انتظار می رود که این رساله بتواند خواننده را پس از مطالعۀ کامل متن، به اهداف مورد نظر رهنمون شود و بر یک یک آنها اشراف دهد.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

کشف و شناسایی عقاید و اندیشه های هرمس و آثار بزرگان ادب چون شیخ محمود شبستری که علاوه بر کمک به فهم و درک هر چه بیشتر آنچه منظور نظر ایشان بود، باعث انس و الفت بیشتر دوستداران ادب فارسی و نیز سبب بیشتر لذت بردن از همنشینی و همراهی با کلام ایشان است. بنابراین شناسایی هر چه بیشتر آثار بزرگان و کشف و مقایسه اندیشه های آنان کاری در خور علاقه و توجه است.

4-1- سوالات و فرضیه های تحقیق

1- آیا می توان رد عرفان هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری یافت؟

2- آیا شیخ محمود شبستری مستقیماً از اندیشه های هرمس برخورداری و اطلاع داشته است؟

3- کدام حوزه از گسترۀ عرفان بیشتر در اندیشه های هرمس و آثار شبستری نمود یافته است؟

فرضیه ها:

1- فرض ما چنین است که شیخ محمود شبستری از اندیشه های عرفانی هرمس بهره گرفته است.

2- وحدت وجود، کشف و شهود و تکثر در آثار هر دو مشهود است.

3- در عرفان نظری اندیشه های ابن عربی و هرمسی جلوۀ خاصی در اشعار عرفانی شبستری دارد.

5-1- روش اجرای تحقیق

از میان روش های گوناگون تحقیق و پژوهش، روش ویژۀ علوم انسانی و آن شاخه از دانش های نظری که به مشاهده و بررسی از نزدیک با سوژۀ مورد مطالعه راه نمی برد، دستور کار رسالۀ حاضر قرار گرفته است.

تحقیق و بررسی نگره های هرمسی موجود در گلشن راز شیخ محمود شبستری تنها از طریق آثار پیشین پژوهندگان این رشته و در فضای کتابخانه ممکن می گردد. خوانش متون عرفانی و تصوف و شرح های بسیاری که بر گلشن راز نوشته شده و هم چنین بررسی اطلاعات دریافتی جهت دستیابی به نتیجه، در کتابخانه و اینترنت امکان دارد.

در نگارش مطالب کوشیده ایم تا از تکرار مکررات خودداری ورزیم و از ذکر یافته های پیشین پژوهندگان، که از بسیاری تکرار به حوزۀ بدیهیات راه یافته اند خودداری شود و مجال پژوهش به ذکر نکات تازه تر اختصاص می یابد.

بدین ترتیب ابزار کار ما در پژوهش، منابع نام برده در پایان رساله است.

6-1- پیشینه تحقیق

دربارۀ هرمس و شیخ محمود شبستری به طور جداگانه آثار متعددی وجود دارد. در زمینۀ هرمس و سنت هرمسی و مکتبی که از آن اوست کتابها و مقالات اندکی وجود دارد، برخی از این آثار که به این مطالعه مربوط اند عبارتند از :

1-هرمس و سنت هرمسی از دکتر حسین کلباسی اشتری که در مورد هرمس و مکتوبات آن و سنت هرمسی در عالم اسلام توضیح می دهد.

2-مقالاتی از دکتر سید حسین نصر و دکتر گوهری که در مورد مکتب هرمسی و نفوذ آن در اسلام توضیحاتی داده اند.

در پایان نامه ی حاضر در چهار فصل تلاش گردیده تا با سیر هدفمند به بیان مطالبی در قالب چهارچوب امروزی آیین حکومت و مملکت داری برگرفته از آثار سعدی بپردازیم:

فصل اوّل شامل کلیّات

در فصل دوم تلاش شده با توضیح حکومت و ضرورت وجود حکومت و حاکمیّت در جامعه به توضیح ارکان حکومت و چگونگی شکل گیری و سلسله مراتب و ارتباط قوا با هم بپردازیم.

همچنین به شناخت اجمالی و اثرات محیطی بر آثار سعدی در قالب وضعّیت عمومی ایران در قرن های هفتم و هشتم پرداخته ایم.

در فصل سوم تلاش نموده ایم در قالب پنج بخش آیین حکومت و مملکت داری موجود در آثار سعدی را توضیح دهیم.

بخش اوّل: آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی خصوصیّات عمومی و کلّی حاکم و پادشاه در نظر بوده است .

بخش دوم از فصل سه آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی در حوزه ی سیاسی امنیتی مدنظر بوده است.

در بخش سوم از فصل سه آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی در حوزه ی برنامه ریزی و اقتصادی مورد توضیح قرار گرفته است.

دربخش چهارم از فصل سه: آیین حکومت و مملکت داری درآثارسعدی در حوزه ی عمرانی و آبادانی مورد نظر بوده و ضرورت آبادسازی کشور و احداث پل، وراه و حمام و مسجد و … توضیح داده شده است.

در بخش پنجم ونهایی نیز آیین حکومت ومملکت داری در آثار سعدی در حوزه مدیریت منابع انسانی مورد بحث قرار گرفته است .

فصل چهارم نیز نتیجه گیری از بحث و منابع مورد استفاده در نگارش پایان نامه درج گردیده است.

فصل اول: کلیات

مقدمه:

از قرن دوم هجری بخشی از اندیشه ی سیاسی در زمینه حکمت عملی متأثّر از متون ایرانیان پیش از اسلام در زمینه آداب ملوک و آیین کشورداری شکل گرفت و کتاب هایی با عنوان سیرالملوک یا سیاست نامه در تداوم اندرزنامه های دوره ساسانی تالیف شد. حکمت عملی مطرح در سیاست نامه ها، مجموعه ای از میراث علمی و الگوهای عملی و تجارب تاریخی گذشتگان است که سیاست نامه نویسان ـ که اغلب از کارگزاران دیوانی و درباری بودند ـ اصلاح عملکرد پادشاهان و در نهایت اصلاح و بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه بود.

مملکت داری و آیین شهریاری برای رسیدن به جامعه ای آرمانی و انسانی از دیربار در سرزمین کهن ما رونق و روایی ویژه داشته است. ضرورت برقراری امنیت و آسایش و عدالت اجتماعی همراه با مدیریت و سیاست مملکت داری در چنین سرزمینی که از دیرباز بر اساس حکومت سلطنتی استوار نبوده است . وجود حکومتی نیرومند را بر اساس دو محور داد و خرد بایسته و شایسته گردانیده است. یکی از منابعی که برای آشنایی بیشتر و شناخت روشن تر تاریخ و فرهنگ درخشان و دیرینه سال ایران و هم دریافت نکته های تازه و ماندگار آداب و رسوم هنر و آیین مملکت داری ایرانیان می توان معرّفی کرد ، آثار ادبی وزین است . آثار ادبی که با گذشت اعصار نه تنها غبار قدمت در رخسارشان ننشسته بلکه هر روز بیشتر از دیروز خودنمایی می کنند و به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از داشته های فرهنگ غنی ایرانی به چشم می آیند. چه بسا که بسیاری از آیین های شکوهمند و برجسته شهریاران خوب و بد و دستورالعمل شاهان و داد و بیداد در لابه لای این اسناد منثور و منظوم نهفته است. در این اسناد مبانی حکومت به گونه ای ظریف و دقیق در برابر چشم بینا و گوش شنوا قرار می گیرد، تا درسی باشد بر آنانی که می خواهند بر مردم حکم رانند.

در پایان نامه حاضر تلاش گردیده آثار استاد سخن سعدی شیرازی در حدّ توان مورد بررسی قرار گیرد البتّه از لحاظ آیین مملکت داری و حکومت گزاف نگفته ایم اگر علّت انتخاب آن را مقبولیّت مطالب سعدی در بین عوامّ و خواصّ بگوییم. اگر پیرمرد شبان بی سواد در دامنه کوه گوسفند چرانی می کند به زبان سعدی سخن می گوید و به این بیت تمثّل می جوید:         

«گوسفند از برای چوپان نیست                      بلکه چوپان برای خدمت اوست»

و یاکفش دوز عوام بازاری چون سخن از کفش تنگ به میان می آید می گوید:

«تهی پای رفتن به از کفش تنگ»                           (دبیر سیاقی،1380، ص 355)

دردمند هجران کشیده ای که می خواهد دردهای درونی خویش را با بیانی رسا به زبان آورد جز این چه می گوید:

شب فراق که داند که تا سحر چند است؟                      مگر کسی که به زندان عشق دربند است

(خطیب رهبر ، 1370 ،غزل60،ص92)

دانشمند بلند نظری که سالیان دراز عمر خود را به تجربه و آزمون صرف کرده است، پخته تر و رسیده تر از این عبارت چه می گوید: «هر که با بدان نشیند نیکی نبیند»، «هر چه زود برآید دیر نپاید» و …

عارف پخته ای که سراسر جهان را اعضای یک پیکر می داند جوهر فکر خود را در گفتار شیخ می یابد:

«بنی آدم اعضای یکدیگرند                                              که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار                                                 دگر عضوها را نماند قرار»

(خطیب رهبر، 1373،ص79)

و بالاخره

مرد سیاست پیشه ی کارآزموده برای اخلاق و مملکت داری گفتار استاد را باز می خواند:

«مزن تا توانی بر ابرو گره                                                       که دشمن اگر چه زبون دوست به

اگر پیل زوری و گر شیر جنگ                               به نزدیک من صلح بهتر که جنگ

چو دست از همه حیلتی بر گسست                                               حلال است بردن به شمشیر دست

نخواهی که ضایع شود روزگار                                         به ناآزموده مفرمای کار

سواری که بنمود در جنگ پشت                               نه خود را که نام آوران را بکشت

 

 

دو کس پرور ای شاه کشور گشای                                                یکی اهل رزم و دوم اهل رای»

(دبیرسیاقی،1380،ص212)

«باری از کوچکترین کودک دبستان که تازه لب باز می کند تا بزرگترین پیر سالخورده که در عالم عشق حق و فناء به سر می برد، همگی زیر نفوذ ادبی و در سایه ی افکار آن گوینده بزرگوارند».

(همایی، جلال الدین، 1369، صص 366-366)

آری سعدی یک نفر بود امّا به چند زبان سخن رانده و سحر کلامش در جان ها اثر نموده و یادگار و ماندگار مانده است در پایان نامه ی حاضر تلاش شده در حدّ توان گوشه ای از هستی لایتناهی و قطره ای از اقیانوس معرفت شیخ توضیح داده شود . «تا چه قبول و افتد و چه در نظر آید.»

1-1- بیان مسأله

حکومت و کشورداری و آیین شهریاری برای رسیدن به جامعه ای ایده آل و آرمانی و انسانی از دیرباز در سرزمین کهن ما رونق ویژه ای داشته است. شیخ اجل سعدی شیرازی به عنوان شاعری توانمند و نویسنده ای زبر دست که قسمت اعظم از زندگی حدوداً یک سده خویش را در سفربوده وهمچنین از روزگار تولددر خانواده ای که نشست وبرخاست با دربار داشته ، باسواد بودندوبه قول خود سعدیهمه قبیله ی من عالمان دین بودندونظر به اینکه عموم نوشته های سعدی ( علیهِالرَحمـة) نکات حکمت آمیز در قالب داستان وپند واندرز بوده وقسمتهای قابل توجّهی از آثار خویش را نیز به آیین حکومت ومملکت داری اختصاص داده است . از جمله در باب اول گلستان ،در سیرت پادشاهان به تفصیل در این باب سخن رانده برای مثال:

«انوشیروان عادل گفت: از روستائیان نمک به قیمت بستان تا رسمی نشود ودهخراب نگردد و گفت: بنیاد ظلم در جهان اوّل اندکی بوده است هر که بر او مزیدی کرده تا بدین غایت رسیده

«اگر ز باغ رعیّت ملک خورد سیبی                                   برآورند غلامان او درخت از بیخ

به پنج بیضه که سلطان ستم روا دارد                         زنند لشکریانش هزار مرغ به سیخ»

(خطیب،1373 ،ص105)

همچنین در باب اول بوستان اشاره دارد به فضیلت خردمندی و بخشایندگی امرا که هر پادشاهی باید این خصایص را داشته باشد. دو صفت بخردی و بخشایش باید در وجود پادشاه مستحکم و استوار باشد تا بتوان در اقلیم وی زندگی کرد.

«طبیعت شود مرد را بخردی                                            به امید نیکی و بیم بدی

گر این هر دو در پادشه یافتی                                  در اقلیم و ملکش بنه یافتی

که بخشایش آرد بر امیدوار                                              به امید بخشایش کردگار ».

(خزائلی،1381،ص68)

تلاش گردیده با مطالعه وجمعبندی موارد مربوط ببنیم چه آیینهایی حکومتی درآثار سعدی بیان گردیده وچه مقدار مدنظرقرار گرفته است.

2-1- پرسش اصلی تحقیق

نظریه های شیخ اجلّ سعدی شیرازی درباره ی آیین حکومت و مملکت داری چیست و با وجود مطالعات و تحقیقات انجام یافته در طول اعصار دچار چه تغییراتی گشته است؟

3-1- پیشینه تحقیق

در آثار ارزشمند زبان و ادبیّات فارسی نکاتی در خصوص مدیریّت و سیاست در آثار سعدی مورد کنکاش قرار گرفته از جمله آقای دکتر دبیر سیاقی در مقاله ای تحت عنوان «آیین کشورداری و سیاست در آثار سعدی»موارد قابل استفاده ای را بیان نموده اند و نکاتی را مورد توجّه و توضیح قرار داده اند از جمله ناپسند داشتن گزند دیگران ، مصلحت اندیشی سعدی در سیاست و نیز جناب آقای منوچهر مظفرّیان درمقاله ای تحت عنوان «آیین مدیرّیت در نظر سعدی» نکات جالب و ارزنده ای را بیان نموده اند «سر فصل برنامه ی مدیریت سعدی، عدالت و رفاه خلق است این مضمون آسمانی در آثار سعدی جای آشکاری دارد (ذکر جمیل سعدی1373،ص229)همچنین آقای عبّاس رنجبر کلهرودی در مقاله ای تحت عنوان مدیرّیت و جلوه های آن در آثار سعدی (اندیشه های مدیریّت ایرانی،انتشارات جهاددانشگاهی ،تهران 1383)به توضیح موارد مربوط در این خصوص پرداخته است.

با این همه باید بیان داشت در هیچ یک از تحقیقات انجام یافته به طور کامل در خصوص آیین حکومت و مملکت داری سخنی به میان نیامده و وجود تحقیقی جامع و کامل جهت استفاده علاقه مندان ضرورتی است انکار ناپذیر که تحقیق حاضر در راستای این مهم فراهم گردیده است.

4-1- اهداف تحقیق

فصل اول کلیات………………………………………. 3

طرح پایان نامه……………………………………. 4

الف)بیان مسأله ……………………………………. 4

ب)سؤالات پژوهش…………………………………….4

ج)فرضیات پژوهش……………………………………. 5

د)اهمّیت پژوهش…………………………………….5

ه)سابقه و پیشینۀ پژوهش…………………………………….5

و)روش کار پژوهش…………………………………….6

فصل دوم بررسی شخصیت رستم و منشأ داستان های او……………..7

2-1-درآمد……………………………………. 8

2-2-پهلوان کیست؟…………………………………….. 8

2-3- مهمترین ویژگیهای پهلوانان……………………………………. 9

2-4-جایگاه و نقش پهلوانان درشاهنامه…………………………………….10

2-5-رستم آرمانی­ترین پهلوان حماسه ­های ایرانی………………………… 12

2-6-منشأ داستان های رستم……………………………………. 15

2-7-چهره تاریخی رستم…………………………………….35

فصل سوم بررسی پیشینۀ خاندان رستم در متون ادبی وتاریخی قبل از شاهنامه……… 43

3-1-درآمد……………………………………. 44

3-2- چهرۀ گرشاسب در متون کهن……………………………………. 46

3-2-1-نام و صفات گرشاسب در اوستا……………………………………. 48

3-2-2 خاندان گرشاسب در اوستا……………………………………. 48

3-2-3- اعمال مذهبی گرشاسب در اوستا……………………………………. 50

3-2-4- اعمال پهلوانی گرشاسب در اوستا……………………………………. 52

3-2-5-پایان کارگرشاسب در اوستا:……………………………………. 61

3-3-چهره گرشاسب درمتون پهلوی…………………………………….62

3-3-1-نام و صفات گرشاسب در متون پهلوی……………………………………. 63

2-3-2-خاندان گرشاسب در متون پهلوی…………………………………….63

3-3-3-اعمال مذهبی گرشاسب در متون پهلوی……………………………………. 63

3-3-4-اعمال پهلوانی گرشاسب در متون پهلوی……………………………………. 64

3-3-5-گناه محاکمه و مجازات گرشاسب در متون پهلوی……………………………………. 68

3-3-6- گرشاسب و نقش او در آخرالزمان……………………………………. 69

3-4-نسب نامۀ گرشاسب در متون تاریخی کهن…………………………………….70

فصل چهارم پیشینۀ خاندان رستم در شاهنامه…………………………………….. 73

4-1درآمد……………………………………. 74

4-2-خاندان رستم در شاهنامه:…………………………………….75

4-2-1-گرشاسب……………………………………. 75

4-2-2-کریمان……………………………………. 77

4-2-3-نریمان……………………………………. 78

4-2-4-سام……………………………………. 79

4-2-5-زال……………………………………. 80

4-2-6 -رستم……………………………………. 85

4-2-7-شغاد……………………………………. 90

4-2-8 -زواره……………………………………. 90

4-2-9- سهراب……………………………………. 91

4-2-10 -فرامرز……………………………………. 95

4-2-11- بانوگشسب……………………………………. 97

4-2-12-بیژن……………………………………. 98

فصل پنجم پیشینه خاندان رستم در متون ادبی و تاریخی پس از شاهنامه……..99

5-1درآمد……………………………………. 100

5-2-گرشاسب نامه……………………………………. 101

5-3-بانو گشسب نامه……………………………………. 105

5-4-جهانگیر نامه……………………………………. 112

5-5-برزونامه…………………………………….116

5-6-فرامرزنامه……………………………………. 120

5-7- بهمن نامه……………………………………. 126

5-8-شهریارنامه…………………………………….132

5-9-سام نامه…………………………………….138

فصل ششم نتیجه گیری……………………………………… 143

فهرست منابع……………………………………..149

چکیده:

 

 

این پژوهش با عنوان«بررسی پیشینۀ خاندان رستم در متون ادبی و تاریخی پیش از شاهنامه،در شاهنامه و پس از شاهنامه»به نگارش درآمده است.یافته های تحقیق نشان می­دهد که داستان رستم منشأ سکایی داردو این فرض با نبود نام رستم و زال در اوستا و طرح بسیار کمرنگ حضور این پهلوانان در ادبیات پهلوی، هرچه بیشتر تقویت می­ شود.برخی از محققین،رستم را فردی افسانه ای می­دانند اما بعضی دیگر برای او شخصیتی تاریخی قائل شده اند و در تحلیل جنبۀ تاریخی شخصیت رستم،وی را با گندفر، شاه سیستان یا سورنا، سردار اشکانی، یکی پنداشته اند.در روایات اوستایی از رستم و زال نشانی نیست و قهرمان بزرگ اوستا گرشاسب است.در شاهنامه رستم محور اصلی است.علت تفاوت روایات حماسی شاهنامه با روایات حماسی تبلور یافته در اوستا و متون پهلوی در این است که شاهنامه نه متّکی به سنت زرتشتی،بلکه مبتنی بر روایات شفاهی و کتبی خراسان است که توسط «گوسانان» اشاعه داده می­شدند و اغلب در عصر فردوسی به کتابت درآمده بودند.قهرمان اصلی بسیاری از این منظومه­های سروده شده پس از فردوسی، فرزندان و نوادگان رستم هستند.سلسله نسبی که از این متون حماسی به دست می ­آید تقریباً با یکدیگر همخوانی دارند و میتوان گفت که همگی بر اساس یک متن و الگوی واحد شکل گرفته اند.

مقدمه:

روایات حماسی ما براثر تعدد آثار مشحون به اسامی بسیاری از پهلوانان است که حتی     شماره کردن آنها نیز کاری بس دشوار است و تحقیق درباره یک یک آنها نیازمند کتابی خاص است از اینروی نگارنده در این پژوهش قصد تحقیق در باب تمام این پهلوانان را ندارد وتنها برآن است که به شخصیت مشهورترین پهلوان حماسه ایران یعنی رستم زال بپردازد و پیشینه او و خاندانش را مورد مطالعه و بررسی همه جانبه قراردهد.پهلوانان ایران درمنظومه های حماسی معمولاً یا از خاندان های مشهور پهلوانی اند یا اشخاص منفردی هستند که به قبیله و عشیره ای تعلق ندارند.

خاندان رستم بزرگترین و نام آورترین خاندان پهلوانی حماسه های ایرانی و همچنین پس از خاندان های شاهی یعنی پییشدادیان و کیانیان پر آوازه ترین حکومت محلی در شاهنامه است.این خاندان را به نام های خاندان گرشاسب،سام و زال نیز مخاطب می سازند.این افراد همگی قبل از رستم بودند و کارهای مهمی انجام داده اند اما چون رستم پرآوازه تر است این خاندان بیشتر به خاندان رستم شهرت دارد.

به دلیل اهمیت ویژه ای که خاندان رستم در میان سایر خاندانهای پهلوانی حماسه ایران دارد و اینکه حماسه های رستم و خاندان او از گذشته تاکنون سخت مورد علاقه و توجه مردم بوده است،بنابرین بیشترین تحقیقات صورت گرفته راجع به خاندن های پهلوانی بر روی این خاندان متمرکز شده است. اما مشکل این است که تقریباً تمام تحقیقاتی که راجع به این خاندان پهلوانی صورت گرفته تک بعدی بوده و تنها به شخصیت رستم یا گرشاسب پرداخته اند و این پژوهش ها نه در بسترحماسه که درقلمرو اسطوره و یا تاریخ بوده است و در هیچ یک از تحقیقات انجام شده به این خاندان به صورت یک کل نگریسته نشده است.

این اشکال از آن جا ناشی می شود که تمام توجهات فقط معطوف به شاهنامه بوده است و چون یگانه قهرمان محوری آن رستم بوده است، بنابراین بیشتر تحقیقات راجع به این شخصیت حماسی انجام شده است.

دراین پژوهش،سعی نگارنده برآن است تا نسبت به تحقیقاتی که تاکنون در مورد این خاندان پهلوانی انجام شده پا را فراتر نهاده و علاوه بر بررسی شاهنامه به عنوان متن محوری،سایر متون ادبی و تاریخی قبل و بعد از آن را نیز که از خاندان رستم در آن ها         سخن رفته است، مورد واکاوی جامع و کامل قرار دهد. باشد که این بررسی گسترده و همه جانبه به رمز گشایی هرچه بهتر و روشن تر این خاندان بزرگ پهلوانی بیانجامد.

فصل اول: کلیات

طرح پایان نامه:

الف) بیان مسأله

رستم از جمله قهرمانان بزرگ و مهم حماسی ملی ایران است ودر فرهنگ و ادبیات فارسی حضور گسترده و تأثیرگذاری دارد.یکی از مباحث مهم دربارۀ رستم،بحث پیشینه ی تاریخی رستم و زال است که در شاهنامه که مهمترین اثر حماسی ایرانیان محسوب می شود،پیشینۀ این خاندان به صورت کامل نیامده و از سلسلۀ خاندان رستم تنها چند تن ذکر شده است و دربارۀ اینکه این اسامی آیا شخصیت مستقل دارند یا به هم تطبیق می شوند نیز بحث هایی مطرح است.

باتوجه به نفوذ وتاثیر این خاندان پهلوانی بر حماسۀ ملی ایران وفرهنگ فارسی،لازم است بررسی دقیق و کاملی در متون کهن،قبل از شاهنامه،در شاهنامه وآثار تاریخی و حماسی بعد از شاهنامه انجام گیرد وتمامی مباحث واکاوی گردد و درمتون گوناگون بررسی تطبیقی به عمل آید و در این رساله این موضوع بررسی خواهد شد.

ب) سوالات پژوهش

1.خاندان رستم درفرهنگ ایران و زبان فارسی چه جایگاهی دارد؟

2.پیشینۀ خاندان رستم در نامۀ اوستا چگونه بازتاب یافته است؟

3.پیشینه خاندان رستم در متون پهلوی پیرو اوستا چگونه است؟

4.پیشینه و کیفیت بازتاب خاندان رستم در شاهنامه به چه صورت است؟

5.روایات مرتبط با خاندان رستم در شاهنامه و منابع مورد استفادۀ او چگونه است و آیا اختلافات روایاتی وجود دارد و آیا فردوسی در این روایات دخل و تصرفاتی دارد؟

6.تاریخچۀ خاندان رستم در آثار ادبی و تاریخی پس از شاهنامه چگونه بازتاب یافته است؟

ج) فرضیات پژوهش

1. با توجه به بازتاب گسترده رستم در شاهنامه و نفوذ شاهنامه در میان مردم خاندان رستم  در فرهنگ ایران بازتاب گسترده ای دارد.

2. در اوستا اشاراتی به برخی از افراد خاندان رستم شده است ولی به نظر می رسد به دلایل تاریخی و گاه مذهبی، تعمدی در نیامدن ذکر این خاندان باشد.

3. در سایر متون کهن به خاندان رستم اشاراتی شده ولی چندان به جزئیات نپرداخته اند.

4.در شاهنامه خاندان رستم به شکل گسترده تری بازتاب یافته است.

5.فردوسی به جهت امانتداری سعی کرده چندان تغییری در اصل روایات ندهد ولی در ترجیح برخی روایات مختلف اعمال نظر دارد.

6.برخی از متون حماسی مانند گرشاسب نامۀ اسدی توسی و دیگر کتب تاریخی به شکل گسترده تری به این خاندان توجه کرده اند.

د) اهمیت پژوهش

هدف از انجام این پژوهش بررسی جامع و کامل خاندان رستم به عنوان یکی از شخصیت های مهم و حماسی ملت ایران است. انتظار می رود که با انجام این تحقیق شخصیت رستم و همچنین خاندان او هر چه بهتر به جامعه ادبی شناسانده شوند و ثمرۀ این پژوهش مقدمه ای باشد برای افراد دیگری که علاقه مند به فعالیت در این حوزه هستند.

ه) سابقه و پیشینه پژوهش

موضوع شخصیت رستم و خاندان او از جمله سام،زال و گرشاسب از مباحث مهم حماسی ملی ایران است و این خاندان از خاندان های پهلوانی و تاثیرگذار تاریخ حماسی ایران محسوب می شود.از این جهت از دیرهنگام مورد توجه شاعران،حماسه پردازان و تاریخ نگاران بوده است و درکتاب هایی مانند: حماسه سرایی در ایران،زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، پژوهشی در اساطیر ایران و دیگر کتاب ها و مقالات به تناسب به آن پرداخته اند ولی تاکنون بررسی جامع و کامل و تطبیقی انجام نگرفته است.

و) روش کار پژوهش

روش كار پژوهش به صورت كتابخانه ای انجام گرفته است.نگارنده در گام نخست، با مراجعه به كتاب خانه های مختلف از جمله کتابخانه های دانشگاهی، عمومی و تخصصی ادبیات،كتب و مقالات مورد نیاز و مرتبط با موضوع پژوهش را جمع آوری و شروع به مطالعۀ آن ها نمودم.در قدم بعدی از مطالبی که به موضوع پژوهش مرتبط بود، فیش برداری انجام دادم و سپس فیش­های به دست آمده را با راهنمایی اساتید محترم راهنما و مشاور، مورد بازبینی قرار دادم و مطالب آن ها را دسته بندی نمودم و ماحصل آن ها را در یک مقدمه و پنج فصل همراه با لیستی از،منابع ومآخذ به شرح زیر، به تحریر در آوردم:

1.فصل اول: کلیات

2.فصل دوم: بررسی شخصیت رستم و منشأ داستان های او

3.فصل سوم: پیشینۀ خاندان رستم در متون ادبی و تاریخی پیش از شاهنامه

1-2. پرسش­های تحقیق………………………………………………………………………………………………3

1-3. فرضیه ­های تحقیق…………………………………………………………………………………………….3

1-4. ضرورت و هدف تحقیق…………………………………………………………………………………..4

1-5. پیشینۀ تحقیق………………………………………………………………………………………………..4

1-6. روش تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 5

1-7. داستان­پردازی مولانا………………………………………………………………………………………..6

1-8. روایت چیست؟……………………………………………………………………………………………….8

فصل اوّل: پیرنگ

1-1.­ پیشینۀ تاریخی پیرنگ و عناصر ساختاری آن……………………………………………………..13

1-2. عناصر داستانی پیرنگ……………………………………………………………………………………16

1-2-1. حادثه و گره­افکنی……………………………………………………………………………………..16

1-2-2. کشمکش و ناسازگاری…………………………………………………………………………………..18

1-2-3. اشتیاق و تعلیق………………………………………………………………………………………..20

1-2-4. بحران………………………………………………………………………………………………………22

1-2-5. نقطۀ اوج…………………………………………………………………………………………………22

1-2-6. گره­گشایی………………………………………………………………………………………………..24

فصل دوم: بررسی پیرنگ و عناصر ساختاری آن در داستان­های مثنوی:

2-1. ­طرح……………………………………………………………………………………………………….28

2-1-1. طرح در حکایات کوتاهِ کوتاه مثنوی (داستانک­ها)…………………………………………..30

2-1-2. طرح در حکایات کوتاه مثنوی……………………………………………………………………33

2-1-3. طرح در حکایات بلند مثنوی………………………………………………………………….40

2-1-3-1. تحلیل طرح داستان پادشاه و کنیزک…………………………………………………….42

2-1-3-2. تحلیل طرح داستان شیر و نخچیران……………………………………………………..52

2-1-3-3. تحلیل طرح داستان حلوا خریدن شیخ احمد خضرویه جهت غریمان…………..56

2-2. عناوین طرحوار در مثنوی………………………………………………………………………..62

2-3. حکایات با طرح و پیرنگی ضعیف……………………………………………………………….64

فصل سوم: عناصر داستانی مؤثر بر طرح و پیرنگ

3-1. صحنه…………………………………………………………………………………………………..69

3-2. شخصیّت……………………………………………………………………………………………..74

3-2-1. شخصیّت ­پردازی……………………………………………………………………………….75

3-2-2. شیوۀ شخصیّت ­پردازی………………………………………………………………………..77

3-2-3. ابزارها و عناصر شخصیّت­ پردازی………………………………………………………..77

3-2-3-1. گفت­وگو……………………………………………………………………………………….77

3-2-3-2. توصیف…………………………………………………………………………………….78

3-2-3-3. صحنه ­پردازی…………………………………………………………………………….78

3-3. گفت­ وگو…………………………………………………………………………………………..78

فصل چهارم: مقایسه و بررسی تطبیقی طرح و پیرنگ در مثنوی معنوی و کلیله و دمنه و آثار عطّار

4-1. مقایسۀ حکایت شیر و نخچیران در مثنوی مولوی و کلیله و دمنه………………86

4-1-1. پیرنگ………………………………………………………………………………………….87

4-1-2. تعلیق…………………………………………………………………………………………88

4- 1-3. زاویه دید…………………………………………………………………………………….89

4-1-4. شخصیّت…………………………………………………………………………………….90

4-1-5. شخصیّت ­پردازی……………………………………………………………………………90

4-1-6. گفت­وگو………………………………………………………………………………………91

4-1-7. زمان و مکان……………………………………………………………………………93

4-2. مقایسۀ حکایت مرد دبّاغ در مثنوی مولوی و اسرارنامۀ عطّار………………..95

4-2-1. طرح و ساختار روایت­ها……………………………………………………………….96

4-2-2. شخصیّت­پردازی………………………………………………………………………..98

4-2-3.گفت­وگو…………………………………………………………………………………….99

4-3. مقایسۀ حکایت مردی که عزرائیل با او به خشم نگاه کرد در مثنوی مولوی و الهی­نامۀ عطّار…….100

فصل پنجم

 نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………….104

فهرست منابع………………………………………………………………………………………..107

چکیده:

مثنوی ­معنوی اثر ارزشمند مولانا جلال­الدین محمد بلخی است که­ گذر روزگاران ­آن ­را به ­دست فراموشی نسپرده ­است. شاید یکی ازدلایل ­ماندگاری

 مثنوی، داستان­های ­دلنوازی است­ که ­موجب تلطیف­کلام ­متعالی مولانا گردیده­ و هرروزه پنجرۀ جدیدی بر آن ­گشوده ­می­ شود و مخاطبان ­او را به­ نگاهی تازه ­براین ­داستان­ها دعوت می­ کند. گاه برخی ­از داستان­ها به­صورت شگفتی با اصول و شیوه ­های داستان­نویسی ­نوین گره ­می­خورد و این ­امر بر هنر داستان­پردازی­ مولانا بیش­ از پیش­ صحّه می‌گذارد.اصطلاح پیرنگ به ­معنای ­طرح، الگو و هسته­ی ­داستان است که ­سلسله ­حوادث را از آشفتگی بیرون می­آورد و به داستان وحدت هنری می­بخشد. این نوشتار توجه­ خود را بر این ­عنصر داستانی مبذول داشته و قصد دارد نشان ­دهد که چگونه مولانا در برخی از حکایات­ خود این عنصر را هنرمندانه به ­خدمت ­گرفته ­است.”حادثه، گره­افکنی، کشمکش، تعلیق، بحران، نقطه­ی ­اوج و گره­گشایی ­و…” به‌­عنوان ­مؤلفه­ های ­اصلی ­پیرنگ مورد بررسی قرار می­ گیرد و نشان­ داده ­می­ شود که چگونه مولانا با توجه به این ­موٌلفه­ها، به پی­ریزی ­داستان­ها و حکایات ­خود می ­پردازد.در پایان ­نیز برای تبیین مطلب میان حکایاتی ­مشترک ­در مثنوی­ و کلیله و دمنه و برخی ­از آثار عطّار ، مقایسۀ­ تطبیقی به ­لحاظ طرح و الگوی ­داستان­ها صورت می­ گیرد. هدف­ ما از نوشتن این پایان نامه ، شناساندن هنر داستان­پردازی ­مولوی از منظر طرح و پی­ریزی ­آن است تا نشان­ دهیم ­که­ این مؤلفه در مثنوی مغفول ­نمانده ­است و در برخی ­داستان­های ­آن، از عناصر اصلی­ محسوب می­ شود.

مقدمه و کلیات

1- بیان مسئله تحقیق

روایت­ها وجود دارند؛ هرجا انسان باشد، روایت هم هست و ­هیچ­ مردمی هرگز و در هیچ­کجا بدون روایت وجود ندارند (آسابرگر، 1380:32). جهانی بودن عرصه ­های روایت، از وجود عناصری ­حکایت می­ کند که ­در تمامی ­روایت­ها از هر فرهنگ و ملیّتی، می­توان آنها را یافت. نخستین ­بار صورتگرایان ­روسی به مفهوم روایت توجه کرده ­اند (احمدی، 312:1375) و در معنای­خاص، متون ­روایی را دارای ویژگی­های وجود قصه و حضور قصه­گو و تغییرحالت در یک دورۀ زمانی دانسته ­اند. صورتگرایان و ساختارگرایانی که پژوهش­های آنها را دنبال­کرده ­اند میان دستور زبان و دستور داستان نوعی همانندی یافته­اند و با بهره گرفتن از سنت دستوری، به عنوان منبع امکانات ساختاری، کوشیده­اند تا ضمن تجزیۀ روایت­ها به عناصر سازندۀ آنها به روابط و نظام­مندی این عناصر پی ­ببرند و دستوری جهانی برای روایت تدوین کنند.

امروزه ما می­توانیم دراین باور بلندپروازانۀ ساختارگرایان، به وجود دستور جهانی روایت، با آنها همراه باشیم و یا در این ایده به دیدۀ تردید بنگریم، اما در هرحال نمی­توانیم دستاوردهای آنها را در زمینۀ تجزیه و تحلیل روایت­هایی از هر دست انکار کنیم. به ­این ترتیب، به­ نظر می­رسد که بررسی روایت­های داستانی ادبیات ­کهن فارسی نیز با بهره گرفتن از روش­های ساختارگرایانه، نه تنها امکان­ پذیر است بلکه بررسی­ هایی از این دست می ­تواند بسیاری ­از جنبه­ های داستانی این آثار را به نحوی مطلوب توضیح دهد. یکی از آثار ادبیات­ کهن فارسی­ که ­ براساس روش­های ­ساختارگرایانه قابل بررسی می­باشد، مثنوی معنوی اثر نفیس مولاناست که آن­چنان دلنواز و شیوا آفریده ­شده که ­گویی ­اثری پیش­ روی ­مخاطبان ­است­ که حتی روح سرکش­ و فسردۀ بشر امروز نیز اسیر جذبه­های آن می­ شود و قدم ­به ­قدم ­در شش سفر با مولانا همگام می­ شود و روح خود را صیقل می­دهد.

وجود حکایات­ و روایات مثنوی که خود نقد حال همۀ ماست، در جای­جای مثنوی جلوه­گری می­ کند. مولانا در ورای بیان هرحکایت و داستان، مفاهیم­ ارزشمندی­ را بیان ­می­ کند. درواقع هدف این­ داستان­ها، ملموس­ ساختن مفاهیمی است که او قصد بیان آنها را دارد. صورت ­داستان­وارۀ مثنوی این امکان رافراهم ­آورده ­که بتوان آن ­را با توجه­ به اصول داستان­نویسی معاصر مورد بررسی قرارداد. امروزه مؤلفه­ هایی همچون “موضوع، درونمایه، شخصیت، لحن، صحنه­پردازی و پیرنگ و…” به‌عنوان ­عناصر داستانی ­مورد توجه­اند. در این ­میان، عنصر “پیرنگ” ازجمله ­عناصری ­است ­که در مثنوی­ معنوی مورد توجه است، چنانکه ­با توجه به ­الگو­ی کلّی داستان­های مثنوی، می­توان گفت مولانا تقریبا ًدر تمامی داستان­های بلند و شماری از داستان‌های کوتاه و متوسط، طرح و الگوی داستان­کاملی ­را به خدمت­ گرفته است؛ یعنی داستان ­را با یک­ موقعیت­ پایدار اولیه آغاز و سپس­ نیاز یا مشکلی را مطرح می­ کند و کنش­هایی ­برای ­حل ­مشکل یا برآوردن ­آن نیاز انجام می­دهد، سرانجام ­داستان را به یک نتیجۀ مشخص و موقعیّت پایدار پایانی خاتمه ­می­دهد. لذا با توجه­ به ­اینکه شارحان مثنوی دربارۀ ساحت­های معنایی­ و نمادین داستان­های­ مثنوی شرح­های مفید و مبسوطی نوشته­اند، در این تحقیق سعی بر آن است که داستان­ها و روایت­های مثنوی از جنبه­ های ساختاری و عناصر داستانی بدون توجه به معناهای نمادین و عرفانی متن، بررسی شود. به ­عبارت دیگر، با قصه­های مثنوی به‌­عنوان روایت یک قصه و نه یک قصۀ عرفانی- تمثیلی روبه‌رو خواهیم شد و سعی می­ شود تا شیوه ­های روایت­گری مولانا در این اثر بررسی شود.

2-1- پرسش های تحقیق

1.­ کدام‌یک از داستان­های مثنوی، قابلیت بررسی عناصر داستانی از جمله طرح و پیرنگ را دارا می­باشد؟

2.­ پیرنگ­ داستان­های ­مثنوی با کدام ‌­یک از عوامل ­داستانی دیگر ارتباط ­دارد؟

3.­ آیا همۀ داستان­های مثنوی از پیرنگی قوی برخوردار است؟

4. قوت ­تکنیک­های داستان‌­پردازانۀ مولوی در بخش­ پی­ریزی داستان­های ­مثنوی در مقایسه­ با دیگر آثار منظوم ­عرفان تعلیمی ازجمله آثار عطار و…­ تا چه ­اندازه ­است؟

3-1- فرضیه های تحقیق

1.­ داستان­های مثنوی همچون داستان­های معاصر شامل انواع داستانک­ها، داستان­های کوتاهِ کوتاه و داستان­های بلند است که برخی از آنها از نظر عناصر داستانی به­ویژه طرح و پیرنگ قابل بررسی می­باشند.

2.­ در حکایات ­مثنوی ­رشتۀ­ حوادث را شخصیت­ها به­وجود می­آورند و از این ­نظر پیرنگ ­با شخصیت آمیختگی و اختلاط نزدیکی دار­د و یکی ­بر دیگری ­تأثیر می­گذارد، البته گفت­وگوی شخصیّت­ها و صحنۀ وقوع حوادث نیز در پیشبرد طرح داستان نقش­ به­سزایی دارد.

3.­ برخی از حکایت­ها برای مولانا بهانه­ای است تا بعد از ذکر آن به تفصیل، به بیان آراءِ عرفانی خود بپردازد، بنابراین از پردازش کلیّۀ عناصر ساختاری طرح و پیرنگ اجتناب می­ کند؛ درواقع می­توان گفت چنین حکایت­هایی از پیرنگی ضعیف برخوردارند.

4.­ در مثنوی، همۀ ­ارکان داستان به­ویژه ­عنصر پیرنگ، سامان­یافته­تر است و به ­خوبی ­در خدمت بیان­ و القای ­مفاهیم و مقاصد داستان­ها درمی­آید؛ برخلاف ­دیگر آثار منظوم ­عرفان ­تعلیمی ­همچون ­آثار عطّار ­که ­ساختار غالب ­آنها الگویی است که عنصر پیرنگ در آنها تا حدی­ کمرنگ ­است زیرا عطّار طریقی ­را پایه­گذاری­کرده ­که هنوز به ­آن ساختار منسجم ­لازم ­در روایت­پردازی دست­ نیافته و مانند همۀ روش­ها در ابتدا با کاستی­هایی روبرو بوده است؛ درحالی­که مولانا پس از عطّار با بهره گرفتن از ساختارهای گوناگون و جذّاب روایی در مثنوی، این شیوه را به تکامل رسانده است.

پیشگفتار………………………………………………………………………………………….. ح

فصل اول: کلیات پژوهش…………………………………………………………………… 1

1-1: پیشینه ی تحقیق………………………………………………………………………….. 2

1-2: سوال تحقیق………………………………………………………………………………… 7

1-3: فرضیه ی تحقیق…………………………………………………………………………… 7

1-4: روش تحقیق………………………………………………………………………………… 7

1-5: تعریف اسطوره……………………………………………………………………………. 8

1-6: ویژگی اسطوره های ایرانی………………………………………………………………… 23

فصل دوم………………………………………………………………………………………… 31

اسطوره جهانی قهرمان……………………………………………………………………….. 32

2-1 : پیشینه ی تاریخی……………………………………………………………………… 33

2-2: قهرمان اسطوره ای(کهن نمونه)……………………………………………… 39

2-3: کهن نمونه ی تولد………………………………………………………………….. 40

2-4: کهن نمونه ی رهسپاری……………………………………………………………. 43

2-5: تعریف قهرمان……………………………………………………………………… 46

2-6: اسطوره ی قهرمانی گرشاسب…………………………………………………. 47

فصل سوم: گرشاسب دراوستا……………………………………………………… 50

3-1:ریشه شناختی………………………………………………………………………. 53

3-2: متون و بن مایه های قهرمانی………………………………………………… 56

3-2-1: بزه ها……………………………………………………………………………… 69

3-2-3: نتیجه گیری: طرد جنگجو……………………………………………………. 72

3-3: همالان و گرشاسب……………………………………………………………… 75

3-3-1: ارزوشمنه(arvzO Samana)…………………………………………………

3-3-2:ائو گفیه(aEuO gafiia)……………………………………………………..

3-3-3::سناویذکه(snAwiDka)………………………………………………………

3-3-4:سِرَور(srawera) …………………………………………………………………

3-3-4:خناثیتی(XnąθaItī)…………………………………………………………….

3-3-5: گرگ کپوت(kaput)…………………………………………………………..

3-3-7:گندروه(gandarvwa) …………………………………………………………

3-3-8: مرغ کمک(kamak) …………………………………………………………

3-3-9:وایو(wAyu)………………………………………………………………….

3-4: نتیجه گیری……………………………………………………………………… 103

فصل چهارم: گرشاسب در متون پهلوی…………………………………………. 110

4-1: نقش رستاخیزی ……………………………………………………………….. 115

4-2: اژی دهاک و آخر زمان…………………………………………………………. 126

4-3:پیوست: گرشاسب در منابع دوره ی اسلامی………………………………. 139

نتیجه گیری………………………………………………………………………….. 153

کتابنامه…………………………………………………………………………………. 158

چکیده:

گرشاسب، قهرمان اسطوره ای، اژدها اوژن اوستایی،پسر سام و قهرمان رستاخیزی، در منابع فارسی زرتشتی، شاهکار های قهرمانی بسیاری با او در ارتباط است. شرح ماجراهای او در متون پهلوی و اوستا گردآوری شده است. این پژوهش اسطوره ی گرشاسب را طبق کهن نمونه ی قهرمانی ، بررسی می کند که پژوهشگران در زندگی اغلب قهرمانان اسطوره ای مشخص کرده اند. هدف اصلی این رساله ارائه تحلیلی نو از داده ها و داستان های گرشاسب برای تعریف قهرمان اسطوره ای بر پایه ی اوستا و متون پهلوی است. چهره ای که از او در اوستا می بینیم ، قابل مقایسه با نمونه هایی از ایزدان جنگاور و هند و اروپایی است. منابع دینی پهلوی به ویژه متون رستاخیزی و آخر زمانی جایگاه گرشاسب را در ساختار دینی مزدیسنا می نمایاند. او درجهان حماسی ایرانی آوازه ای ندارد و روایات پراکنده ی مربوط به او نیز در منابع گوناگون تفاوت ها و گاه تناقضات در خور درنگی دارند. این رساله می کوشد تا توجیهاتی را دست کم برای بخشی از این پراکندگی ها پیشنهاد کند. در نهایت خواهیم دید که بزهکاری های قهرمان به شوربختی و بدنامی گرشاسب در هر دو جهان منجر می شود. نتیجه ی کلی بررسی این بزه ها این است که جنگاوران در ارتکاب بزه ناگزیرند.

پیشگفتار:

اسطورة قهرمان، رایج ترین و شناخته ترین بن مایه ی اساطیری و کهن الگو بین دیگران است و مراحل سفر او آکنده از ماجراها و وقایعی شناخته شده است كه او با تلاش و مخاطره بسیار آن ها را پشت سر می گذارد تا ضمن تحول و تكوین و تكامل، به نقطة تعالی این الگوی روایی كه رسیدن به هدف و پیروزی است، دست یابد.

متاسفانه اسطوره های ایرانی فاقد شكل منسجم اسطوره های یونانی و رومی است. حتی در اوستا هم با اسطوره های دینی شده، سر وكار داریم. «اسطوره گرشاسب » جمع آوری سنتی روایت هاست. با آن که اسطوره ی قهرمانی در پژوهش های غربی ها به صورت کامل مورد بحث و بررسی قرار گرفته، اما به نظر نگارنده اسطوره های قهرمانی که هر کدام خود گواه فرهنگ و بن مایه های غنی هستند ، به صورت موردی چندان بررسی نشده اند و در این میان، جای یک نمونه ی کامل از خوانش اسطوره ای و کهن نمونه ای بس خالی می نماید. چرا که در دورانی که ما که در آن شاهد نزول اسطوره ها هستیم بررسی کهن نمونه ی قهرمانی شکل حیاتی تری به خود می گیرد. مخصوصا در همین دوران الزام وجود قهرمان برای شکل گیری داستان بر محور وجود اوست که هر چه بیشتر موجبات سقوط آن را فراهم می آورد. داستان ها از روند ماجرا محوری خارج شده به قهرمان محوری روی می آورند تحلیل عناصر و شخصیت های وهمی در رابطه با اسطوره ی قهرمانی گرشاسب ، به کمک نقد اسطوره ای ، با همین هدف شکل می گیرد.

داستان های گرشاسب سه روایت متفاوت از یک کهن الگوی اساطیری است که به ترتیب در اوستا،متون پهلوی، شاهنامه و گرشاسب نامه می بینیم.هر چند« که پیشینه پردازشِ دستِ کم بخشی از اسطوره گرشاسب به دورانی می رسد که نیاکان مشترک ایرانیان و هندوان با هم می زیستند».(سرکاراتی، 1378: 16)

بخش مهمی از مضامین قهرمانی و بن مایه های اسطوره ای در اوستا به داستان گرشاسب اختصاص دارد اما با ظهور در متون پهلوی ، بنا به دلایل مختلف سیاسی و آیینی چون آتش کشی و پری کامگی، بخش بزرگی از فر و شکوه اوستایی خود را از دست می دهد و به کنار رانده می شود. سیمای گناهکارانه ی گرشاسب در برخی متون پهلوی، خوار داشت آیین مزدیسنا ، از دلایل این رنگ باختگی است.

شناخت افسانه های دینی و آیینی ایران باستان از دو راه ممکن است. اول، رجوع به متون دینی ایران باستان، دوم رجوع به متون ملی ایرانیان.از نخستین کسانی که چهره های افسانه ای و اسطوره ای را بر مبنای دینی و ملی تحلیل کرد پژوهشگر بزرگ ایران باستان ” آرتور کریستین سن” بود که

 در کتاب “کیانیان” قهرمانان را بر اساس روایت های دینی و بار دیگر بر اساس روایت های ملی بررسی کرد.

خانم مری بویس اسطوره و مذاهب اولیه را کافر کیشی نام نهاده است.ویژگی این دوران، عدم باور به وجود ایزد یکتا و پرستش ایزدانی است که نماد و سرچشمه جلوه های طبیعت به شمار می آیند. این ایزدان در تحول بعدی آیین مزدایی تاثیر گذار بوده اند.

“ارانسکی” پژوهشگر روسی بر این باور است که: « اساطیر اوستایی، جایگاه دامداری در آن ها و پهلوانانی که گله های فراوان و زیبا دارند، به وضوح تمام گواه نقش مهمی است که دامپروری در زندگی پدیدآورندگان اساطیر یاد شده، یعنی مردم صحرانشین و دامپرور قدیمی و ایرانی زبان آسیای میانه و سرزمینهای مجاور آن ایفا می کرده است.(ارانسکی، 1358: 79)

در حالتی دیگر قهرمان افسانه ای از طریق فره ایزدی ، توانایی های فرا طبیعی و غیر عادی پیدا می کند. این نوع افسانه ها بر اساس این نگرش به وجود آمده اند که زمان “گیتیانه” محدود است. در تحلیل اسطوره شناختی قهرمان از یک سو باید به مفاهیم تعاریف و مفاهیم بنیادین اسطوره نظر داشت ؛ تعاریفی که گاه در تضاد کامل با افسانه و داستان های عامیانه قرار دارد. از سوی دیگر دیدگاه های موافق و کل نگر هم وجود دارد که به آنها نیز باید توجه کافی داشت.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- پیشینه تحقیق

اسطوره ی گرشاسب تاکنون از دیدگاه های مختلفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از منظر ساختار های سه گانه(طبق نظریات ژرژدومزیل)، گناه گرشاسب، اژدها کشی، دیو اوژنی و … در ساختار اسطوره ی کلاسیک قهرمانی، به جرات می توان گفت اولین باری است که گرشاسب از این دیدگاه بررسی می شود. این بررسی مطابق نظریه های مهم اسطوره ی قهرمانی(Heroic Myth) به ویژه نظریات جوزف کمبل است. . «لرد راگلان» در کتاب جنجال برانگیزش به نام قهرمان در سال 1936، یک طرح کلی داستانی برای قصه ها و اسطوره های که با پهلوانان اساطیری و کهن سر و کار داشتند، ارائه کرد. پر واضح است که اسطوره های قهرمانی میان تمام ملت ها و فرهنگ های مختلف اشتراکات ویژه ای دارد .کاربرد نقد اسطوره ای برای متون وآثار کهن کمتر مورد پژوهش و ارزیابی قرار گرفته است؛ معمولا ابزار نقد اسطوره ای برای اسطوره های کلاسیک و مدرن غرب به کار رفته است. اسطوره ی گرشاسب را همراه با حاشیه های داستانی مربوط به آن، چند تن مورد بررسی قرار داده اند.

به نقل از سرکاراتی گرشاسب یک شخصیت اسطوره ای هند و ایرانی است. این موضوع را فردریش فون اشپیگل(Spiegel) در کتاب خود به نام «دوران آریایی و اوضاع آن» متذکر شده است.(Spiegel, 1977: 274-75)

از اوایل سدۀ بیستم میلادی به بعد، ایرانشناسانی چون مارکوارت (Markwart)، بنونیست (Benvenist)، کارنوی(Carnoy) نظریه یکسان بودن رستم و گرشاسب را مطرح کرده اند.مارکوارت دانشمند ایران شناس آلمانی در سال 1985، که از شناسایی کرساسپه) (kvrvsAspa یا گرشاسب عاجز می ماند، گرشاسب را لقبی برای رستم می داند، اما کریستین سن دانمارکی در کتاب کیانیان خود این ادعای او را با ارائه دلایل مستند و علمی رد می کند، ولی او نیز موفق نمی شود تا گرشاسب را در اساطیر هندی شناسایی کند. او با بازسازی معادل اوستایی نام رستم به صورت Raoda-staxma اظهار کرد که این واژه در اصل لقب ساده ی گرشاسب بوده است و نیز بر این باور است که گرشاسب و رستم نه تنها در اعمال پهلوانی خود یکسان اند بلکه از دیدگاه دینی نیز همانند یکدیگرند.

این یکسان انگاری هارا پژوهشگران دیگری چون هرتسفلد، هوسینگ وموله نیز تایید کرده اند. هرتسفلد، با توسعه ی نظر مارکوارت به این نتیجه رسید که داستان های گرشاسب از دیر باز در زرنگ و رخج رایج بوده- یعنی داستان های مرسوم آن اقلیم بوده-که در سده ی اول .م تحت تاثیر شکوه گّندفر-فرمانروای مقتدر سیستان-تحول یافته با روایات تاریخی آن دوران در هم آمیخته و داستان های رستم را به وجود آورده است. نیز ویکاندر در کتاب وایوی خود و موله در مقاله ی «گرشاسب و سگساران»، رستم را در مقام جایگزین حماسی گرشاسب اسطوره ای فرض کرده اند. استاد سرکاراتی با ارائه دلایل متعدد، این نظرها را نادرست دانسته و اظهار نظر کرده است که مشترکات توصیفی مارکوارت و هرتسفلد کلی و موهوم اند ونتیجه گرفته است که رستم صورت حماسی و داستانی گرشاسب نمی تواند باشد. البته درِ گفتگو درباره ی نظریه ی مارکوارت تا پیدا شدن مدارک و شواهد تازه هم چنان باز می ماند.

نمی توان به طور دقیق گفت که سام بدل حماسی گرشاسپ اساطیری است اما بجاست اگر بسیاری از باورهای اسطوره ای مربوط به وی را از آن گرشاسپ بدانیم كه در سنّت حماسی ایران به سام انتقال یافته است.چنان كه مثلاً اژدهاكشی گرشاسپ در اوستا در ادبیّات حماسی ما به نبرد سام با اژدری در کّشّف رود- چنان كه در شاهنامه آمده- تغییر شكل داده است و یا پیکار گرشاسپ با دیوی موسوم به گندروَ در اوستا، در شاهنامه به صورت نبرد سام بادیوی در دریای چین درآمده است. اما دکتر سرکاراتی اشاره می کند که گرشاسب اوستا با سیستان ارتباطی ندارد.

مشروح ترین نسخه مدرن اسطوره گرشاسب، یارشاطر (1983)می باشد. Eduljee در سال 1983 مجموعه ای جامع از متون همراه با ترجمه و توضیحات (جامع تر از وِست)، (1882) فراهم کرد. اشپیگل (1891: 194-95. )دارمسستر( 1877 ،. 213-18 ، 1892 ، 626-28. )کریستین سن (1932 ، صص. 99-106) ، بویس( 1975 ، صص. 100-104 )، و ویلیامز ، اد. ، (1990 (II )،( صص 161-68) به تحلیل موضوعات مرتبط به اسطوره ی گرشاسب پرداخته اند.

در مشابهت های میان فریدون و اسطوره ی گرشاسب ، ویکاندر (1938) در تلاش برای پیوند گرشاسب با “گروه مردان جوان آریایی ” است (ویکاندر،1941: 70-161) همچنین بویس در این زمینه نقدی دارد. (بویس، 1975: 10-102)

   استاد فقید ٬ نیبرگ ٬ متن آوانویسی شده روایات پهلوی را ٬ با ترجمه فرانسوی آنها و  توضیحات ٬ درسال 1933 در مقاله ای به نام « افسانه ی گرشاسب» در یادنامه پاوری منتشر کرده است.

سرکاراتی نیز در مقاله ی با عنوان «بازشناسی بقایای افسانه ی گرشاسب درمنظومه های حماسی ایران» که در نامه ی فرهنگستان منتشر شده است، نقد اسطوره ای بسیارکاملی از آن به دست می دهد و آن را در زمره ی اسطوره های قهرمانی هند و ایرانی بررسی می کند. نکته ی بسیار مهمی که سرکاراتی به آن اشاره می کند این است که گرشاسب« چهره ای است از چهره های اساطیر هندوایرانی که نامش و قدیم ترین اخبارپراکنده درباره کارکردهایش٬ هم در نامه اوستا و هم در منظومه های حماسی هند باستان آمده است»( سرکاراتی، 1376: 5)

علیرضا اسماعیل پور در سال در1389در پایان نامه ی کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی تحلیلی اسطوره ی گرشاسب» به نقد و تحلیل این اسطوره بیشتر بر پایه ی نظرات ژرژ دومزیل و ساختار های سه گانه می پردازد.

مری بویس در کتاب «تاریخ کیش زرتشت» به پیروی از نوشته های کریستین سن وپیشینیان پس از اشاره به نبرد فریدون با پانوورو Pauru می گوید: « هیچ گونه آگاهی درباره ی روزگار گرشاسب ، دیگر پهلوان اوستا نداریم. در منابع هندی شخصیتی مانند او نمی یابیم تا گمان بریم متعلق به زمان هند و ایرانیان بوده است. با هیچ کدام از شخصیت های شناخته شده ی دوره تاریخی هم نمی توان او را پیوند داد».

دومزیل با بررسی اسطوره رام چندره هندی و مقایسه ی آن با داستان های رستم می کوشد کرشاشوه مذکور در حماسه رامایانه را با کرساسپه kvrvsAspa مذکور در اوستا منطبق بداند و می گوید که کرشاشوه که گرز را در اختیار رام می گذارد باید همان کرساسپه یا گرشاسب باشد که گرز از او به سام و زال و سپس به رستم رسیده و می نویسد تنها یک تفاوت عمده هست که کرشاشوه نیای رام نیست اما سام نیای رستم است. تحول حماسه ایرانی و به ویژه روایت سیستانی این ویژگی رابارز می نماید.

رساله حاضر که به موضوع “بازتاب اسطوره قهرمانی در داستان گرشاسب بر پایه ی متون کهن “می پردازد شامل بخش های زیر است:

بخش اول به کلیاتی درباره اسطوره و دیدگاه های اسطوره شناسی ، نظریه های مختلف در خصوص کارکردهای اسطوره، پیشینه ی تحقیق در خارج و داخل، معرفی منابع اساسی تحقیق شامل منابع اوستایی، متون پهلوی، ترجمه ها و تفسیر های کلی در این زمینه می پردازد.

پس از مبحث کارکردها در فصل دوم طبق نظریات جوزف کمبل و به ویژه ” قهرمان هزار چهره “به بیان ویژگی های اسطوره ی قهرمانی طبق نظریه های مهم اسطو ره ی قهرمانی کلاسیک می پردازد.

در ادامه در دو فصل سه و چهار منابع کهن و متاخری که از او یاد کرده اند آورده می شود. در اوستا بیشتر به کارکیایی های این قهرمان می پردازد ولی منابع دینی و غیر دینی پهلوی بیشتر به نقش آخر زمانی او اشاره دارند. نیز با بهره گرفتن از بررسی تطبیقی ونیز ریشه شناسی نام های خاص همالان گرشاسب ، تلاش شده تا معانی و ماهیت نمادین زیر ساخت و رو ساخت هر یک از این همالان در رابطه با اسطوره ی قهرمانی مشخص شود.

فصل نهایی به نتیجه گیری پایان نامه اختصاص دارد. در این بخش نتایج حاصل از این پژوهش به اطلاع خواننده ی محترم می رسد.

لازم به ذکر است تمامی واژگان اوستایی به شیوه ی بارتولومه و واژگان پهلوی به شیوه مکنزی آوانویسی شده اند.

2-1- سوال تحقیق