فهرست مطالب

عنوان                                                                                                    صفحه

چکیده…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 1

 فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………… 3

1-2- هدف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. 5

1-3- پیشینه ی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………. 5

1-4- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….. 6

 

فصل دوم: زندگی نامه ی مولانا

2-1- نام، تخلص………………………………………………………………………………………………………………………… 8

2-2- ولادت و زادگاه مولانا………………………………………………………………………………………………………. 8

2-3- قدیمی ترین منبع نام مولانا…………………………………………………………………………………………… 9

2-4- نسب و خاندان مولانا……………………………………………………………………………………………………….. 9

2-5- هجرت یا فرار از بلخ………………………………………………………………………………………………………… 9

2-6-آثار مولانا ………………………………………………………………………………………………………………………….. 10

2-7- وفات و مدفن مولانا…………………………………………………………………………………………………………. 11

 

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان مثنوی

3-1- اولین شارحان مثنوی……………………………………………………………………………………………………… 14

3-2- قدیمی ترین شارح مثنوی……………………………………………………………………………………………… 15

3-3- شروح مثنوی از آغاز……………………………………………………………………………………………………….. 16

3-3-1- شرح های قرن نهم…………………………………………………………………………………………………….. 16

3-3-2- شرح های قرن دهم تا سیزدهم………………………………………………………………………………… 16

3-4- شرح حال شارحان…………………………………………………………………………………………………………… 17

3-4-1- اسماعیل آنقروی…………………………………………………………………………………………………………. 17

3-4-2- رینولد نیکلسون …………………………………………………………………………………………………………. 19

3-4-2- 1- آثار نیکلسون…………………………………………………………………………………………………………. 20

3-4-2-2- بررسی ویژگی ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون…………………………………………………. 23

3-4-3- بدیع الزمان فروزانفر……………………………………………………………………………………………………. 24

3-4-3-1- بررسی شرح فروزانفر……………………………………………………………………………………………… 25

3-4-4- عبدالباقی گولپینارلی ………………………………………………………………………………………………… 26

3-4-5- محمد استعلامی…………………………………………………………………………………………………………. 29

3-4-6- کریم زمانی………………………………………………………………………………………………………………….. 30

 

فصل چهارم: مقایسه ی شروح بر ابیات بحث بر انگیز

1-بشنو این نی چون حکایت می کند……………………………………………………………………………………… 33

2- کز نیستان تا مرا ببریده اند…………………………………………………………………………………………………. 37

3- سینه خواهم شرحه شرحه از فراق……………………………………………………………………………………. 39

4- هر کسی کو دور ماند از اصل خویش…………………………………………………………………………………. 41

5- من به هر جمعیّتی نالان شدم……………………………………………………………………………………………. 43

6- هر کسی از ظن خود شد یار من………………………………………………………………………………………… 45

7- سرّ من از ناله ی من دور نیست…………………………………………………………………………………………. 48

8- تن زجان و جان زتن مستور نیست……………………………………………………………………………………. 50

9- آتش است این بانگ نای و نیست باد…………………………………………………………………………………. 52

10- آتش عشق است کاندر نی فتاد………………………………………………………………………………………… 54

11- نی، حریف هر که از یاری برید…………………………………………………………………………………………. 56

12- همچو نی، زهری و تریاقی که دید؟………………………………………………………………………………… 59

13- نی، حدیث راه پرخون می کند………………………………………………………………………………………… 60

14- محرم این هوش جز بیهوش نیست ……………………………………………………………………………….. 62

15- در غم ما، روزها بیگاه شد ……………………………………………………………………………………………….. 64

16- روزها گر رفت، گو: رو باک نیست…………………………………………………………………………………….. 66

17- هر که جز ماهی ز آبش سیر شد…………………………………………………………………………………….. 68

18- در نیابد حال پخته هیچ خام……………………………………………………………………………………………. 70

19- ای دوای نخوت و ناموس ما………………………………………………………………………………………………. 71

20- با لب دمساز خود گر جفتمی…………………………………………………………………………………………… 73

21- من چگونه هوش دارم پیش وپس…………………………………………………………………………………… 75

22- آینه ات دانی چرا غماز نیست………………………………………………………………………………………….. 77

23- اتفاقاً شاه روزی شد سوار………………………………………………………………………………………………….. 79

 

 

24- می رسید از دور مانند هلال…………………………………………………………………………………………….. 80

25- نیست وش باشد خیال اندر روان……………………………………………………………………………………… 80

26- آن خیالاتی که دام اولیاست…………………………………………………………………………………………….. 83

27- از خدا جوییم توفیق ادب…………………………………………………………………………………………………. 85

28- گرچه تفسیر زبان روشن گر است……………………………………………………………………………………. 88

29- از وی ار سایه نشانی می دهد………………………………………………………………………………………….. 90

30- سایه خود آرد تو را همچون سمر……………………………………………………………………………………. 90

31- خود غریبی در جهان چون شمس نیست……………………………………………………………………….. 92

32- این نفس جان در تنم بر تافته ست…………………………………………………………………………………. 94

33- عشق هایی کز پی رنگی بود…………………………………………………………………………………………….. 95

34- کاش کان هم ننگ بودی یکسری……………………………………………………………………………………. 97

35- وهم موسی با همه نور و هنر…………………………………………………………………………………………… 99

36- آن گل سرخ است، تو خونش مخوان……………………………………………………………………………….. 101

37- حرف ظرف آمد درو معنی چو آب………………………………………………………………………………….. 102

38- بحر تلخ و بحر شیرین در جهان……………………………………………………………………………………….. 104

39- گه چنین بنماید و گه ضد این………………………………………………………………………………………… 107

40- بس ستاره‌ی آتش از آهن جهید ……………………………………………………………………………………. 109

41- رفته در صحرای بی چون، جانشان………………………………………………………………………………….. 111

42- کَیفَ مدَّ الظلُّ نقش اولیاست……………………………………………………………………………………………. 112

43- بس دل چون کوه را انگیخت او……………………………………………………………………………………….. 114

44- از سبب سوزیش من سوداییم………………………………………………………………………………………….. 116

45- ما عدم هاییم و هستی های ما………………………………………………………………………………………… 118

46- باد ما و بود ما از داد تست………………………………………………………………………………………………… 120

47- لذت هستی نمودی نیست را……………………………………………………………………………………………. 122

48- این نه جبر، این معنی جبّاری است………………………………………………………………………………… 123

49- زاری ما شد دلیل اضطرار…………………………………………………………………………………………………. 127

50- ور توگویی غافل است از جبر او……………………………………………………………………………………….. 127

51- هست این را خوش جواب ار بشنوی………………………………………………………………………………. 127

52- آن زمان که می شوی بیمار تو…………………………………………………………………………………………. 127

53- می نماید بر تو زشتی گنه………………………………………………………………………………………………… 127

54- انبیا در کار دنیا جبری اند………………………………………………………………………………………………… 131

55- او نماید هم به دل ها خویش را………………………………………………………………………………………. 132

56- نیکوان را هست میراث از خوش آب ……………………………………………………………………………… 133

57- اختران اند از ورای اختران……………………………………………………………………………………………….. 136

58- دامهاشان مرغ گردونی گرفت……………………………………………………………………………………………. 138

59- جان زپیدایی و نزدیکی است گم……………………………………………………………………………………… 140

60- از شراب قهر، چون مستی دهی……………………………………………………………………………………….. 142

61- لفظ جبرم، عشق را بی صبر کرد…………………………………………………………………………………….. 144

62- این، معیت با حق است و جبر نیست……………………………………………………………………………… 146

63- ور به خواب آییم، مستان وییم…………………………………………………………………………………………. 148

64- این چه بلبل؟ این نهنگ آتشی است………………………………………………………………………………. 150

65-عاشق کلّ است و خود کلّ است او…………………………………………………………………………………… 151

66- فعل را در غیب، اثرها زادنی است……………………………………………………………………………………. 154

67- اولیا را هست قدرت از اله…………………………………………………………………………………………………. 156

68- بسته درهای موالید از سبب……………………………………………………………………………………………… 158

69- آن دمی کز آدمش کردم نهان………………………………………………………………………………………….. 160

70- آن دمی را که نگفتم با خلیل…………………………………………………………………………………………… 160

71- آن دمی کز وی مسیحا دم نزد…………………………………………………………………………………………. 160

72- آنکه او شاه است، او بی کار نیست………………………………………………………………………………….. 163

73- چون به طوفی، خود به طوفی مرتدی……………………………………………………………………………… 165

74- بهر این مؤمن همی گوید زبیم………………………………………………………………………………………… 167

75- گفت پیغمبر که: زن بر عاقلان…………………………………………………………………………………………. 169

76- پرتو حقّ است آن، معشوق نیست……………………………………………………………………………………. 171

77- موسی و فرعون معنی را رهی………………………………………………………………………………………….. 173

78- زان تعلق کرد با جسمی اله……………………………………………………………………………………………… 175

79- تنگتر آمد خیالات از عدم………………………………………………………………………………………………… 176

80- گفت المعنی هو اللّه شیخ دین………………………………………………………………………………………… 178

81- واگشایم هفت سوراخ نفاق………………………………………………………………………………………………… 180

82- مدّتی معکوس باشد کارها………………………………………………………………………………………………… 182

83- تا که بس سلطان و عالب همّتی………………………………………………………………………………………. 182

84- زاجنحه ی نور ثلاث أو رباع……………………………………………………………………………………………… 184

85- این سخن پایان ندارد، زید کو؟………………………………………………………………………………………… 186

86- زید را اکنون نیابی، کو گریخت………………………………………………………………………………………… 186

87- حمله آرند از عدم، سوی وجود………………………………………………………………………………………… 187

88- سر چه می پیچی؟ کنی نادیده ای………………………………………………………………………………….. 188

89- در عدم، افشرده بودی پای خویش…………………………………………………………………………………… 188

90- خلق را دو دیده در خاک و ممات……………………………………………………………………………………. 189

91- جهد کن تا صد گمان گردد نود……………………………………………………………………………………….. 189

92- در مروّت ابر موسی ای به تیه …………………………………………………………………………………………. 192

93- سال ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………. 193

94- چون جنین را نوبت تدبیر رو……………………………………………………………………………………………. 193

95- سال‌ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………… 195

96- باز باش ای باب رحمت تا ابد……………………………………………………………………………………………. 195

97- مر جفا گر را چنین ها میدهم…………………………………………………………………………………………. 198

98- مرگ بی مرگی بود ما را حلال…………………………………………………………………………………………. 200

99-آن که او تن را بدین سان پی کند……………………………………………………………………………………. 202

100- ای دریغا لقمه یی دو خورده شد…………………………………………………………………………………… 204

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه‌گیری و پیشنهادها ………………………………………………………………………………………………………….. 206

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………… 209

چکیده ی انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………….. 212

چکیده:

     مولانا جلال­الدین محمد بلخی معروف به ملّای روم و مولوی رومی، در ششم ربیع الاوّل سال604 هجری قمری در بلخ به دنیا آمد و در سال 672 ه.ق در قونیه وفات یافت. مولوی یکی از بزرگان نام­آور در عرصه­ تصوّف اسلامی قرون میانه است. کتاب نام­آور وی، مثنوی، از امّهات آثار عرفانی در ادبیات فارسی و بل ادبیات جهان است که از ابتدا توجّه بسیاری را به خود جلب کرد و شروح گونه­گونی بر آن نگاشته شد.

در این پژوهش ، ابتدا مختصری از زندگی­نامه­ی مولانا و سپس بحثی کوتاه در مورد سیر شرح نویسی و شرح حال شارحان مذکور به­دست داده شده و سپس به بررسی ابیات مهم و بحث­بر­انگیز دفتر اول مثنوی پرداخته شده است.

می توان گفت بهره­ گیری شارحان از مثنوی و دیگر آثار مولانا در شرح ابیات مثنوی،که معیار اصلی نگارنده در بررسی مثنوی و شروح آن است،یکسان و در یک سطح نیست. این رساله می­کوشد با تکیه بر ابیات مشابه مثنوی، برخی نکات مغفول در بررسی و شرح این کتاب بزرگ را متذکر شود.

واژه های کلیدی: مولوی، مثنوی، دفتر اول، شرح و بررسی.

1-1- مقدمه:

از آن زمان که حضرت مولانا ناله‌ی نی بریده شده از نیستان را به وسیله‌ی حسام الدین بر روی صفحه‌ی سفید بی روح کاغذ شرحه شرحه بیان کرد تا به ‌این زمان که در هر کجا و هر لحظه‌ای تشنگان علم و ادب همچون بلبلی هر نفس آن ابیات را چه چه می‌زنند سال‌های زیادی می‌گذرد اما همچنان تشنگی درک و فهم این چشمه‌ی خروشان نامحدود در اکثر خلایق(چه ادب دوستان و چه مردم عادی) باقی مانده است.

« مثنوی که مولوی، « معراج جان» ، و« نردبان آسمان» و صیقل ارواحش خوانده بود و دیگران آن را « تالی کتاب آسمانی، و قرآن زبان پهلوی، و عصاره‌ی معارف بشری» و بیان « للایات البینات و تبیان للسنن النبویات » (سبزواری، بی تا: 9) دانسته‌اند « همچنان از نور ماه بر گذشته است و بی هراس و اعتنا به بانگ سگان و زوزه‌ی ددان، ظلال ظلام را دریده و شبروان را به سوی چشمه‌ی مشرق اشراق و معنویت رهنمون ساخته است.» ( شجری، 1386: 14)

درک اشعار مولانا ، به دلیل سر درگمی‌در فهم و درستی ابیات مشکل و بحث برانگیز شروح مختلف مثنوی، که هر کدام به نوعی درستی نظر و ایده‌ی خود را بر دیگری ارجح می‌دانند نگارنده را بر آن داشت تا در راستای انجام پایان نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد خویش، به  بررسی  و مقایسه‌ی شروح مثنوی مولوی بر ابیات بحث برانگیز دفتر اول ( با تکیه بر شروح انقروی، نیکلسون، گولپینارلی، فروزانفر، استعلامی‌و زمانی) از بین بی نهایت  شرح های این کتاب بپردازد.

این بررسی ابتدا به صورت مطالعه‌ی کلی و مستمر صورت گرفت. طی این مطالعه  ابیات مشکل و قابل بحث شارحان را از بین ابیات دیگر مجزا کرده ؛ و سپس نظریه‌های کلی هر شارح را بیان کرده و در نهایت، نظر‌ی اجمالی در خصوص بهتر بودن هرکدام از شروح، با ذکردلایلی از خود مثنوی و دیگر شاعران داده شده است. در این قسمت، کلیه ی ابیات نی نامه، به دلیل اینکه شالوده‌ی مثنوی بوده، هرچند که چند بیتی از آن آسان و بدون بحث بوده اند؛ ذکر شده است. و  انتخاب این ابیات بر اساس گفته ی کریم زمانی و دیگر شارحانی همچون انقروی و فروزانفر بوده که در کتاب خود، ابیات مشکل و بحث برانگیز را ذکر کرده اند. مراد از بحث برانگیز بودن در جنبه- های تأویلی ابیات نیست(چه از این لحاظ قاطبه ی ابیات مثنوی بحث برانگیزند.) بلکه مراد، بحث برانگیزی از جهت معنای اولیه و نهایتاً تفسیری کلام است.

 با توجه به اینکه انتخاب نسخه‌ی صحیح و معتبر مثنوی در صحت شرح و دوری از اشکالات و انحرافاتی که بعضاً شارحان بدان گرفتار شده‌اند بسیار مؤثر است، و  نسخه‌ی قونیه تنها پنج سال از درگذشت مولانا(672) و در حضور حسام الدین چلبی و سلطان ولد تصحیح و کتابت شده است، از نظر بسیاری از محققان و مصححان امروزی، صحیح ترین و معتبرترین نسخه به حساب می‌آید. بنابراین شماره گذاری ابیات بر طبق این نسخه صورت گرفته است. و نکته‌ی دیگر این که در بررسی ابیات از بیت 3014 به بعد به دلیل فوت فروزانفر و شرح نشدن ابیات، از شرح شهیدی که شرح ادامه‌ی ابیات را انجام داده- هرچند که از لحاظ شیوه‌ی شرح ابیات با فروزانفر متفاوت عمل کرده است استفاده شده است.

به طور کلی مطالب این رساله در 4 فصل تدوین و گردآوری گردیده است:

فصل اول: کلیات. ( فصل حاضر)، این فصل شامل مقدمه، روش تحقیق و پیشینه‌تحقیق و هدف تحقیق است.

فصل دوم: زندگی نامه‌ی مولانا. در این فصل همانند دیگر مولانا شناسان به بررسی نام،  تخلص، نسب، خاندان و قدیمی‌ترین منبع نام مولانا و…. پرداخته شده است.

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان. در این فصل ابتدا به بررسی شرح‌های مثنوی از آغاز تاکنون پرداخته شده و سپس ‌اندکی از شرح حال شارحان مورد بحث در این تحقیق بیان شده است.

فصل چهارم: بررسی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی. در این بخش که حجم اصلی و کلی تحقیق را شامل می‌شود؛ به تحلیل مقایسه ای بر روی ابیات بحث برانگیز پرداخته شده است.

1-2- اهداف تحقیق:

آنچه در این پژوهش مورد نظر می‌باشد را در دو هدف کلی و اساسی مد نظر قرار خواهیم داد:

1-  بررسی تطبیقی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی در جهت حصول تصویری واضح از سیر تحول تاریخی شروح عرفانی یکی از مهم‌ترین کتب ادب فارسی.

2- حصول انتقادی معنایی درست از ابیات بحث بر انگیز دفتر اول مثنوی و یا حداقل کوشش در راه یافتن نزدیک‌ترین معنی به ذهن و ابیات مولوی.

1-3- پیشینه‌تحقیق:

تاکنون شرح‌های  فراوانی در جهت درست خواندن و درست فهمیدن و توضیح مطالب گوناگون علمی، فقهی، ادبی، کلامی‌و تفسیری مثنوی توسط استادان و محققان بزرگی همچون بدیع الزمان فروزانفر،  جلال الدین همایی، سید صادق گوهرین، عبد الحسین زرین کوب، محمد استعلامی‌و ایران شناس بزرگ انگلیسی، رینولد الن نیکلسون، در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است. هر کدام از این شارحان، از دیدگاه‌های مختلف و تحت تأثیر مکاتب فکری رایج در روزگار خود و از چشم‌انداز ذهن خویش به شرح و تفسیر ابیات کتاب مستطاب مولوی پرداخته‌اند. اما تاکنون اثری که به مقایسه‌ی این شروح بپردازد، به سامان نرسیده است. در ذیل معرفی مختصری از شروح چند گانه ارائه می‌کنیم:

1-انقروی، اسماعیل:1380،شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی، ترجمه‌ی عصمت ستار زاده، تهران، برگ زرین.

2-نیکلسون، رینولد الین:1374، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، تهران، انتشارات علمی‌و فرهنگی.

3-گولپینارلی، عبد الباقی: 1371، نثر و شرح مثنوی شریف، ترجمه و توضیح توفیق ه. سبحانی، تهران، فرهنگ و ارشاد اسلامی.

4-فروزانفر، بدیع الزمان: 1382، شرح مثنوی شریف، تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، سه جلد.

5- مولانا، جلال الدین محمد بلخی: 1369،مثنوی معنوی، تصحیح محمد استعلامی، تهران، زوار، شش جلد.

6- زمانی ،کریم: 1378، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران ، اطلاعات.

1-4- روش تحقیق:

روش تحقیق بنا بر روش معمول در حوزه‌ی علوم انسانی و ادبیات تطبیقی، به صورت کتابخانه‌ای است. به‌این صورت که ابتدا کتاب‌ها و منابع معتبر و مرتبط با موضوع را جمع آوری و سپس مطالعه کرده و آنگاه مطالب مهم در قالب فیش دسته بندی کرده و در نهایت همه مطالب را به رشته‌ تحریردر می‌آوریم.

 2- زندگی نامه‌ی مولانا

 عنوان             صفحه

چكیده 1

مقدمه  2

فصل اول  4

کلیات تحقیق  4

1- کلیات تحقیق  5

1-1- بیان مسأله  5

1-2-سؤال تحقیق  5

1-3-فرضیه  5

1-4-اهمیّت تحقیق  6

1-5- هدف از انتخاب موضوع  6

1-6- پیشینه  تحقیق  7

1-7- روش تحقیق  8

فصل دوم  9

موقعیّت،تاریخی وفرهنگی  9

دوگونه ی زبانی سادات و دیلی  9

2- موقعیّت،تاریخی و فرهنگی دوگونه ی زبانی سادات و دیلی  10

2-1- محدوده ی جغرافیایی استان کهگیلویه و بویراحمد  10

2-2- پیشینه ی کوه گیلویه  11

2-3- پیشینه ی تاریخی دیل  14

2-4- پیشینه ی تاریخی بویراحمد  16

2-5- اوضاع فرهنگی، مذهب و باورهای مردم استان  16

2-6- مشاغل ونحوه ی زندگی مردم استان  17

2 -7- گویش مردم استان  17

فصل سوم  18

نشانه ها و فرایندآوای  18

3- نشانه ها و فرایندآوای  19

3-1- نشانه ها 19

3-1-1- هم خوان ها 19

3-2- فرایندها و تغییرات واجی در دو گونه ی زبانی مورد بررسی  20

3-3- برخی ازتفاوت های واجی  21

3- 4- تفاوت های هم خوانی  22

3 -5- تفاوت های واکه ای  25

فصل چهارم  28

صرف دستگاه فعلی  28

4- صرف دستگاه فعلی  29

4 -1- دستگاه فعلی  29

4-2- زمان های فعل  33

4-2- 2- زمان گذشته  33

4-2- 3- زمان آینده 33

4-2-1-  زمان حال  34

4-2-1-1- حال ساده 34

4-2-1-2- حال اخباری  34

4-2-1-3- حال التزامی  35

4-2-1-4- حال مستمر 35

4 -2-2-1- گذشته ی ساده 36

4-2-2-2- گذشته ی استمراری  36

4-2-2-3- گذشته ی نقلی  36

4-2-2-4- گذشته ی بعید  37

4-2-2-5- گذشته ی التزامی  37

4-2-2-6- گذشته ی مستمر 38

4-2- 3- زمان آینده 38

4 -3 – شروع صرف افعال  40

4-3-1- آمدن  40

4-3-1-1-  زمان حال  40

4-3-1-1-1- حال ساده 40

4-3-1-1-3- حال التزامی  41

4-3-1-1-4-حال مستمر 41

4-3-1-2-  گذشته  42

4-3-1-2-1- گذشته ی ساده 42

 

 

4-3-1-2-2-گذشته ی استمراری  42

4-3-1-2-3- گذشته ی نقلی  43

4-3-1-2-4-گذشته ی بعید  43

4-3-1-2-5- گذشته ی التزامی  43

4-3-1-2-6- گذشته ی مستمر 44

4-3-1-3-  زمان آینده 44

4-3-2-1- زمان حال  45

4-3-2-1-1- حال ساده 45

4-3-2-1-2-حال اخباری  45

4-3-2-1-3-حال التزامی  46

4-3-2-1-4-حال مستمر 46

4-3-2-2- گذشته  47

4-3-2-2-1-گذشته ی ساده 47

4-3-2-2-2- گذشته ی استمراری  47

4-3-2-2-3-گذشته ی نقلی  48

4-3-2-2-4-گذشته ی بعید  48

4-3-2-2-5-گذشته ی التزامی  48

4-3-2-2-6-گذشته ی مستمر 49

4-3-2-3-آینده 49

4-3-3-خوابیدن  50

4-3-3-1-زمان حال  50

4-3-3-1-1-حال ساده 50

4-3-3-1-2-حال اخباری  50

4-3-3-1-3-حال التزامی  50

4-3-3-1-4-حال مستمر 50

4-3-3-2-گذشته  51

4-3-3-2-1-گذشته ی ساده 51

4-3-3-2-2-گذشته ی استمراری  51

4-3-3-2-3-گذشته ی نقلی  52

4-3-3-2-4-گذشته ی بعید  52

4-3-3-2-5-گذشته ی التزامی  53

4-3-3-2-6-گذشته ی مستمر 53

4-3-3-3- آینده 54

4-3-4- دادن  54

4-3-4-1-زمان حال  54

4-3-4-1-1- حال ساده 54

4-3-4-1-2- حال اخباری  54

4-3-4-1-3- صورت مجهول فعل دادن ، حال اخباری  54

4-3-4-1-4- حال التزامی  55

4-3-4-1-5- حال مستمر 55

4-3-4-2- زمان گذشته  56

4-3-4-2-1- گذشته ی ساده 56

4-3-4-2-2-گذشته ی استمراری  56

4-3-4-2-3-گذشته ی نقلی  56

4-3-4-2-4-گذشته ی بعید  56

4-3-4-2-5-گذشته ی التزامی  57

4-3-4-2-6-گذشته ی مستمر 57

4-3-4-3-آینده 57

4-3-5- دیدن  58

4-3-5-1- زمان حال  58

4-3-5-1-1-حال ساده 58

4-3-5-1-2-حال اخباری  58

4-3-5-1-3- حال التزامی  59

4-3-5-1-4- حال مستمر 59

4-3-5-2- زمان گذشته  60

4-3-5-2-1-گذشته ی ساده 60

4-3-5-2-2- گذشته ی استمراری  60

4-3-5-2-3-گذشته ی نقلی  60

4-3-5-2-4-گذشته ی بعید  61

4-3-5-2-5-گذشته ی التزامی  61

4-3-5-2-6- گذشته ی مستمر 61

4-3-5-3-آینده 62

4-3-6-رفتن  62

4-3-6-1- زمان حال  62

4-3-6-1-1- حال ساده 62

4-3-6-1-2- حال اخباری  62

4-3-6-1-3-حال التزامی  63

4-3-6-1-4-حال مستمر 63

4-3-6-2-زمان گذشته  64

4-3-6-2-1-گذشته ی ساده 64

4-3-6-2-2-گذشته ی استمراری  64

4-3-6-2-3-گذشته ی نقلی  64

4-3-6-2-4-گذشته ی بعید  65

4-3-6-2-5-گذشته ی التزامی  65

4-3-6-2-6-گذشته ی مستمر 66

4-3-6-3-آینده 66

4-3-7-شکستن  66

4-3-7-1-حال  66

4-3-7-1-1-حال ساده 66

4-3-7-1-2-حال اخباری  67

4-3-7-1-3- حال التزامی  67

4-3-7-1-4-حال مستمر 67

4-3-7-2-1-گذشته ی ساده 68

4-3-7-2-2- گذشته ی استمراری  68

4-3-7-2-3- گذشته ی نقلی  69

4-3-7-2-4- گذشته ی بعید  69

4-3-7-2-5-  گذشته ی التزامی  70

4-3-7-2-6- گذشته ی مستمر 71

4-3-7-3- آینده 71

4-3-8- شنیدن  71

4-3-8-1-حال  71

4-3-8-1-1- حال ساده 71

4-3-8-1-2-حال اخباری  72

4-3-8-1-3- حال التزامی  72

4-3-8-1-4-حال مستمر 72

4-3-8-2-گذشته  73

4-3-8-2-1-گذشته ی ساده 73

4-3-8-2-2-گذشته ی استمراری  73

4-3-8-2-3-گذشته ی نقلی  74

4-3-8-2-4-گذشته ی بعید  74

4-3-8-2-5-گذشته ی التزامی  75

4-3-8-2-6-گذشته ی مستمر 75

4-3-8-3-آینده 76

4-3-9-گذاشتن  76

4-3-9-1-حال  76

4-3-9-1-1-حال ساده 76

4-3-9-1-2-حال اخباری  76

4-3-9-1-3-حال التزامی  76

4-3-9-1-4-حال مستمر 77

4-3-9-2- گذشته  77

4-3-9-2-1-گذشته ی ساده 77

4-3-9-2-2-گذشته ی استمراری  78

4-3-9-2-3-گذشته ی نقلی  78

4-3-9-2-4-گذشته ی بعید  78

4-3-9-2-5-گذشته ی التزامی  79

4-3-9-2-6-گذشته ی مستمر 79

4-3-9-3-آینده 80

4-3-10-نشستن  80

4-3-10-1-حال  80

4-3-10-1-1-حال ساده 80

4-3-10-1-2-حال اخباری  80

4-3-10-1-3-حال التزامی  80

4-3-10-1-4-حال مستمر 81

4-3-10-2-گذشته  81

4-3-10-2-1-گذشته ی ساده 81

4-3-10-2-2-گذشته ی استمراری  82

4-3-10-2-3-گذشته ی نقلی  82

4-3-10-2-4-گذشته ی بعید  82

4-3-10-2-5-گذشته ی التزامی  83

4-3-10-2-6-گذشته ی مستمر 83

4-3-10-3-آینده 83

فصل پنجم  85

نتیجه گیری  85

5- نتایج حاصل از پژوهش    85

منابع  94

چكیده

در این نوشتارمقایسه­ دستگاه فعلی دوگونه ی زبانی سادات رضاتوفیقی و دیلی مورد بررسی قرارگرفته است . و تلاش شده است، تشریح صرف دستگاه فعلی بین دو منطقه از استان از دیدگاه زبان شناسی مورد مطالعه قرار گیرد . برای این که زمینه ی مناسب این مقایسه فراهم شود ­، فصلی به موقعیّت جغرافیایی این دو منطقه اختصاص داده شده است . در فصل سوّم ، نشانه ها و فرایندهای آوایی ، تفاوت ها وشباهت های این دو منطقه ،در خصوص واژگان غیر فعلی بیان شده اند . افزون بر این ، فعل در زمان های مختلف صرف شده است. نگارنده در این راستا با صورت هایی از افعال که کاربرد ندارند مواجه شده است پس برای فهم بهتر واژگان و درک تلّفظ اصیل آن ها برمبنای آوانگاری نگاشته شده اند . روش تحقیق دراین پژوهش به صورت میدانی بوده است و نگارنده با مراجعه ی مستقیم به افراد بومی منطقه مطالب را جمع آوری و طبقه بندی کرده است . هدف از این تحقیق: بالا بردن سطح آشنایی و شناساندن نحوه ادا و صرف فعل و حفظ صحیح گونه های فعلی در این دو منطقه می باشد .

واژه های کلیدی­: صرف فعل ، گویش ، سادات رضاتوفیقی و منطقه ی دیل .

مقدمه

زبان، شناسنامه و هویّت تاریخی یک فرد ،گروه اجتماع یا یک ملّت را بیان می کند. از آن جایی که انسان ازنخستین روزهای حیات ، نیازمند به ارتباط می باشد لذا زبان تنها را بط و تفسیر کننده ی او با عالم پیرامون خود است.در بین گویش های جنوب غربی ،لری ، از نظر ساختاری بزرگ ترین رابطه را با زبان فارسی دارد .گویش دراصطلاح زبان شناسان :«به شکل‌هایی از یک زبان گفته می‌شود که تفاوت‌هایی آوایی یا دستوری دارند اما استفاده‌ کنندگان دوگونه زبانی متفاوت هم‌چنان بتوانند نسبتاً آسان درک مطلب کنند.»اگر وجه ممیزه ی بین دوگونه دریک زبان عمدتاً درسطح واژگان و تا حدودی درسطح ساختار (نحو) باشد ، این دوگونه متفاوت ازیک زبانند .گونه های زبانی عبارتنداز:الف:گونه ای از زبان که به مکان جغرافیایی وابسته ‌است.(گونه ی جغرافیایی)ب: گونه ای که مربوط به طبقه ی اجتماعی خاصی است­ (گونه ی اجتماعی) پ:گونه ای که مربوط به ادوارگذشته‌ است­.(گونه ی تاریخی)­ ت­:گونه ای که به آن گونه ی معیارگویند و یک گروه یا ملیّتی با آن تکلّم می کنند.» پژوهش مورد بررسی درحیطه ی گونه ی جغرافیایی می باشد .گونه های محلی، منبع بسیار غنی برای پژوهشهای زبانی، ادبی، جامعه شناسی و تاریخی می باشند و ساختار آن ها به شیوه ای می باشد که درکلیّات باهم نکات مشترک فراوان دارند ولی درجزئیّات تفاوت هایی دارند یعنی (ازمنطقه ای به منطقه ای وازروستایی به روستایی وحتّی ازخانواده ای به خانواده ی دیگر.) این نا همگونی که زاییده ی ذهن پویا وهنر مندانه ی باریک اندیشان است و طی روندی کند وتدریجی صیقل یافته وتاب پایداری پیدا کرده ، جزئی ازساختارشخصیّتی متکلّمین می باشد . طبق نظریّات علم روان شناسی ، شخصیّت بردو گونه است : یکی فردی ودیگری جمعی . شخصیّت فردی ، همان (personalit) است که فردی را از سایر افراد جدا می کند . شخصیّت جمعی ، همان(Charaeter) یعنی مجموعه ی ویژگی های فرهنگی متشابه ومتقارن است که قومی را از اقوام ، مثل برخی از اطلاق های رایج درعرف جامعه نظیر……فلانی ها ثابت قدمند ،……فلانی ها خسیسند، …..ظاهر بینند و… .لذا گویش ها هم که بخشی ازهویّت اجتماعی جوامع به شمار می روند ،از تنوّ ع و تکثّر لازم برخوردارند .این سرمایه ها را که در ورای قرون و اعصار، سینه به سینه ونسل به نسل حافظه ها را درنوردیدند تا به ما رسیده اند، باید پاس داشت وبه آیندگان انتقال داد . از دیرباز مقایسه ی آثار ادبی امری ظریف بوده است که لازمه ی پرداختن به آن توجّه و ژرف اندیشی دقیقی رامی طلبد . لذا دراین نوشته صرف تعدادی فعل که بین دوگویش« سادات رضاتوفیقی که یکی از طوایف بزرگ سادات درشهرستان کهگیلویه است ، با گویش منطقه ی دیل درمحدوده ی دهستان بخش مرکزی ، واقع درجنوب شرقی شهرستان گچساران می باشد» ، به صورت مقایسه ای مورد بررسی قرارگرفته و با زبان فارسی معیار نیز سنجیده شده است .در زمینه سابقه و پیشینه ی مكتوب درمورد نحوه ی بیان درمنطقه ی  سادات رضا توفیقی( به عنوان یکی ازمناطق مورد مطالعه) منبعی موجود نمی باشد . لذا ،این پژوهش ، شاید بتواند درآینده کمک اندکی به پژوهندگان زبان وادب فارسی در این منطقه  باشد. نگارنده كوشیده است با مراجعه به آثار مشابه و كمك گرفتن ازافراد صاحب نظر و با تجربه ای كه در این راه می توانستندكمك کار و هدایتگرخوبی باشند ، به اضافه ی اطّلاعات شخصی خود و غور و تعمّق درمحاورات مردم دو منطقه ، این پ‍ژوهش را تقدیم نماید وهم چنین در این راه از هدایت و ارشاد نكته پردازان و اندیشمندان بی نیاز نخواهند بود.دراین پژوهش صرف افعال مستعمل و مورد استفاده دردوگویش به ترتیب حروف الفبایی نوشته شده اند.برای این که پژوهش به نتیجه ی بهتری منتهی شود ، نمونه فعل فارسی معیارهم با این دو گونه ی زبانی مقایسه شده است .این شیوه میزان تغییرات وتحولّات دستگاه فعلی را درمقایسه با فارسی معیار دراختیارخوانندگان قرار می دهد .هر فعل در زمان(حال ،گذشته وآینده )و امر و نهی صرف شده اند. بدیهی است كه نقد و كنكاش براصالت و غنایی یک اثر می افزاید و درمقام پاسخ گویی و دفاع توان بیشتری به آن می بخشد. با این امیدكه برحمایت و جاودانگی آن افزوده گردد هرچند که هیچ كاری مصون از خطا و كاستی نیست وادعای كمال و بسندگی خالی ازخود درست بینی نخواهد بود .

1- کلیات تحقیق

 1-1- بیان مسأله

    از آن جا که گویش های موجود در ایران  بازمانده ی زبان های کهن هستندلذا شناخت گونه های محلی منطقه ی خاص،خود در حیطه ی زبان شناسی اهمیّت دارد که به بررسی ماهیّت و پراگندگی آن ها می پردازد .این شاخه از علم هر چندکه قدمت چندانی ندارد ولی منبعی بسیارغنی برای پژوهش های زبانی،ادبی،جامعه شناسی،مردم شناسی وتاریخی می باشد. واژگان هر زبان بازگوکننده ی ادب وفرهنگ قومی و محلی هر منطقه به حساب می آیند . گویش استان کهگیلویه وبویراحمد به غیر از موارد اندک(منطقه ی دیل و مناطق ترک نشین) به زبان لری می باشد .اختلاف درحوزه ی واژگان ، صرف فعل و نحوه ی عبارت در بسیاری از منطقه ها کاملأ مشهود و محسوس است .هدف ، بررسی ومقایسه ی لحن ادای صرف فعل بین سادات رضاتوفیقی شهرستان کهگیلویه و منطقه ی«دیل»واقع درشهرستان گچساران است. بررسی ودقّت درشیوه ی صرف دستگاه فعلی بین گویشوران دومنطقه به وضوح نشان می دهد که گونه های صرف افعال با دیگر مناطق هم جوار نیز می تواند متفاوت باشد .به دلیل این وجوه تفاوت های معنی دار و نظر به این که مقوله ی صرف فعل دراصطلاح زبان شناسان بسیار گسترده می باشد ، لذا نگارنده که خود یکی ازگویشوران سادات رضاتوفیقی می باشد بر آن است تا دستگاه فعلی این دو منطقه رامورد بررسی و مقایسه قرار دهد .و نتیجه ی پژوهش های میدانی ایشان موضوع شکل گرفته ی رساله ی حاضر شده است.

1-2-سؤال تحقیق

آیا از نظر زبان شناسی لحن ادای واژگان در گویش سادات رضاتوفیقی شهرستان کهگیلویه و منطقه ی دیل واقع در گچساران یکسان می باشد؟

1-3-فرضیه

درعلم زبان شناسی با توجه به مبحث صرف فعل به نظرمی رسد ازلحاظ مبنایی بین دوگونه ی زبانی اختلاف وجود دارد و پژوهش مورد مطالعه گوشه هایی از این موارد را بیان می دارد . مقایسه ی این مباحث می تواند منبعی باشد برای استفاده ی دیگر گویشوران دو منطقه ازاستان . دراین پژوهش تلاش شده است، ضمن تشریح صرف فعل ، مطالبی نیز در بیان دیدگاه علم زبان شناسی ، مبانی و محدودیت های آن مورد بررسی قرارگیرد .

1-4-اهمیّت تحقیق

با مقایسه ی گونه های مختلف زبانی درمناطق مختلف استان ، می توان به دیدگاهای ظریف و مو شكافانه ای پی برد ، چراكه این امر برای کنکاش در زبان شناسی بسیارارزشمندخواهد بود . چنان که همگان واقفند نوشتار قادر به نگارش همه ی وجوه و صورت های گفتار نیست .بعضی از اصوات ، صداها و الفاظ موجود درگفتارهیچ گاه قابل نوشتن نیستندو بر عكس ،زبان نوشتار قابل ضبط،ثبت ،باقی ماندن و انتقال مكانی و زبانی می باشدومی تواند مبنای آموزش و استفاده قرارگیرد.بایددانست که زبان گفتار بسیار وسیع تر و تواناتر از زبان نوشتاراست و به طوری که نوشتارقادر به نگارش همه ی وجوه و صورتهای گفتار نیست .یعنی نوشتار واضح و روشن است به گونه ای که فهم آن آسان ترازگفتار می باشد

عنوان     صفحه

چکیده. 1

فصل اوّل: کلّیات… 2

1-1- مسئله‌ی تحقیق.. 3

۱-2- ضرورت تحقیق.. 4

1-3-پیشینیه‌ی تحقیق.. 4

1-4-اهداف تحقیق.. 5

۱-5-پرسش‌های تحقیق.. 6

1-6-روش تحقیق.. 6

فصل دوم: تعاریف… 7

۱-۲-رمان، گونه‌ی برتر ادبیات مدرن.. 8

۲-۲-شخصیت وشخصیت پردازی.. 10

۳-۲-گونه‌های شخصیت… 12

۴-۲-تكنیك‌های شخصیت پردازی.. 18

۵-۲-شخصیت پردازی گزارشی.. 20

۶-۲-شخصیت پردازی نمایشی.. 22

۷-۲-شخصیت پردازی و دیگر عناصر داستان.. 28

فصل سوم: شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 30

۳-1-شرح و حال و معرفی آثار رضا قاسمی.. 31

۳-2- نگاهی خلاصه بر همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 34

۳-۳-گونه‌های شخصیت در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 39

۳-۳-1- شخصیت‌های ساده. 40

۳-۳-۲- شخصیت‌های جامع.. 44

۳-۳-۳- شخصیت‌های پویا 48

۳-۳-4- شخصیت‌های ایستا 50

۳-4- تکنیک‌های شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 51

3-4-1-شخصیت پردازی نمایشی.. 51

3-4-2-شخصیت پردازی از طریق خلق گفتگو. 51

۳-۴-۳- شخصیت پردازی به کمک توصیف عمل (کنش) 66

۳-4-4-توصیف صحنه و شخصیت پردازی.. 71

3-4-5- انتخاب نام و شخصیت پردازی.. 75

۳-4-6- شخصیت پردازی از طریق انتخاب لحن و شیوه‌ی گفتار. 78

3-5- شخصیت پردازی گزارشی.. 80

۳-5-1- شخصیت پردازی به کمک توصیف… 80

۳-5-2-توصیف افراد. 81

۳-۵-۳-توصیف رفتار. 81

۳-5-4- توصیف وضعیت ظاهری.. 84

۳-5-۵- توصیف اشیا‌ء. 86

3-5-6- توصیف مکان‌ها (Topographie) 88

۳-5-7- توصیف حیوانات.. 89

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه‌گیری.. 92

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری.. 93

4-2-پیشنهادها 96

پی نوشت… 97

فهرست منابع.. 102

چکیده

شخصیت و شخصیت پردازی یکی از عناصراصلی داستان است. رمان«همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها»، نوشته رضا قاسمی، یکی از آثار موفق داستانی در دهه هشتاد هجری است که از غنای شخصیت پردازی برخوردار است. در این رساله، در حد توان، با اتکا به تعاریف شخصیت و واکاوی شگردهای شخصیت پردازی، ابتدا به تفکیکِ حوزه‌های کنش کرداری شخصیت‌های این رمان پرداخته و در پایان، مشخصات دقیق کرداری، گفتاری و اندیشگی هر شخصیت را به کمک اصطلاحات و تعابیر تخصصی فن داستان نشان داده ایم. «همنوایی شبانه‌ی ارکسترچوب‌ها» اثری سوررئالیستی است که در آن، برای پردازش شخصیت، بیشتر از شخصیت پردازی نمایشی استفاده شده است. از بین شگردهای شخصیت پردازی نمایشی، گفتگو بیشترین کاربرد را داشته است. شخصیت پردازی نمایشیِ «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» بیشتر باتکیه بر عنصر گفتگو انجام شده است و در بیشتر موارد، مخاطب از طریق گفتگوهای متعدد به عالم درون شخصیت‌ها راه می‌بابد، در این میان، گفتگوهای درونی باتک گویی‌های فردی (گفتگوی شخصیت باخود) کارکرد بیشتری دارند. به عبارت روشن تر، شخصیت‌های «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» درون گرا هستند.

واژه‌های کلیدی: همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، رضا قاسمی، رمان سوررئال، شخصیت پردازی.

 

 

-1- مسئله‌ی تحقیق

مسئله‌ی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها (۱۳۸۰) نوشته‌ی رضا قاسمی است. داستان از دیدگاه اول شخص بیان می‌شود و حکایت یک روشنفکر ایرانی است که به کشور فرانسه پناهنده شده و در اتاق زیر شیروانیِ ساختمانی در یکی از محلات پاریس زندگی می‌کند که ساکنانش را چند فرانسوی و ایرانی تبعیدی تشکیل داده اند. نویسنده واقعیت و خیال را در این داستان به هم آمیخته و ساختاری مالیخولیایی ایجاد کرده. تم اصلی رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، ترس و ویرانی است. تنهایی، بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی، دلزدگی و خستگی خصوصیات مشترك اغلب این رانده شدگان یا فراریان از وطن است. سرزمین نوین نتوانسته به آن‌ ها هویتی تازه بدهد، و آنان به سختی احساس بی ریشگی و بی هویتی می‌كنند و این احساس آزارشان می‌دهد. اغلب آن‌ ها داروهای اعصاب و آرام بخش مصرف می‌كنند1.

شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان در پیشبرد طرح است که در طول دوره‌ی داستان نویسی بر اساس شرایط زمان وشناخت انسان از خود و دیگران دستخوش تغییراتی شده است. در داستان پردازی پیشامدرن نویسنده جمله‌های زیادی را صرف شناساندن ویژگی‌های شخصیت از طریق توصیف مستقیم می‌کند. تاجایی که گاه جمله‌های زیادی را به طرز لباس پوشیدن شخصیت اختصاص می‌دهدیا به طورصریح و مستقیم ویژگی‌های ظاهری و شخصیت‌ها را بیان می‌کند و یک شخصیتِ از پیش شناخته شده را در اختیار خواننده قرار می‌دهد که با این روند، شخصیت و تمامِ‌کنش‌ها و واکنش‌هایش برای خواننده قابل پیش بینی است و خواننده در موقعیت‌های مختلف بر اساس شناختی که از شخصیت دارد می‌تواند اعمال او را پیش بینی کند. در داستان نویسی مدرن و پسامدرن نویسنده عمل داستانی را متوقف نمی‌کند تا باجمله‌هایی، شخصیت‌ها را معرفی و توصیف کند، بلکه برای آن که شخصیت را برای مخاطب قابل درک و شناخت نماید، او را از خلال گفتگو‌هایش – چه با خود و چه با دیگران و همچنین اعمالی که انجام می‌دهد باز می‌نمایاند. در داستان‌های پیشامدرن، نویسنده به شخصیت‌های خود قاطعانه صفت‌هایی نسبت می‌دهد، اما نویسنده‌ی مدرن و پست مدرن به خوبی می‌داند که خصوصیات آدم‌ها نه تنها مطلق وپایدار نیست (البته اگر شخصیت جامع باشد) بلکه در شرایط مختلف و به نسبت دیگر آدم‌ها و موقعیت‌های گوناگون تغییراتی خواهد داشت.

به شخصیت پردازی به شیوه‌ی نخست که بیشتر از طریق توصیفات مستقیم انجام می‌شده است و امروزه نیز گاه در داستان نویسی از آن استفاده می‌شود، شخصیت پردازی گزارشی و به شیوه‌ی جدیدتر آن، که غیرمستقیم است، نمایشی می‌گویند. درشیوه‌ی گزارشی از توصیف ظاهر، اخلاق و رفتار، مکان، زمان و… کمک گرفته می‌شود؛ و در شخصیت پردازی نمایشی یشتر از گفتگو، عمل، نام، صحنه، لحن وشیوه‌ی گفتار.

بررسی ساختار و چگونگی شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها–با توجه به تعابیر و تعاریف مذکور – مسئله‌ی اصلی این رساله است.

۱-2- ضرورت تحقیق

اگر چه در زمینه‌ی شخصیت و شخصیت پردازی در آثار نویسندگان مختلف کارهایی انجام شده و کتاب‌هایی نوشته شده است و همچنین مقاله‌هایی در زمینه‌ی آثار این نویسنده تآلیف شده است، اما تاکنون پژوهشگر یا پژوهشگرانی به بررسی شخصیت پردازی در این اثر به شیوه ای که در این تحقیق پرداخته شده است نپرداخته اند. البته به همین نکته نیز توجه کنیم که در ساختار آثار سورئال و رئالیستی شخصیت و شخصیت پردازی اهمیت بسیار بالایی دارد. از این رو تحلیل شخصیت پردازی در اثر مذکور امری ضروری می کند.

1-3-پیشینیه‌ی تحقیق

1- داوودی حموله، ثریا. (1382). «برنیامدن از پس غربت این جهان غربتی»، شماره‌های 41-39، نشریه نافه.

2- سمیعی، عنایت. (1381). « این‌های برای آینه گم كردگان، نقد و بررسی كتاب «همنوایی شبانه اركستر چوب‌ها»، شماره‌های 29/28، نشریه‌ی حیات نو.

3- صادقی، لیلا. (1383). «هم زمانی همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها با سلاخ خانه شماره 5 و بوف كور»، نشریه‌ی كلك، شماره‌های 149-150.

4- عبداللهی، ارسلان. (1383). «معمای معمار كلمات، نقد نمایشنامه‌های رضا قاسمی»، شماره76، نشریه‌ی عصر پنج‌شنبه.

5- فضل‌اللهی، نسیبه. (1384). «سقوط خود، نقد رمان “همنوایی شبانه اركستر چوب‌ها”»، 25/7/1384، نشریه‌ی شرق.

6- قاسمی، رضا. (1381). «نویسنده‌ی ایرانی و آزادی درونی»، نشریه حیات نو، 27/9/1381.

7- كاملی، روح‌الله. (1385). «همنوا با رهبر شبانه‌ی اركستر چوب‌ها: جستاری زیبایی‌شناسی و متن محور به رمان “همنوایی…. “»، شماره 1، نشریه‌ی آفرینه.

8- مزرعه، حمید. (1381). «راوی كاریكاتوری، نقد رمان “همنوایی شبانه‌ی…. “»، نشریه كامیاب، شماره‌ی 4.

9- مزرعه، حمید. (1382). «فردیت گمشده انسان‌ها، نقد رمان “همنوایی شبانه‌ی…. “»، نشریه‌ی ایران، 23/8/1382

10- نوروزی، یاسر. (1381). «نگاهی به رمان “همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها” نوشته‌ی رضا قاسمی»، 8/9/81، نشریه‌ی ایران.

درباره رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب‌ها» کتاب مستقلی نگاشته نشده است. آن چه را که در باب این کتاب می‌توان به عنوان سابقه ای در نظر گرفت مقالاتی است پراکنده در نشریات (اعم از تخصصی و روزنامه‌ها). نکته اینجاست که این رمان تا کنون از نگاه و دید شخصیت پردازانه محروم مانده است. پژوهش مستقلی در این مورد به خصوص صورت نگرفته است. آن چه که در پی می‌آید شناختی است نسبی درباره این رمان.

1-4-اهداف تحقیق

اهدافی که نگارنده قصد دارد به آنها دست یابد عبارتند از:

۱. تلاش می‌شود، در حد توان به انواع شخصیت پردازی در رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب‌ها »، پرداخته شود.

۲. برآنیم تا در حد توان دریابیم کدام تیپ شخصیتی در عرصه رمان برجسته‌تر از تیپ شناسی‌های دیگر است.

۱-5-پرسش‌های تحقیق

۱- رضا قاسمی در رمان « همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها » از چه شگرد‌هایی در شخصیت پردازی استفاده کرده است؟

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                         صفحه

   چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………………1

فصل اول: کلیات ………………………………………………………………………………………………………………………2

  1-1- مقدمه…………………………………………………………………. ………………………………………………………….3

 1-2- بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………….5

 1-3- پرسش اصلی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………6

 1-4- سوابق تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..6

 1-5- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………10

 1-6- نوع روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………..10

    1-6-1- روش گرد آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………………..10

    1-6-2- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات …………………………………………………………………………….11

    1-6-3- ابزار گردآوری اطلاعات …………………………………………………………………………………………11

فصل دوم: دیو،جایگاه وکارکردآن در متون اساطیری ایران …………………………………………12

  2-1- پیدایش اسطوره …………………………………………………………………………………………………………..13

  2-2- واژه دیو ………………………………………………………………………………………………………………………..13

  2-3- مفهوم کلی دیوان در اساطیر وآیین ها ……………………………………………………………………….15

  2-4- دیو در کتب پیش از اسلام……………………………………………………………………………………………16

  2-5- جایگاه ونقش دیوان در ایران…………………………………………………………. …………………………..19

  2-6- دیو در ادبیّات فارسی ……………………………………………………………………………………………… ….21

  2-7- پری در فرهنگ ایران …………………………………………………………………………………………………..26

فصل سوم :دیوانگی ،مفهوم وگونه های آن ……………………………………………………………………..29

  3-1- مفهوم دیوانه ………………………………………………………………………………………………………………..30

  3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

  3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

  3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

    3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

    3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

    3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

    3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

  3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

  3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

  3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

    3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

    3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

    3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

    3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

    3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر  خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین ……………………………………………………………44

  4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

  4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

  4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

  4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

    4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

    4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

      4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

      4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72  

      4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72                        

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

  5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

    5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

    5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

    5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

    5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

 

 

    5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

    5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

    5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

    5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

    5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

    5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

    5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

    5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

    5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

    5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

    5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

    5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

    5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

    5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

    5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری  ……………………………………………………………………………………..126

  6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

  6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

  فهرست منابع  ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

 

مطالب این پایان نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از  دوره­ های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­ های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده ­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا  لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که  بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است.  به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده ­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­ های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده ­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

   شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم  شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر  از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­ شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

 عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ برخورد مردم با وی چنین گفته است:

 

 

 

 

«قصد من بسیار مردم کرده ­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.»                (عطّار ،1389، 94).

  گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

  با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.

 

 

تو با دشمن نفس هم خانه­ای

چه در بند پیکار بیگانه­ای                         (عطّار ،همان: 96).

   شخصیّت­هایی از جمله: دیو و دیوانه، شوریده، مجنون، درویش، بیدل و … در اشعار آن دوران به مقدار چشم­گیری نمود پیدا کرد و مفاهیم خاصی را دنبال می نماید. در بین این شخصیّت­ها، دیوانه ها، جایگاه ویژه­ای در شعر و ادبیّات فارسی پیدا می­ کنند. «دیوانه­ها در اجتماع شخصیّت­هایی هستند که از عقل کاملی برخوردار نیستند و تا حدودی در جامعه منزوی بودند، در خرابه­ها و قبرستان­ها بیش­تر مسکن داشتند.»(ریتر،1366: 314 )

   این شخصیّت­ها دارای ویژگی­های خاصی هستند که بنا به شخصیّت ویژه در ادبیّات و شعر عرفانی ماندگار می­شوند. به دلیل اهمّیّت و جایگاه آن­ها در شعر فارسی، این نوشتار درصدد است اهمّیّت و جایگاه دیوانگان را در ادبیّات و شعر فارسی مورد بحث و بررسی قرار دهد و از این دیدگاه به آن بپردازد که چرا و چگونه دیوانگان و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی وارد شدند؟ شاعران در کجا و  چه مواقعی از این شخصیّت­ها برای بیّان نظرات و دیدگاه ­های خود استفاده می­کردند؟

• بیان مسأله

ادبیّات میدان تجلی افکار و اندیشه­ های انسانی است. انسان با همه وسعت فکری واندیشگی که دارد با تمام جزئیات در آینه تمام نمای ادبیّات مطرح شده است. وقتی سخن از انسان و ادبیّات پیش می­آید، منظور انسان با همه ابعاد وجودی اوست. انسانی که خلیفه­اﷲ است، انسانی که به دنبال امیال و آرزوهای حیوانی است و آن­که بین این دو قطب در نوسان است، اگر از طبقات مختلف سخن به میان می ­آید به طور کلی منظور بیان صفت و ویژگی­های انسانی است که در طبقات مختلف به اشکال گوناگون جلوه­گری می­نماید. طبقات پادشاهان، کارگران، دبیران، سپاهیان،گارگران و… هر کدام در کتاب­های مختلف ادب فارسی از نظم گرفته تا نثر صفاتی دارند. زاهد و عالم و عاشق و صوفی هم در ادبیّات مخصوصاً شعر با زبان و بیّان خاصی معرفی شده ­اند. یکی از طبقاتی که در حوزه­ ادبیّات به بهانه­های مختلفی حضور پیدا کرده و سخنانی به آن منسوب است، طبقه دیوانگان است. در دواوین شعر برای دیوانگان صفاتی بر شمرده­اند، گاهی در منظومه­های عرفانی داستان­هایی را از قول آنان نقل کرده ­اندکه جنبه­ نمادین و سمبلیک دارند. در حوزه­ غزلیّات عاشقانه نهایت عشق به دیوانگی منتهی می­ شود و خلاصه برای دیوانه، عوامل دیوانگی، صفات دیوانه، عملکرد دیوانه و… در کتاب­های منظوم فارسی مطالب فراوانی ذکر شده است، با توجه به وسعت و ارزش این بخش از ادبیّات که قطعاً شایسته­ بررسی و تحلیل بود. این نوشتار در­صدد بررسی موضوع «دیوانه و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی» می­باشد و ابتدا سعی شده است به تبارشناسی واژه­ی دیوانه بپردازد و سپس سابقه­ تاریخی آن، مخصوصاً خویش­کاری دیوان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد، عوامل زشت شدن چهره دیوان را با دلایل اثبات کند و پس از این مقولّات، گفتار شاعران را درمورد دیوانه و دیوانه­نمایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

1-3- پرسش اصلی تحقیق ( مسأله  تحقیق):

1-3-1- معنا و مفهوم دیوانگی درادبیّات فارسی دارای چه وجوهی است ؟

عنوان        صفحه

چکیده 1

فصل اول:مقدمه وکلیّات

1- مقدمه وکلیات.. 2

1-1- مقدمه. 3

1-2- پیشینه پژوهش… 5

1-3- اهداف تحقیق. 5

1-4-روش تحقیق. 6

1-5-ضرورت تحقیق. 6

1-6- بیان مسأله. 7

فصل دوم: تاریخچه‌ دفاع مقدس و آشنایی با شاعران مقاومت

2- تاریخچه دفاع مقدس.. 8

2-1-تاریخچه‌ جنگ ایران و عراق. 9

2-2-بررسی ادبیات جنگ در ایران. 10

2-3-آغاز شعر مقاومت در ایران. 12

2-4-شعر هشت سال دفاع مقدس.. 15

2-5-قالب‌های شعری دفاع مقدس.. 16

2-6-ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس.. 18

2-7- شهریار: 20

2-7-1-نگاه شهریار: 21

2-7-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت شهریار 22

2-8-حمید سبزواری: 29

2-8-1-نگاه حمید سبزواری: 30

2-8-2-آثار حمید سبزواری: 30

2-8-3- نمونه‌ای از اشعار مقاومت سبزواری. 30

2-9-موسوی گرمارودی: 33

2-9-1-آثار گرمارودی. 34

2-9-2-نگاه گرمارودی: 34

2-9-3-نمونه‌ای از شعر مقاومت گرمارودی: 34

2-10-علم معلم دامغانی: 39

2-10-1-آثار محمدعلی معلم دامغانی: 40

2-10-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت معلم. 40

2-11-قیصر امین پور: 43

2-11-1-آثار قیصر امین پور: 43

2-11-2-نگاه قیصر: 43

2-11-3-نمونه از شعر مقاومت قیصر امین پور 44

فصل سوم : واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

3- واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن. 51

3-1-واژه اسطوره: 51

3-2-اصطلاح اسطوره و نظر پژوهشگران: 51

3-3-طبیعت اسطوره: 52

3-4-اساس اسطوره 53

3-5-از اسطوره تا افسانه: 53

3-6- از اسطوره تا حماسه: 54

3-7-تاریخ اساطیری ایران. 54

3-8-بن مایه‌های اسطوره‌های ایرانی. 57

3-8-1-اسطوره‌های باستانی پیش از زردشت.. 57

3-8-2-اسطوره‌های زردشتی. 58

3-9-سرچشمه‌های اسطوره‌های ایران. 58

3-9-1-سرچشمه‌های بنیادین. 58

3-9-1-1-اساطیر هند: 58

3-9-1-2-اساطیر آسیای غربی: 59

3-9-1-3-اساطیر آشور و بابل: 59

3-10-پیوند اسطوره و ادبیات: 60

3-11-پیوند اسطوره و شعر دفاع مقدس: 61

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن

4-1- اسطوره آفرینش… 65

4-1-1-آفرینش آسمان و زمین. 67

4-1-2-آفرینش ماه 69

4-1-3-خورشید: 69

 

 

4-1-5-آفرینش انسان. 71

4-1-6-آب: 73

4-1-6-1-آب حیات: 75

4-7-آتش: 78

4-2-پادشاهان اساطیری. 82

4-2-1-جمشید. 83

4-2-2-ضحاک.. 84

4-2-3-فریدون. 86

4-2-4-نوذر 87

4-3-کی. 87

4-3-1-کیقباد: 87

4-3-2-کیکاووس: 88

4-3-3-افراسیاب.. 88

4-3-4-سیاوش.. 89

4-3-5- داراب و دارا: 91

4-3-6- اسكندر و دارا: 91

4-4- قهرمانان اسطوره‌ای. 93

4-4-1-کاوه 96

4-4-2-دودمان نریم. 97

4-4-3-زال. 98

4-4-4-رستم. 99

4-4-5-سهراب.. 100

4-4-6-اسفندیار 102

4-4-7-بیژن. 102

4-4-8-گودرز 103

4-4-9-گیو 103

4-5-موجودات فرا طبیعی: 104

4-5-1-سروش.. 104

4-5-2-دیوان. 105

4-5-3- اهریمن رهبر گروه دیوان. 106

4-5-4- خاستگاه دیوان. 106

4-5-5-پری. 113

4-5-6-پتیاره: 114

4-5-7-غول: 114

4-6-جانوران اساطیری: 115

4-6-1-سیمرغ: 115

4-6-2-عنقا: 118

4-6-3-اژدها و مار: 118

4-6-4-اسب: 120

4-7-جاها و مكان‌های اساطیری: 122

4-7-1-البرز کوه یا «قاف». 122

4-8-اسطوره‌ی آیین‌ها و مراسم. 123

4-8-1-توتم: 123

4-8-2-توتم شیر و پلنگ: 124

4-8-3- فّر: 127

4-8-4-آتشکده‌ها 127

4-8-5-آتش آذر گشسب: 128

4-9-ابزارهای نبرد 128

4-9-1-گرز گاو سر: 128

4-9-2-تیغ، جوشن و خود و سپر 129

4-9-3-درفش كاویان: 129

4-10-درمان اساطیری. 129

4-10-1-نوشدارو 130

4-10-2-پر سیمرغ: 130

4-10-3-جشن نوروز: 130

4-11-اسطوره پیامبران. 131

4-11-1- زرتشت.. 131

4-11-2-خضر: 136

4-11-3- موسی: 137

4-11-4- عیسی (ع): 138

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1-نتیجه‌گیری: 141

5-2- پیشنهادات.. 143

فهرست منابع. 144

چکیده

 

 اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار می‌آید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است كه باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه می‌گردد؛ اسطوره كهن الگویی است؛ كه روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفته‌ی دیروزی است اسطوره‌ی هر قوم ریشه و پیشینه كهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تكیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه ­های آن بیان شده است. تا آن­جا که لازم بود به بن­مایه­های اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه­ های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیین­های اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیم‌بندی شده است. پس از آن­ که بر اساس کتاب­های معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آن‌ ها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.

واژگان كلیدی: شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و … 

1-1- مقدمه

هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سروده‌ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه‌ها و مقاومت‌ها را می‌ستود و ثبت می‌کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش‌های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه‌های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه‌ی مظاهر و نشانه‌ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت‌نامه‌ها پیشانی‌بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه‌ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته‌اند. آثاری كه، ارزش‌ها جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

شعر مقاومت نوشته‌ی شاعرانی است كه زخم‌های فرود آمده بر سینه‌ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف‌هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده‌اند. توصیف خیانت‌ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ‌ها و مرثیه‌های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی‌شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه‌های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می‌شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده بررسی می‌شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت‌های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال‌هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می‌پیچید و کاروان‌های رزمندگان از خیابان‌ها گذر می‌كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می‌پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می‌شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان‌های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل‌گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده‌هایی تاریخی می‌تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه‌ی مقاومت است که جاودانه می‌گردد.

«هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه‌ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می‌كند و گستره­ی باستان شناسی در می‌ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره‌ها جست.»

(واحد دوست،1379: 25)

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می‌کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می‌سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ‌ترین ملت وارد می‌شد؛ كمرشان می‌شكست و اساس آن‌ ها در هم می‌شد. در جامعه‌ای زندگی می‌كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان‌مردی هستند در اینجا شایسته می‌دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره‌ای در آن‌ هاست؛ كه نشان دهنده‌ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه‌ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می‌باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره‌ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع‌ آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده‌ام.

 شاید پژوهش تكراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایه‌های اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بی‌كران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی كه بر پهنه‌ی دریای علم حركت می‌كنی درمی‌یابی كه هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:

 فصل اول: كلیات كه شامل: هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش كار.

فصل دوم: به دو قسمت 1- تاریخچه‌ دفاع مقدس 2- آشنایی با شاعران مقاومت

فصل سوم: واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن است.

به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.

1-اسطوره‌های طبیعت و عناصر اربعه 2-اسطوره‌های شاهان و قهرمانان

3-اسطوره‌های موجودات فرا طبیعی و جانوران غیر انسان

4-اسطوره‌های پیامبران

1-2- پیشینه پژوهش 

این موضوع در ادبیات ایران مورد توجه بوده است دانشجویان متعددی در رشته‌ ادبیات فارسی، در زمینه‌ی اسطوره پایان‌نامه نوشته‌اند. به طور مثال: تجلی اسطوره در شعر حافظ تألیف محمد سرور مولایی، اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی تألیف راضیه رزازان سال 1391، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی تألیف مهوش واحد دوست، اساطیر در خمسه نظامی و منطق‌الطیر تألیف حمیرا زمردی، بازتاب اسطوره در اشعار سهراب سپهری تألیف ابوالقاسم اسماعیل‌پور، بازتاب اسطوره در شعر احمد شاملو و … نتایج تحقیقات حاكی از آن است كه پیوند شعر و اسطوره بنیادین است و اینكه شعر بر دوش اسطوره‌ها حركت كرده جلو آمده و به میزان قدرت تخیل و آگاهی از فرهنگ سرزمین و اوضاع اجتماعی كه در آن زندگی می‌كنند، اسطوره‌ها را در شعر به كار می‌برند. همان طور كه از عناوین آثار به خوبی بر می‌آید در هیچ از این آثار به طور اختصاصی و مفصل موضوع اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تكیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی بررسی نشده است. بنابراین این پایان‌نامه هم از نظر موضوع و هم به لحاظ شیوه‌ی كار با تمام پژوهش‌های انجام شده متفاوت است.

-3- اهداف تحقیق

با توجه به علاقه‌ای كه به شعر دفاع مقدس دارم، این موضوع را به عنوان پایان‌نامه انتخاب كردم. هدفم از این تحقیق شناخت بیشتر شاعران دفاع مقدس، كاركرد اسطوره، دریافت نمادهای اساطیری و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده است.