مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………..

زندگینامۀ شهریار………………………………………………………………………………………………………………..

آثارشهریار………………………………………………………………………………………………………………………………

شکل گرایی …………………………………………………………………………………………………………………………

زبان ادبی …………………………………………………………………………………………………………………………….

شکل اثرادبی ………………………………………………………………………………………………………………………

فصل دوم: موسیقی شعرشهریار………………………………………………………………………………………………….

موسیقی شعر……………………………………………………………………………………………………………………….

موسیقی بیرونی شعرشهریار………………………………………………………………………………………………..

رابطۀ موسیقی ومعنا در شعر شهریار…………………………………………………………………………………

موسیقی درونی………………………………………………………………………………………………………………………

تکرار ……………………………………………………………………………………………………………………………………..

جناس……………………………………………………………………………………………………………………………………

موازنه……………………………………………………………………………………………………………………………………

عکس/وارونگی ……………………………………………………………………………………………………………………..

قلب مطلب …………………………………………………………………………………………………………………………..

موسیقی کناری…………………………………………………………………………………………………………………….

فصل سوم: صورخیال در شعرشهریار…………………………………………………………………………………………….

تشبیه…………………………………………………………………………………………………………………………………….

تشبیه گسترده……………………………………………………………………………………………………………………….

تشبیه بلیغ ……………………………………………………………………………………………………………………………

استعاره…………………………………………………………………………………………………………………………………….

استعاره مکنیه………………………………………………………………………………………………………………………….

تشخیص…………………………………………………………………………………………………………………………………..

پارادوکس(متناقض نما) ………………………………………………………………………………………………………

حسامیزی………………………………………………………………………………………………………………………………….

کنایه………………………………………………………………………………………………………………………………………..

فصل چهارم:هنجارگریزی زمانی …………………………………………………………………………………………….

هنجارگریزی زمانی………………………………………………………………………………………………………………….

باستان گرایی صرفی ……………………………………………………………………………………………………………..

واژگان كهن………………………………………………………………………………………………………………………….

کاربرد صیغۀ ماضی نقلی………………………………………………………………………………………………………

کاربرد فعل های پیشوندی……………………………………………………………………………………………………

کاربرد فعل یارستن………………………………………………………………………………………………………………

آوردن فعل تابع به صورت مصدر تام…………………………………………………………………………………..

دانستن به معنای توانستن…………………………………………………………………………………………………..

ساختن صفت با پسوند«آنه»………………………………………………………………………………………………..

ساختن صفت با پسوند«ینه»………………………………………………………………………………………………..

اضافه مقلوب…………………………………………………………………………………………………………………………

ساخت صفت تفضیلی از اسم……………………………………………………………………………………………….

«آ» بیان حالت عاطفی…………………………………………………………………………………………………………

«ان»نسبت…………………………………………………………………………………………………………………………..

قید حالت……………………………………………………………………………………………………………………………..

ساختن قید با پسوند«ستان»……………………………………………………………………………………………….

کاربردقیدتشبیه مانستن،گویی…………………………………………………………………………………………….

کاربرد حروف……………………………………………………………………………………………………………………….

حروف اضافۀمضاعف…………………………………………………………………………………………………………….

«را»به معنای «برای»…………………………………………………………………………………………………………..

رای فك اضافه…………………………………………………………………………………………………………………….

با به معنای در مقابل …………………………………………………………………………………………………………

«نه» به معنای «نیست»………………………………………………………………………………………………………

کاربرد«ک» برای تقلیل وتدریج در قید………………………………………………………………………………

«ک»تحبیب،تصغیرو… ……………………………………………………………………………………………………….

واژگان عامیانه………………………………………………………………………………………………………………………

کاربردواژگان ترکی………………………………………………………………………………………………………………

واژگان زبان های اروپایی …………………………………………………………………………………………………….

الفاظ وواژگان معاصر……………………………………………………………………………………………………………

کاربرداصوات…………………………………………………………………………………………………………………………

باستان گرایی نحوی……………………………………………………………………………………………………….

جابجایی ضمیر…………………………………………………………………………………………………………………….

 

حذف……………………………………………………………………………………………………………………………………

جابجایی ارکان جمله………………………………………………………………………………………………………….

ترکیبات وصفی واضافی……………………………………………………………………………………………………..

فصل پنجم:شهریار ومکتب رمانتیسم………………………………………………………………………….

مکتب رمانتیسم …………………………………………………………………………………………………………………….

رمانتیسم در ایران………………………………………………………………………………………………………………….

رمانتیسم در شعر شهریار……………………………………………………………………………………………………….

توجه به جوامع سادۀ ابتدایی وروستا……………………………………………………………………………………

بازگشت به دوران کودکی …………………………………………………………………………………………………..

اندوه رمانتیک……………………………………………………………………………………………………………………….

عشق ورزیدن………………………………………………………………………………………………………………………..

ویژگی تصاویر در شعر رمانتیک…………………………………………………………………………………………..

صورخیال رمانتیسم……………………………………………………………………………………………………………..

تشبیه عقلی…………………………………………………………………………………………………………………………..

پارادوکس……………………………………………………………………………………………………………………………..

حسامیزی………………………………………………………………………………………………………………………………

تشخیص……………………………………………………………………………………………………………………………….

انعکاس حالات شاعر در طبیعت…………………………………………………………………………………………..

فصل ششم:نقد وطنز در شعر شهریار………………………………………………………………………………….

معنای لغوی واصطلاحی طنز……………………………………………………………………………………………….

طنزدرادبیات ایران………………………………………………………………………………………………………………..

طنز وانواع ادبی……………………………………………………………………………………………………………………..

شیوه های طنز نویسی………………………………………………………………………………………………………….

طنز ونقد در شعر شهریار……………………………………………………………………………………………………..

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………….

1

 

2

4

6

7

8

10

11

12

13

16

22

23

27

31

31

32

33

45

46

47

50

55

59

62

64

66

68   73

73

74

74

75

76

76

76

77

77

78

79

79

80

80

81

81

82

83

83

83

83

84

84

84

85

86

87

88

89

90

91

91

93

94

95

100

101

103

103

104

105

106

108

110

115

116

118

118

118

121

124

125

126

128

128

129

147

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………   151

چکیده

اثر ادبی به ویژه شعر ازنظر به کارگیری زبان و روش  بیان از اثر غیر ادبی متمایز می شود. ادبی کردن وهنری کردن یک اثر از طریق به کاربردن شگردهاوتمهیداتی صورت می گیرد که شکل گرایان روسی آن را آشنایی زدایی می نامند..به کاربردن لوازمی مانند وزن وقافیه وآهنگین کردن سخن ، مجازهای بیانی شاعرانه مانند تشبیه، استعاره، پارادوکس، کنایه و… همچنین تغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدید شگردهایی است که زبان یک اثر را ادبی وهنری می کند.

پژوهش حاضر بررسی ساخت هنری شعرشهریار است که در آن شعر شهریار ازنظر اصول زیبایی شناسی وبه کارگیری موسیقی ،صورخیال ،نحوۀ اجزای جمله وواژگان مورد تحلیل وبررسی قرارگرفته است.

همچنین طنزپردازی ورمانتیسم که درشعر شاعرجایگاه خاصی دارد،ازمباحث مطرح شده دراین پژوهش است.

بابررسی ساخت هنری شعر شاعر مشخص شدکه موسیقی،صورخیال وزبان شعری شهریار در غالب موارد بازتاب عاطفه واحساس شاعر هستند وعاطفه عنصر غالب ومسلط شعروی به شمار می رود.همچنین شهریار،شاعری طنزپردازاست.

مقدمه

تفاوت متون ادبی بامتون دیگر درشیوۀ به کارگیری زبان درآن است .در متون ادبی زبان معمول ومتداول با شگردها وترفندهایی که هنرمند به کارمی برد شکل دیگری به خود می گیرد ودر این حالت است که دراین نوع متون تنها معنای موردنظر اهمیت ندارد بلکه شکل اثر وزبان وشیوه بیان درآن برجستگی خاصی پیدا می­ کند ودر واقع هدف هنرمند ارائه اثری ادبی  با بیانی زیبا وهنری است.

شاعران برای ادبی کردن اثر خود شیوه های گوناگونی به کار می برند، بیان سخن به شکل آهنگین وموزون، استفاده ازصورخیال وبیان مفاهیم به طرق غیر مستقیم وتغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدیدو… شگردهایی است که شاعران برای ادبی کردن اثر خود به کار می گیرند.

شهریار نیز یکی از همین شاعران است که برای بیان احساس والقای عاطفۀخود شعر را انتخاب می کند وآن را به انواع زیبایی ها می آراید.

دررسالۀ حاضر ساخت هنری شعر شهریار مورد بررسی قرار گرفته است.دراین پژوهش موسیقی شعر شهریار،صورخیال در دیوان این شاعر، رمانتیسم در شعر وی، نقد وطنز در شعر شاعر وهمچنینباستان گرایی صرفی ونحوی درشعر شاعر مورد بررسی قرارگرفته است.

برای انجام این پژوهش ابتدا کتابهایی در موردزیبایی شناسی وکتابهای فلسفۀهنر وکتب مربوط به دیدگاه های شکل گرایان مطالعه  وفیش برداری شد.پس از فیش برداری ازدیوان شاعر به صورت استخراج اوزان وبحرهای عروضی ،بررسی صورخیال،رمانتیسم درشعرشاعر،همچنین تحلیل اشعارازنظرنقدوطنزانجام ومطالب آن جمع آوری شد ودر مرحلۀ بعد مطالب جمع آوری شده، تدوین ونگارش گردید.

مقدمه…… 2

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله تحقیق.. 6

1-2- ضرورت تحقیق 6

1-3- هدف تحقیق.. 6

1-4- پیشینه تحقیق 6

1-5- روش کار و تحقیق 7

فصل دوم: درآمدی بر پیدایش تصوف اسلامی

2-1- تصوف یا عرفان در نزد مسلمین و منشاء آن 8

2-2- بحثی در وجه تسمیه‌ی صوفی 10

2-3- بحثی در تعریف تصوف 12

2-4- اندکی در طبقات اهل زهد و عبادت در صدر اسلام. 14

فصل سوم: معرفی حاتم اصم

3-1-1- نام و نسب.. 15

3-1-2- کنیه و لقب‌ها 15

3-1-3- تاریخ ولادت.. 16

3-1-4- منشاء و مولد. 17

3-1-5- تاریخ وفات.. 17

3-1-6- محل وفات.. 17

3-1-7- جایگاه حاتم در تصوف.. 17

3-1-8- استاد یا استادان حاتم. 19

3-1-9- شاگردان حاتم. 20

3-1-10- خانواده 20

3-1-11- دوستان و هم صحبتان. 21

3-1-12- خلفای هم زمان با حاتم. 21

3-1-13- سفرها 22

3-1-14- شرکت در جنگ (غزو) 22

3-1-15- دیدارها 23

3-1-16- دین و مذهب.. 23

3-1-17- محل زندگی و ارشاد. 23

3-1-18- برجسته‌ترین ویژگی‌ها 24

3-1-19- آثار مکتوب.. 24

3-1-20- نظریه‌های خاص حاتم. 25

3-1-21- علت ملقب بودن حاتم به اصم. 26

3-2-حاتم اصم در فرهنگ‌های فارسی… 27

3-2-1- فرهنگ غیاث اللغات… 27

3-2-2- فرهنگ جامع آنندراج. 28

3-2-3- اثر آفرینان. 28

3-2-4- فرهنگ سخن.. 28

3-2-5- لغت نامه‌ی دهخدا 29

3-2-6- فرهنگ فارسی معین.. 37

3-2-7- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب.. 37

3-2-8- دانش‌نامه‌ی جهان اسلام. 38

3-3- مقایسه ای جالب میان دو نام مشابه

3-4- جست و جوی نام حاتم اصم در اینترنت… 40

 

فصل چهارم: سیمای حاتم اصم در آثار نثر و نظم

4-1- سیمای حاتم اصم در کتاب شرح تعرف 42

4-2- سیمای حاتم اصم در کتاب طبقات الصوفیه 44

4-3- سیمای حاتم اصم در کتاب احیاء علوم الدین 47

4-4- سیمای حاتم اصم در کتاب مکاتیب فارسی غزالی 60

4-5- سیمای حاتم اصم در کتاب رساله‌ی قشیریه 69

4-6- سیمای حاتم اصم در کتاب کشف المحجوب 80

4-7- سیمای حاتم اصم در کتاب حدیقه الحقیقه 87

4-8- سیمای حاتم اصم در کتاب بوستان سعدی… 92

4-9- سیمای حاتم اصم در کتاب تذکره الاولیاء 95

4-10- سیمای حاتم اصم در مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه 121

4-11- سیمای حاتم اصم در کتاب نفحات الانس 123

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- تاثیر ادبی حاتم برادبیات…..128

 

فهرست منابع. 133

چکیده لاتین….. 13

چکیده:

حاتم اصم عارف نامی قرن دوم و  سوم هجری در برخی متون نظم و نثر فارسی به ویژه در متون نثر صوفیه و عرفا یا هواداران آن‌ ها مورد توجه واقع شده است که مطالبی که درباره ی او در اهم این متون یافت شده است دراین تحقیق نقل گردیده و مورد توضیح و بررسی قرار گرفته و یک ارزیابی كلی ازحضور حاتم در آن اثر شده است. هم چنین برای کامل‌تر شدن موضوع توضیحات تعدادی از فرهنگ‌ها، واژه نامه‌ها و دایره المعارف‌ها نیز به آن افزوده گردیده و درنهایت با بررسی این متون و یک جمع بندی کلّی و تائید مطالب مستند  نشان می‌دهد که حاتم اصم به چه میزان در ادب فارسی و متون آن حضور و تأثیر داشته و این تأثیر تا چه میزان جنبه‌ی ادبی و هنری و تا چه حد جنبه‌ی معرّفی و اطلاع رسانی دارد و اطلاعات صحیح تر و قابل اعتمادتر در باب وی کدام است و سره از ناسره جدا می گردد.

مقدمه:

در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان گوناگون گفته‌اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده‌اند كه هیچ یک جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می‌یابند بدون آن كه نیازی به قالب‌گیری در تعریف و حدود معینی باشد. آیا می‌توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می‌توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده می‌شود؟

در زندگی ادبی، انسان در می‌یابد كه رسالت وی در این جهان تنها خورد و خواب نیست بلكه رسالت مهم تری بر عهده دارد و انسانیت به این نیست كه تنها گلیم خود را از امواج متلاطم بركناردارد و در نجات خود بكوشد ، انسان آن است كه برای سعادت نوع خود گام بردارد.پس شك نیست كه اندیشه ها و اندیشه‌های انسانی در سطح انسانیت یكی از عناصر مهم ادب است. ادیان به طور اعم در پایه‌ریزی نوعی از ادبیات سهمی به سزا داشته‌اند و با وجود تحولات و دگرگونی هایی كه در جامعه‌ها پدید آمده است اوضاع ادبی نیز دوشادوش دگرگونی های جوامع انسانی دگرگون شده است

زبان و ادبیات جلوه گاه  اندیشه ، آرمان ، فرهنگ و تجارب و روحیات یک جامعه است . انسان ها در گذر زمان از زبان برای انتقال پیام ها ، عواطف و اندیشه های خویش بهره جسته اند و از ادبیات که زبان برتر است به عنوان ابزاری در انتقال بهتر ، بایسته تر و مؤثرتر اندیشه خود استفاده کرده اند . ادبیات ، درتلطیف احساسات ، پرورش ذوق و ماندگار کردن ارزش ها و اندیشه ها سهمی بزرگ و عمده بر دوش داشته است  به همین دلیل هر اندیشه ای که در قالب مناسب  خویش ریخته شود ماندگارخواهد بود.

عبدالحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد: ((بطور کلی ادبیات آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و والاتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند پس واضح است که یکی از ویژگی های مهمی که هر اثر باید داشته باشد تا در جمله آثار ادبی به حساب آید پایندگی و ماندگاری آن اثر در طول زمان است. بطور کلی اگر کسی که قصد دارد به آفرینش ادبی بپردازد به هدف ادبیات که همان بیان احساسات و عواطف درونی انسان است، ناظر باشد بطور حتم اثری که خلق می کند دارای ویژگی پایندگی (هر چند که پایندگی آثار بزرگ ادبی را نداشته باشد) خواهد بود؛ زیرا عواطف بشری امریست که دستخوش تغییر در طول زمان نمی شود و همواره ثابت است؛ به عنوان مثال مفهوم عشق در تمام دوران ها وجود داشته و همواره ستایش شده است((.

در هر جامعه‌ای ادب جلوه‌ایست از تجلیات روحی و آسایش ارواح سركش انسانی كه در دنیای نامتناهی در قید و بندهای بسیاری اسیر شده است و راه گریزی ندارد، لاجرم برای تسكین آلام و دردها و ناكامی ها و رنج و عذاب و شكنجه كه ناگزیر به تحمل آن ها است متوسـل به مناجـات و راز و نیــاز می شود و اندیشه ها واحساسات خود را كه هرگز نمی تواند در این جهان ابراز كند به شکل جالب و دل‌انگیزی بیان می كند، در لباس نثر، در لباس نظم، در جلوه‌های موسیقی، در بیان احساسات دقیق و رقیق عرفانی و اتحاد و فنا و یگانگی، این امور همه به هم پیوسته است.

ادبیات زاییده روح و ذوق‌های لطیف و حساس است و بازتاب دهنده ی روح لطیف عرفانی است و در پاره‌ای موارد جنبه‌های ارشادی آن نیرومند است كه اخلاقیات مذهبی را در بردارد.

در گلزار معانی و حقایقی که چمن آرای فکر بشر بوجود آورده است تا کنون گلی خوشبوتر از گل عرفان نرسته است  و گلهای دیگر این گلزار نیز تا نفحه ای از این گل نداشته باشند بویشان مطبوع طبع صاحبدلان واقع نمی گردد و شگفت آنست که در گلزار معانی و حقایق از این نوع رستنی جز یک گل بیشتر نروئیده  و محل روئیدن آنهم مشرق زمین بوده است.

عرفان کعبه ی  مقصودی است که رهروان راه دین و علم هر دو به آنجا می رسند. عرفان حقیقتی است که در عرض تمام مذاهب و علوم قرار گرفته و با همه دشوار بدست آمدنش همه کس می تواند از دین و مذهب و علم خود آنرا بیابد و عارف واقعی  کسی است که بر حقیقت فضائل و رذائل واقف گشته و متحلی به فضائل و متخلی از رذائل گردیده و انقدر دارای صفای قلب شده که نسبت به هر جانداری تا چه رسد به انسان مهربان است  بنابراین با خواندن حالات عارفان در می یابیم هیچ مقامی برای انسان بالاتر از مقام معرفت و هیچ حالی خوشتر از حال عرفان نیست و هرکس می خواهد به کمال مطلوب انسانیت برسد باید بکوشد به این مقام و حال برسد.

تصوف در قرن دوم هجری که ابتدای ظهور آنست عبارت بوده از توجه مفرط به زهد و عبادت بر طبق  اوامر و نواهی شریعت اسلام و موضوعات تصوف در قرن دوم یعنی ابتدای  ظهور آن زهد ، توکل ، صبر ، شکر ، اخلاص ، محبت  و معرفت و  اموری از این قبیل بوده و در آغاز تمام این مطالب یکسان مورد توجه قرار می گرفت  ولی طولی نکشید که پیشوایان طریقت هر یکی به یکی از این موضوعات بیشتر متوجه گردیده  و مستغرق حالتی از حالات مذکور شده اند.

کم کم تصوف شکل دیگری به خود گرفت و فرقه صوفیه رسما در مقابل فرقی که در اسلام ظاهر شده بودند به عنوان یک فرقه ی  صاحب تشکیلات و آراء و عقائد مخصوص عرض اندام کرد . این فرقه مشایخ و بزرگان بسیاری داشته  که حاتم اصم یکی  از مشایخ بزرگ صوفیه  در قرن دوم و سوم است که او نیز دارای ویزگیهای برجسته ای مانند زهد ، صدق ، کرم ، عدم خشم ، آرامش اخلاقی  است و  حتی نظریه های خاصی را مانند مرگ های چهار گانه و تقسیم شهوت  بیان نموده است.

از انجا که در آثار نظم ونثر فارسی از حاتم نام برده شده است نشان از توجه و جایگاه ویژه او در نزد نویسندگان وشاعران عارف مسلک دارد.

با توجه به این که برخی از این بزرگان گمنام بوده اند واطلاعات زیادی از آنها در دست نداریم حتی تاریخ تولد آنها مشخص نیست  لذا با بررسی آثاری که از آنها سخن به میان آمده به شناخت این بزرگان دسـت  می یابیم و با بررسی برخی از این  منابع چون کتاب شرح تعرف عبدالله المستملی بخاری ،طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری ، احیاء علوم الدین و مکاتیب فارسی غزالی ، رساله قشیریه عبدالکریم بن هوازن قشیری ، کشف المحجوب هجویری ، حدیقه سنایی ، بوستان سعدی، تذکره الاولیاء عطار نیشابوری مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی  و نفحات الانس جامی با به میان آوردن وپیش کشیدن سخن و حکایاتی از آنان به  موضوع  این تحقیق یعنی  سیمای حاتم اصم در آئینه ی  ادبیات فارسی خواهیم رسید که نشان میدهد تا چه میزان در ادبیات فارسی تاثیر گذار بوده یا فقط  از بعد عرفانی ، شخصیت آنها مورد توجه قرار گرفته است .

نگارنده ی  این سطور با اشعار عرفانی انس و الفت داشته و همواره مجذوب کلام شیوای شاعران و نویسندگان عارف مسلک بوه و این دلدادگی به اشعار عرفانی ، سبب بررسی یکی از شخصیتهای صوفیه و عارف یعنی حاتم اصم در آثار نظم و نثر فارسی گردید و دریچه ای بر دلم گشود و مرا در این مسیر راهبر شد و عزم کردم تا در راه تکامل این ارمغان الهی کوشیده و با امید بپویم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال . . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر . . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است . . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است . . . . . . . .  . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق . . . .  . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح . . . . . .  . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا . . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت . . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان . .  . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی . . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی . . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی . . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی‌های روزگار . . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان . . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن . . .  . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه . . .  . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری . . . .  . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی . .  . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی . .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند . . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا . . .  . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن . . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم . . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی .. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی . . . . .  . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب‌های زبان . . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان . . . .	88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی . . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام . . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل . . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری . . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب . . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان . . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه . .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب . . .  . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری  . . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا . . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی . . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری . . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری . . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه‌گیری یافته‌های طرح
6-1- نتیجه‌گیری . . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع . . . .  . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

چکیده

 پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می‌گیرد و كردار و گفتار  آدمیان را در جامعه آبیاری می‌كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك‌ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه  طرح می كند  آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی  دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می‌آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده‌ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل‌ها هفتاد و سه بار، صبر كردن  بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یک بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت  سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل‌ها به كار رفته است.

 سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن‌ ها استفاده شده است.

واژگان كلیدی:

 سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه‌های دینی،  

1-1- مقدّمه

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش‌های روز مره دارد. یكى از ویژگی‌هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها، خوشی‌ها و سختى‌ها مصیبت‌ها و مرارت‌ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان‌ها بوده و هست صبر و ‌استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه‌های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.         

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه  هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

 

 

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى‌كند، در می‌یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى‌ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته‌اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

صبر یكی از واژه‌های كلیدی قرآن است كه به صورت‌های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت‌های بسیاری می‌شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در حکمت 424 می‌فرماید: « اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده‌ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج‌البلاغه، 1387‌:1287)

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

موسوی اصفهانی می‌نویسد: « در زبان  فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده‌اند ولی میان این دو واژه، تفاوت‌های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن‌ ها کاربردها و آثار خاص بیان می‌کند و می‌فرماید: « الصّمتُ حُكمٌ، والسُّكوتُ سَلامَهٌ، و الكِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382‌: 63)

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه‌ای از سوی خداوند می‌شود و فرمان الهی به او می‌رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می‌شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می‌زاید و می‌هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك‌ها به وجهی گیرا و دل‌نشین  بیان می‌كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می‌نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یک مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

صبر در غزل‌های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی  شده است.» (مشیری، 1382: 49)

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه‌های اجتماعی و اخلاقی سعدی می‌نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه‌ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه‌های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی‌مانند» و «کیمیای بزرگی‌ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست»  (حسن لی‌، 1378: 92)

سعدی از خواننده‌ی آگاه و خردمند خود می‌خواهد كه قبل از دم زدن وافتتاح كلام، در آنچه كه می‌خواهد بیان كند تاًمّل و درنگ كرده و به عباراتی كه بر زبانش می‌خواهد بگذر بیاندیشد. وی سخن درست و كوتاه را بر پر گویی و بیهوده گویی ارج نهاده و بیان می‌كندكه سخن و كلامی كه از دهان آدمی خارج می‌گردد معرف شخصیت وتوان فكری اوست .پس انسان بهتر است اگر بر آنچه كه می‌خواهد بگوید دانش و آگاهی ندارد، كمال زیبندگی آن است كه خاموشی گزیده و همچون كوه در سكوت وقار ومتانت خود را حفظ كند.

سعدی، معلم اخلاق، نكته سنجی  و تاًمّل و درنگ در سخن را نشانه‌ی كمال آدمی بر می‌شمارد و سكوت به هنگام را مایه‌ی عزت و كرامت فرد می‌داند. سخن نابجا و بی هنگام حتی اگر بر زبان عالم و دانشمند برود باعث تضییع حرمت اوست. بنا براین به جاست كه انسان گاه و مقام سخن را در یابد و بر بیهوده و نابجا گفتن سخن قدر خویش را نكاهد و منزلت خود را در نظر دیگران پست و حقیر نكند. این رساله تلاش می‌كند ضمن نگاهی به اهمیت صبر و سكوت در آیات كریمه‌ی قرآن مجید و روایات بزرگان دین و همین طور مقام این دو فضیلت در آثار شاعران پارسی، به اهمیت این موضوع در آثار و اشعار سعدی پرداخته و با دقّت و  تاًمّل این دو  فضیلت را  بررسی كند. 

این رساله مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است. در فصل نخست، كلیّات تحقیق كه در برگیرندة  هدف تحقیق، روش تحقیق، پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ بحث می‌شود.

در فصل دوم نگاه مختصری به زندگی و آثار سعدی از منظر صاحب نظران افكنده خواهد شد واز تحصیلات، مسافرت‌ها،  تجارب و  اهمیت این شاعر در ادبیات فارسی و جهان  صحبت می‌شود و از آثار او و موضوعاتشان سخن به میان آمده است.

فصل سوم، به اهمیّت صبر و سكوت در آیات و روایات اسلانی پرداخته  و با شرح و بسط این دو موضوع از نظر آیات كریمة قرآن مجید و هم چنین نصوص صریح روایات و احادیث شریف از معصومین و امامان (ع)  اشاره می‌شود.

فصل چهارم به بررسی جایگاه صبر و سكوت در ادبیات فارسی می‌پردازد و اهمیّت آن را در آثار شاعران طراز  اوّل  ایران مانند  مولوی، عطار، صائب تبریزی و … نشان می‌دهد.

فصل پنجم این تحقیق كه بدنة اصلی این پژوهش را در بر می‌گیرد، به بحث و برسی جایگاه صبر و سكوت در آثار سعدی می‌پردازد. در این بخش نگارنده بر اساس اشعار و گفته‌های سعدی تحلیل خود را از این دو مبحث ارائه می‌دهد. در فصل ششم، پژوهنده دریافت و استدراكات خود را ازكُل مباحث و نتیجة  ارائه تحقیق  داده و سپس پیشنهاداتی را نیز در این خصوص  اضافه می‌كند.

1-2- هدف تحقیق:

هدف از انجام این پژوهش، بررسی جایگاه صبر و سكوت در در آثارسعدی شیرازی است. در مقولة تربیت و اخلاق چنان كه از آثار و اشعار سعدی بر می‌آید، صبر وسكوت به عنوان دو راهبرد تربیتی و اخلاقی در موفقیت انسان بسیار مؤثر هستند. از دیگر سو، به نظر می‌رسد، سعدی در مبحث صبر و سكوت به شدّت تحت تأثیرآموزه‌های اسلامی است. یكی از اهداف دیگر این تحقیق نشان دادن كمیّت و كیفیّت این اثر پذیری می‌باشد.

1-3 ادبیات‌ و پیشینة تحقیق:

 تا كنون، تحقیق و اثر مستقلی در خصوص جایگاه صبرو سكوت در آثار سعدی به رشته‌ تحریردر نیامده است. لیكن پژوهش‌گران و ارباب ذوق و اندیشه به طور پراكنده در آثار خود به این مبحث پرداخته‌اند.

محمد علی همایون در باب سعدی و گلستان و بوستان و غزل‌های او كتابی باعنوان«سعدی، شاعر عشق و زندگی» تاًلیف كرده است. این كتاب در 385 صفحه در سال1385 توسط نشر مركز روانه‌ی بازار گردیده.  نویسنده در این كتاب مطالب گوناگونی را در هشت فصل پیرامون موضوعات مختلف درآثار سعدی به رشته ِ تحریر درآورده است. در صفحه (167) چنین می‌خوانیم: « سعدی در بوستان، بخصوص در باب سوم و نیز در باب‌‌های دوم و چهارم و هفتم، در تئوری تصوف و درویشی داد سخن می‌دهد، چنان كه اگر این شعرهای او را به دست كسی بدهند كه از تصوف و ادبیات آن سررشته داشته باشد ولی نداند كه این شعرها از سعدی است، به حق گمان خواهد كرد كه گوینده آن‌ ها از اجله شعرای صوفی است…، منظورم برداشت او از آراء و روش‌های اصولی و اساسی و پاك و بی غش تصوف است، و بازتاب آن در خلق و خو و رفتار و گفتار صوفیان بزرگ افسانه مانند جنید بغدادی و شبل

فصل اول کلیات تحقیق

1-1 مقدمه 2

2-1 بیان مساله 3

3-1  پیشینه تحقیق. 4

4-1 فرضیه ­ها 4

5 -1 روش تحقیق. 5

فصل دوم ویژگی­های مدیر شایسته از منظر تئوری­های مدیریت و از دیدگاه مدیریت اسلامی

مقدمه: 6

1-2  شایستگیهای مدیریتی از منظر تئوریهای مدیریتی. 6

2-2 مکتب ویژگیهای رهبری. 8

3-2  شایستگیهای مدیریتی از منظر مبانی مدیریت اسلامی. 13

4-2 دورنمایی از تاریخ مدیریت اسلامی. 13

5-2 ویژگیهای مدیر شایسته از منظر مدیریت اسلامی. 14

1-5-2  داشتن ایمان و ارتباط با خداوند 14

2-5-2 وحدت و هماهنگی در مدیریت. 15

3-5-2 مشارکت عمومی. 16

4-5-2 آخرتگرایی در هدف گذاری. 17

5-5-2 اعمال مدیریت بر اساس اختیار نه اجبار. 17

6-5-2 اعمال مدیریت بر اساس بصیرت نیروها 17

7-5-2 داشتن مهر و  عطوفت. 18

8-5-2 داشتن سعۀ صدر. 18

9-5-2 قضاوت و داوری. 19

فصل سوم بررسی زندگی آراء و اندیشه­ های حضرت علی (ع) و مولانا

1-3 بررسی زندگی آراء و اندیشه های حضرت علی (ع) 20

1-1-3  زندگی حضرت علی (ع) 20

2-1-3 آراء و اندیشه­ های حضرت علی (ع) 23

3-1-3 اعجاز نهج البلاغه 26

1-3-1-3 مطابقت با مقتضای حال مخاطب: 27

2-3-1-2 توجه به اغراض متکلم 28

3-3-1-3 استفهام انکاری. 28

4-3-1-3 ایجاز. 29

5-3-1-3 تشبیه 30

6-3-1-3 کنایه 31

2-3 بررسی زندگی آراء و اندیشه­ های مولانا 31

1-2-3   زندگی مولوی. 31

2-2-3 آراء و اندیشه­ های مولوی. 33

3-2-3 آثار مولوی. 42

فصل چهارم بررسی ویژگیهای مدیر شایسته از منظر قرآن و نهج البلاغه

مقدمه: 46

1-4 برخی ویژگیهای کارگزاران اسلامی: 48

1-1-4 اهلیت و شایستگی. 48

2-1-4 اخلاص… 48

3-1-4 سخت گیر در اجرای حق و عدالت. 48

4-1-4 خواستار صلاح و اصلاح. 48

5-1-4 اهل عمل. 49

6-1-4 بالا بردن ارزش انسان. 49

7-1-4 آماده برای دفاع. 49

8-1-4 اخلاق مسئول در جامعه اسلامی. 49

9-1-4 تواضع راستین. 50

10-1-4 ایمان داشتن به انسان. 50

11-1-4 روحیه ایثار و ساده زیستی. 50

2-3 ویژگیهای فرمانروا و کارگزار در نظام دینی. 50

1-2-4 در راه انسان و سعادت او 50

2-2-4 زندگی ساده 51

3-2-4  حقوق مردم و پایداری برای تثبیت و نگاهداری آن. 51

3-4 اوصاف حاکمان و کارگزاران اسلامی. 52

4-4 وظایف حاکمان و کارگزاران. 54

5-4 وظایف مردم در برابر حاکم اسلامی. 59

6-4 ویژگیهای مدیر شایسته در نهج البلاغه حضرت علی(ع) 60

7-4 معیارهای شایسته سالاری مدیران در نهج البلاغه 62

 

1ـ7-4  خدا محوری و تقوا 63

2ـ7-4  ایمان. 64

3ـ7-4  اخلاص… 64

4ـ7-4  بصیرت: 65

5ـ7-4  تخصص و تجربه 65

6ـ7-4  سعه صدر. 65

1-6-7-4 حلم و بردباری. 66

2-6-7-4 مقاومت در برابر مشکلات. 66

3-6-7-4 تحمل افکار مخالف: 67

7-7-4 تواضع و فروتنی. 67

8-7-4 حسن خلق و گشاده رویی. 68

9-7-4 رفق و مدارا 68

10-7-4 عفو و بخشش.. 69

11-7-4 انتقاد پذیری. 69

12-7-4 وفای به عهد 69

13-7-4  قاطعیت. 70

14-7-4 تغافل و چشم پوشی. 70

15-7-4  اعتقاد به آخرت و روز حساب. 71

16-7-4 رعایت عدل و انصاف.. 71

17-7-4  عدم تعلق به دنیا 72

18-7-4 امانتداری. 72

19-7-4 مشورت کردن. 73

20-7-4 داشتن حسن شهرت و نداشتن سوء پیشینه 74

20-7-4 پاکی و صلاحیت خانوادگی. 74

21-7-4 ساده زیستی. 75

22-7-4 شجاعت. 75

23-7-4 عبرت از پیشینیان. 76

24-7-4 نظم و انضباط. 76

25-7-4 عنایت به کارکنان. 77

26-7-4  مردمی بودن و جلب رضایت آنان. 77

27-7-4 احترام به سنتها 78

28-7-4  اشراف.. 78

29-7-4 صداقت. 78

30-7-4 مردم داری و ارباب رجوع. 79

31-7-4 امر به معروف و نهی از منکر. 79

32-7-4 پرهیز از شتابزدگی. 80

33-7-4 تقسیم کار. 80

8-4 نتیجه گیری. 80

فصل  پنجم ویژگی­های یک مدیر شایسته از منظر مولانا

مقدمه: 82

نتیجه‌گیری. 97

منابع و مأخذ: 98

چکیده:
مدیران در سازمانها به عنوان سرمایه ­هایی استراتژیک تلقی می­شوند چراکه با برقراری ارتباطی قوی، منابع انسانی سازمان را در راستای اهداف انسانی و ماموریت­های ازمان را هنمایی و هدایت می­ کند. با توجه به اهمیت و جایگاه مدیریت در نظام­ها وسازمان­های بین المللی و ترویج مدیریت نوین بر آن شدیم تا با تبیین دیدگاه ­های مولوی به عنوان مدیری مدبر و کارآمد گامی هرچند کوتاه در احیای این تفکر شیعی برداریم؛ چرا که امروزه جزئیات این مبانی دینی به عنوان یک نظریه جدید علمی و کاربردی با موفقیت قابل اجرا است. مقاله حاضر با بررسی منابع ذکر شده دارای دو بخش عمده است: بخش اول به تبیین مبانی علم مدیریت، و وابسته­های آن پرداخته است که می تواند زمینه تطبیق این نظریه را با افکار و آرای مولوی مهیا کند. بخش دوم نیز به تبیین تئوری و مبانی اعتقادی مولوی در مدیریت و عناصر و ارکان آن سازماندهی، برنامه ریزی، کنترل، نظارت، هماهنگی – شایسته سالاری و ویژگیهای مدیران موفق به بررسی اقسام سوء مدیریت و معضلات نظام مدیریتی می پردازد. ذکر نمونه­های موفق، نقش مناسبات انسانی، و از همه مهمتر مدیریت عشق و خصوصیات این مدیریت از دیگر موضوعات مطرح شده در این 

عنوان                                                                                               صفحه

چکیده                                                                                                                               1

مقدّمه                                                                                                                              2

فصل اوّل: كلیّات                                                                                         4

1-1.هدف تحقیق                                                                                                                       5

1-2.پیشینه ی تحقیق                                                                                                            5

1-3.روش تحقیق                                                                                                                6

فصل دوّم : نگرشی به آثار و احوال نظامی گنجوی                                          7

2-1. نگرشی به آثار و احوال نظامی گنجوی                                                                          8

2-2.محل و زمان تولّد                                                                                                         8

2-3.تحصیلات                                                                                                                10

2- 4.استادان و مربّیان                                                                                                       10

2-5 . همسر و فرزندان                                                                                                       11

2-6.افكار و اندیشه ها                                                                                   12

2-7.زمان و مكان فوت                                                                                                     13

2-8 .پیروان و مقلّدان                                                                                                        13

2-9 .آثار نظامی گنجوی                                                                                                   14

2-9-1 .مخزن الاسرار                                                                                                      14

2-9-2 .خسرو و شیرین                                                                                                    14

2-9-3 .لیلی و مجنون                                                                                                        15

2-9-4 . بهرام نامه یا هفت پیكر                                                                        15

2-9-5 .اسكندر نامه                                                                                     15

فصل سوّم:  نگرشی بر آثار و احوال عبدی بیگ شیرازی                                  16

3-1 . نگرشی به آثار و زندگی خواجه زین العابدین علی(نویدی)عبدی بیگ شیرازی             17

فصل چهارم: نگرشی كوتاه  بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر مقدونی                23

4-1 . نگرشی كوتاه  بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر درشعر و ادب فارسی                       24

4-1-1. سیمای تاریخی اسكندر                                                                                          24

4-1-2. بازتاب سیمای اسكندر در ادبیّات فارسی                                                                  26

الف

فصل پنجم: بررسی و مقایسه ی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی وآیین اسكندری     39

عبدی بیگ (نویدی  ) شیرازی

5-1. علل و انگیزه‌های عبدی بیگ شیرازی برای سرودن آیین اسكندری                                  40

5-2. علل وانگیزه‌ی نظامی گنجوی برای سرودن  اسكندر نامه                                                45

5-3- . پیروی عبدی بیگ شیرازی از نظامی در تقسیم كتاب خود                                           50

5-4.   شباهت درنیایش پروردگارو مدح پیامبر و معراج آن حضرت                                        52

5-5. گفتن داستان اسكندر در هر دو اثر  به طریق ایجاز                                                         56

5-6. ذكر مستندات  ومدارك داستان در هر دو اثر                                                                59

5-7. ذكرومقایسه  ی نسب اسكندر در دو اثر                                                                        60

5-8. دانش آموختن اسکندر از نقوماجس حکیم پدر  ارسطو                                                  63

5-9. مرگ فیلقوس و بر تخت نشستن اسكندر                                                                       64

5-10. گزارش آیین اسكندری و اسكندر نامه ی  نظامی در اصلاحات پس از جلوس اسكندر     65

5-11. گزارش حمله ی اسكندر به زنگبار                                                                             66

5-12. ساختن شهر اسكندریّه                                                                                              67

5-13. حمله‌ ی اسكندر مقدونی به ایران                                                                               69

5-14. كینه توزی اسكندر نسبت به زرتشتیان                                                                         71

5-15. به زن گرفتن اسكندر روشنك دختر دارا را                                                                 74

5-16. به پادشاهی نشستن اسکندر در استخر فارس                                                                74

5-17. بازگشت ارسطو به یونان و غارت میراث معنوی ایرانیان                                                75

5-18. رفتن اسکندر به جانب مغرب و زیارت کعبه                                                                76

5-19. فتح ارمنستان و سرزمین های شمالی                                                                           77

5-20. داستان نوشابه پادشاه بردع  و اسكندر                                                                         78

5-21. سیمای انسانی و عدالت جوی  اسكندر در اسكندر نامه ی نظامی                                    80

5-22. سیمای انسانی و عدالت جوی  اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ                            81

5-23. سیمای پیامبر گونه ِی اسكندر در آیین اسكندری                                                         81

5-24. رفتن اسکندر به کوه البرز                                                                                         82

5-25. یورش اسكندر به هندوستان                                                                                      83

5-26. گزارش نظامی گنجوی  در اسكندر نامه  از جنگ اسكندر با چین                                  86

ب

5-27. گزارش عبدی بیگ شیرازی از جنگ اسكندر و خان خانان                                          90

5-28. تعداد و صفت لشكر چین در برابر اسكندر به گزارش عبدی بیگ شیرازی                       93

5-29. پیش‌درآمدهای توجیهی عبدی بیگ بر هر داستان                                                        95

 

 

5-30. تفاوت تعداد و محلّ ساقی نامه‌ها در اسكندر نامه ی نظامی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی            96

5-31. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در اسكندرنامه ی نظامی                      99

5-32. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 100

5-33. مناظره میان نقّاشان چین و روم  در اسكندر نامه ی نظامی                                            102

5-34. مناظره میان نقّاشان چین و روم  در آیین اسكندری                                                     103

5-35. پیكار اسكندر با روس ها در اسكندر نامه ی نظامی                                                     105

5-36. پیكار اسكندر با روس ها در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی                                 110

5-37. افسانه‌ی رفتن اسكندر به ظلمات                                                                              111

5-38. داستان رفتن اسكندر به ظلمات به نقل از عبدی بیگ  شیرازی                                     114

5-39. داستان قوم یأجوج و مأجوج  و ساختن سد از نظر عبدی بیگ شیرازی                          115

5-40. داستان قوم یأجوج و مأجوج  و ساختن سد از نظر نظامی                                             117

5-41. رسیدن اسكندر به پیامبری در خردنامه ی نظامی                                                        118

5-42. رسیدن اسكندر به پیامبری در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی                                120

5-43. رسیدن اسكندر به منتها الیه سرزمین‌های شمالی و دریافتن حقیقت                                121

رمز جهانگردی و پیامبری خود از سوی پروردگار به روایت نظامی

5-44. چگونگی مرگ اسكندر در خردنامه‌ی نظامی                                                            125

5-45. چگونگی مرگ اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ                                              126

5-46. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش نظامی                                                 128

5-47. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش عبدی بیگ                                          128

5-48. آثار و ابنیه‌هایی كه اسكندر ساخت و بر پا كرد                                                         128

5-49. ساختن شهر بلغار                                                                                                   129

5-50. انتقام اسكندر از یـونانیان                                                                                        133

5-51. چهره‌ی ایرانی اسكندر در  اسكندر نامه ها                                                                134

 فصل ششم :                                                                                                           136

بررسی و مقایسه ی صور خیال در هر دو اثر (نظامی و عبدی بیگ شیرازی )                                  137

فصل هفتم: نتیجه گیری                                                                                             149

6-1. نتیجه گیری                                                                                                            150

فهرست منابع                                                                                                              154

چکیده:

      اسكندر مقدونی با عمر كوتاه ولی  پرحادثه‌ و ماجراجویانه‌ی خود در ادبیّات فارسی جایگاهی بزرگ و قابل تأمّل  دارد. بیش از هفت اثر مستقل از قرن چهارم تا دهم در نظم ونثر پیرامون  زندگی افسانه‌ای این شخصیّت تاریخی از سوی شاعران و نویسندگان ایرانی با عنوان اسكندر نامه  تألیف گردیده است .  اسكندر نامه ی نظامی گنجوی   و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی  از جمله تألیفات اقماری در این زمینه هستند .

      این بررسی به مقایسه ی محتوایی و شكلی این  دو اثرپرداخته  و سیر حوادث و رخدادهای داستانی و هم چنین  زندگی ، رفتار ، گفتار و اعمال اسكندر را  مورد بررسی قرار داده است .در این بررسی  نخست نگاهی به زندگی و آثار نظامی گنجوی ، نگاهی به آثار و زندگی  عبدی بیگ شیرازی ، نگرشی به سیمای اسكندر و چهره‌ی تاریخی و افسانه ای  او  انداخته شده و سپس دو اثر مذكور با هم مقایسه گردیده و  و تشابهات و اختلافات آنان نشان داده شده است .

         واژگان كلیدی : اسكندر، اسكندر نامه ، آیین اسكندری ، نظامی ، عبدی بیگ ، مقایسه

مقدّمه :

    در میان مهاجمانی كه  در طول تاریخ به ایران حمله ور گریده‌اند و برای مدّتی خاك این سرزمین را در چمبر قدرت خود درآورده‌ و بر مردم و سرزمین ‌های آن حكم رانده‌اند ، كمتر چهره‌ای توانسته است،چون اسكندر مقدونی اقبال آن را داشته باشد كه تا این پایه مورد توجّه ادیبان و نویسندگان این سرزمین قرار بگیرد. ازآغازقرن چهارم تحت تأثیراساطیر و داستان های منابع عربی در ایران زمینه ی توجّه به این فاتح مقدونی فراهم آمد و منظومه ها ی شعری و داستان های منثوری  تحت عناوین  هم معنایی  چون  اسكندر نامه  ، آیین اسكندری ، جام سكندر ، آیینه ی اسكندر ی و غیره  توسّط شاعران بزرگی  چون فردوسی ، نظامی ، و همین طور نویسندگان و شاعرانی دارای پایگاهی متوسّط تر چون امیر خسرو  و عبدی بیگ شیرازی  ساخته و پرداخته شده است.

   مقایسه و تطبیق  محتوایی ، شكلی  و ادبی این آثار در میان اهل نظر و پژوهشگران داخلی  و خارجی دیر زمانی است كه آغاز گردیده و در این زمینه كارهای  خوب و حایز اهمیّتی انجام گرفته است كه در بخش پیشینه ی تحقیق به برخی از این كارها اشاره شده است .

    در این میان اسكندر نامه ی نظامی ، آیینه‌ی اسكندری امیر خسرو  و اسكندرنامه در شاهنامه‌ی فردوسی  بیشتر مورد توجّه پژوهشگران بوده‌اند.  آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی حتّی به نسبت اسكندر نامه‌های منثور  كمتر  مورد توجّه قرار گرفته است و تا كنون چندان كه باید  به این اثر توجّه نشده است.

     این بررسی با توجّه به این موضوع واحساس نیازی كه  در این زمینه وجود داشت  اقدام به مقایسه ی  این  دو اثر از نظر محتوایی و شكلی  در یک مقدّمه  و هفت فصل كرده است . 

     در فصل  نخست  نگارنده كلیّات طرح را كه مشتمل بر پیكره بندی تحقیق است ارائه داده و  به ترتیب  هدف تحقیق ، پیشینه و  روش تحقیق را مشخّص كرده است .

    در فصل  دوّم  پژوهشگر به طور اجمال نگاهی به آثار ، افكار و سیر حوادث  زندگی نظامی گنجوی  انداخته است . مباحثی چون  زادگاه  ، خانواده ، تحصیلات و پیروان  نظامی در این فصل مطرح گردیده است.

     در فصل سوّم  آثار و احوال  عبدی بیگ  شیرازی  و مجموعه‌ی تحقیقات و پژوهش های مرتبط با او مورد بررسی  قرار گرفته است .

    در فصل چهارم نگارنده  ضمن اشاره به سیر حوادث زندگی اسكندر مقدونی از نظر تاریخی و داستانی، با اشاره به علل رواج اسكندر نامه نویسی در ادبیّات فارسی، مقایسه‌ای بین این اسكندر نامه ها انجام داده است .

در فصل پنجم كه بدنه‌ی اصلی این پژوهش را تشكیل می دهد ، نگارنده  مقایسه ا‌ی  تطبیقی میان حوادث و رخدادها و  تبیین شباهت ها و اختلافات این دو اثر  انجام داده است ،  و با آوردن شواهد و دلایلی  به روشن نمودن علل اختلاف و دلایل شباهت ها پرداخته است .

درفصل ششم به بررسی و مقایسه ی اجمالی صور خیال در هر دو اثر پرداخته شده است .  

در فصل هفتم  كه فصل  نتیجه گیری است . آراء پژوهنده و یافته‌های تحقیق  ارائه گردیده و نگارنده  نظریات خود را كه نتیجه‌ی بررسی است  بیان کرده است.

در ضمن با توجه به رسم الخط رایج زمان عبدی بیگ شیرازی که کلمات دو بخشی و حروف اضافه به متمم پیوسته نوشته می شدند سعی نگارنده بر آن بوده است که در حد توان به صورت رسم الخط امروزی و جدا نوشته شوند. 

 

 هدف تحقیق :

     در سال های اخیر تحقیقات  نسبتاً  خوبی در رابطه با مقایسه و بررسی اسكندرنامه های منظوم و منثور از  سوی اساتید فن به عمل آمده است. این اسكندر نامه ها از قرن چهارم در ایران آغاز گردیده و قریب به هفت قرن ادامه یافته است. هدف از انجام این بررسی، مقایسه ی محتوایی و شكلی اسكندر نامه‌ی نظامی گنجوی با آیین اسكندری مولانا عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی است . در این بررسی با یک مقایسه‌ی تطبیقی سیر حوادث و رخدادهای پیش آمده در داستان های مربوط به اسكندر مقدونی در این دو اثر بررسی و تفاوت‌ها و شباهت های آن ها مورد بررسی قرار می گیرد .   

• پیشینه ی تحقیق:

      درباره ی اسکندر  و سیر حوادث زندگی كوتاه و پر ماجرای  او از منظر تاریخی تا كنون آثار گوناگونی پدید آمده است ،که بخش قابل توجّهی از آن ها مربوط به حوزه ی این بررسی          نمی گردد. 

        بنابر این در این قسمت تنها به آثاری اشاره  می شود که رویکردی ادبی به این موضوع داشته‌اند .

       یکی از مهم ترین آثاری که در پیوند با اسکندر در ادبیّات فارسی پدید آمد، کتاب «اسکندر و ادبیّات ایران» نوشته ی سیّد حسن صفوی است. نویسنده در این نشر کوشیده، به گونه ای مفصّل داستان اسکندر در شاهنامه ی فردوسی و اسکندر نامه ی نظامی را با یکدیگر مقایسه کند و تفاوت و شباهت های آن ها را بررسی نماید. در بخشی از این کتاب به چگونگی پیدایش داستان اسکندر و شخصیّت مذهبی او اشاره شده است. هم چنین در این کتاب بیشتر جنبه ی مثبت چهره ی اسکندر نمایانده شده و به تناقض های موجود در باره ی او در سایر آثار  توجّهی نشده است. این كتاب در سال 1364  از سوی  انتشارات امیر كبیرتهران  انتشار یافته است .

     اثر دیگری كه در این جا می توان به آن اشاره كرد كتاب  «اسکندر و اسکندرنامه ها»  تألیف حسین رزمجو می باشد. رزمجو در این بررسی به مقایسه ی چهره ی اسکندر در شاهنامه و اسکندر نامه ی نظامی پرداخته و برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب برمی آید، جز معرّفی چند سطر آثاری که به پیروی از اسکندرنامه ی نظامی سروده شده، سخن دیگری نگفته است . این اثر در سال 1380 از سوی انتشارات كاوش به بازار كتاب آمده است .

    «اسکندر ،ایران ، نظامی» عنوان اثری است   که محمّد حسین کرمی درباره ی سیما و شخصیّت اسکندر دراسکندرنامه و شاهنامه نوشته است. در این اثر  بیشتر بر چهره ی مثبت اسکندر تأکید شده است. این كتاب در سال 1385 از سوی انتشارت  راه نو در تهران منتشر شده است .

     تا كنون تحقیقات گسترده‌ای از سوی پژوهشگران صاحب نام ایرانی و بین المللی در باره‌ی نظامی گنجوی و آثار او به طور خاص منتشر شده است كه در این جا می توان به                « پیر گنجه » اثر عبد الحسین زرّین كوب اشاره كرد.

     این كتاب  درباره ی زندگی، احوال، آثار و اندیشه ی “نظامی گنجوی “به رشته ی تحریر در آمده است . زرّین‌كوب در این اثر ابتدا وضعیّت شهر “گنجه “را از نگاه تاریخی و قومی بررسی كرده و این نكته را خاطر نشان ساخته كه شهر گنجه در عهد نظامی مرز میان سرزمین‌های اسلامی و دنیای مسیحیّت بوده و همین امر حضور جنگیان و خونیان را در آن سرزمین بیشتر كرده است .در پی آن، شرحی از زندگی نظامی و عزلت ‌نشینی او به میان آمده آن گاه هر یک از پنج گنج نظامی ( مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، هفت پیكر، لیلی و مجنون و اسكندرنامه) شرح و تفسیر شده است .مباحث بعدی كتاب به زبان نظامی و شیوه ی داستان سرایی او، هم چنین نقد و تحلیل اندیشه ی این شاعر “(در جست و جوی ناكجاآباد “كه تعبیر نویسنده از دغدغه‌های عرفانی نظامی است) اختصاص یافته است .این كتاب در 360 صفحه تا كنون بارها تجدید چاپ گردیده است .

         در خصوص عبدی بیگ شیرازی وبررسی آثار او تا كنون اثر مستقلی تألیف نگردیده است و تنها در مقالاتی به طور پراكنده به آثار این شاعر و مورِّخ عهد صفوی پرداخته شده است . گسترده ترین كار  در این حوزه مربوط به ابوالفضل رحیموف می باشد كه در مقدمه‌ای  بر نسخه ی خطّی این شاعردر سال  1977. م  نگاشته  است .

    این تحقیق در نوع خود تازه ترین كاری است كه به مقایسه‌ی دو اثر اسكندر نامه ی نظامی و عبدی بیگ شیرازی و نقاط تشابه و اختلاف این دو اثر پرداخته و به طور گسترده‌ای به شرح و تحلیل اشتراكات و افتراقات  این دو اثر می پردازد . 

روش تحقیق

         این تحقیق به روش كتابخانه‌ای انجام گرفته و نگارنده کوشیده است برای شناخت           دقیق تر و جزئی تر چهره ی افسانه ای اسکندر، رفتار، گفتار و کردار اسکندر و دیگر شخصیّت ها درباره ی او و هم چنین دیدگاه های مؤلّفان آثار پدید آمده در پیوند با اسکندر بخش هایی را بیاورد و بررسی مختصری از سیمای اسكندر در تاریخ  و اسكندرنامه‌های فارسی  ارائه داده و سپس به طور گسترده حوادث و رخدادهای این داستان را در دو اثر مورد بحث و بررسی قرارداده و واكاوی كند. 

   در این بخش ها تفاوت ها و شباهت های آثار یاد شده درباره ی اسکندر نیز بررسی می شود. گفتنی است در آغاز هر بخش برای آگاهی بیشتر به کوتاهی مطالبی تاریخی نیز درباره هر موضوع ارائه گردیده است . 

فصل دوّم

2-1. نگرشی به آثار و زندگی حكیم نظامی گنجوی

     جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف نظامی معروف به نظامی گنجوی  (۵۳۷ – ۶۰۸ قمری) شاعر و داستان سرای بزرگ ایران و از افتخارات بزرگ زبان و ادب فارسی، یكی از بزرگ ترین اركان شعر و ادب فارسی به شمار می رود . آثار او در مضمون پردازی  و تصویر سازی در میان شاعران كهن بی مانند است . آثار نظامی هم از نظر كمّی و هم از نظر كیفی در میان شاعران فارسی زبان از جایگاه ممتازی برخوردار بوده و به نظر بسیاری از متخصّصان و محقّقان یكی از پنج پایه ی اصلی شعر فارسی بعد از  فردوسی ، مولوی ، سعدی و حافظ است. او  در حوالی سال 530 ه.ق در شهر گنجه از شهرهای ولایت آذربایجان به دنیا آمد. از زندگی نظامی در كودكی و نوجوانی اطّلاع چندانی در دست نیست ولی براساس اشعار خود او  پدرش یوسف بن زكی مؤیّد و مادرش از بزرگان كرد بوده است. ظاهرا نظامی در سال های اولیّه ی زندگی خویش به مطالعه ی عمیق علوم و معارف زمان خود پرداخته و ره توشه های بسیاری  از علومی همچون ادبیّات فارسی، زبان و ادبیّات عرب،نجوم و هیئت، موسیقی، قرآن، حدیث، حكمت و عرفان اندوخته است كه بعدها این اطّلاعات را در لابه لای اشعارخود به نمایش گذاشته است.

(نظامی ، 1388: پیشگفتار )

2-2 . محل و زمان تولّد

      برات زنجانی می نویسد  :« نظامی به سال 530 یا 540 هجری در گنجه متولّد شد .نام پدرش یوسف و نام مادرش رئیسه بود. نام جدّش «زکی» و نام جدّ اعلایش «مؤیّد» بوده‌است. زادگاه نظامی شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) بوده‌ و اجدادش را اهل تفرش (در استان مرکزی ایران) گفته‌اند. پدرش زاده ی تفرش و مادرش نیز کُرد ایرانی بوده‌است .او در سنین کم یتیم شد و دایی‌اش، بزرگش نمود.. برخی اصل او را از عراق، نواحی قم و تفرش می دانند. هر چند كه او از زادگاه خود خشنود نبود، امّا تمام عمر خود را در گنجه سپری كرده است»

 ( زنجانی ، ۱۳۸۴ : 45)