1-2- هدف‌های تحقیق………………………………………………………………….. 3

1-3- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن……………………………….. 3

1-4- سوالات …………………………………………………………………………….. 4

1-5- تعاریف عملیاتی متغیرها و واژه‌های کلیدی ………………………………. 4

1-6- محدودیت‌ها و مشکلات تحقیق …………………………………………….. 5

1-7- روش تحقیق…………………………………………………………………….. 5

1-8- سابقه موضوع تحقیق …………………………………………………………… 5

فصل دوم :موقعیت جغرافیایی معبدآناهیتا، معبد، آناهیتاوجایگاه آب ……..7

2-1- مقدّمه ………………………………………………………………………………. 8

2-2- موقعیت جغرافیای شهرستان کنگاور…………………………………….. 11

2-3- مهمترین آثار و ابنیه تاریخی فرهنگی شهرستان کنگاور……………. 13

2-4- معبد………………………………………………………………………………… 13

2-5- آناهیتا……………………………………………………………………………. 13

2-5-1- پیرامون واژه آناهیتا …………………………………………………….. 15

2-5-1-1- آناهیتا در متون دینی و اساطیری……………………………….. 15

2-5-1-2- معنی آناهیتا و پرستش آن در اوستا ………………………………. 16

2-5-1-3- آناهیتا در فرهنگ ایران باستان……………………………………… 17

2-5-1-4- ناهید در منظومه شمسی ……………………………………………… 17

2-6 – باور و اعتقاد به آب………………………………………………………….. 17

2-6 – 1- حرمت آب در میان ایرانیان باستان……………………………… 18

2-6-1-1- آناهیتا ، الهه نگهبان آب ایرانیان ……………………………….. 19

2-7- خاستگاه آناهیتا ………………………………………………………………… 20

فصل سوم : معرفی وتوصیف معماری بنای تاریخی معبدآناهیتا …………21

3-1- پیشینه تاریخی معبد آناهیتا…………………………………………….. 22

3-1-1- معبدآناهیتا از دیدگاه مورخان و جغرافی دانان پارسی و تازی… 23

3-1 -1-2-کنگاور ازدیدگاه سیاحان و پژوهشگران قرن 19-20 م……… 24

3-2 – معبدآناهیتا…………………………………………………………………….. 26

3-2-1- پیشینه کاوش های باستان شناسی در معبد آناهیتا………………. 31

3-2-1-1- آناهیتا درنقش برجسته ها……………………………………………. 33

3-3- معماری معبد آناهیتا – کنگاور…………………………………………….. 35

3-3-1- آب پرهای طبقه دوم معبد………………………………………………… 37

3-3-1-1- حجاری های ستون و اجزای آن در پرستشگاه ناهید و سابقه آن 38

3-3-1-2- موقعیت صفه کنگاور در معبد آناهیتا ……………………………. 39

3-3-1-3- موقعیت صخره ی آناهیتا …………………………………………… 42

3-4- سوابق و شیوه های دفن مرده ها در معبد آناهیتا…………………….. 43

3-5-کاوشهای باستانشناسی پای دیوارشرقی سال1349-1348-1347……. 44

3-5-1- آثار موجود در ضلع شرقی بنای ناهید……………………………….. 45

3-5-1-1- حفریات جبهه جنوبی ، سالهای 1352- 1349…………………. 46

3-5-1-2- کاوشها در جبه غربی معبد آناهیتا………………………………….. 47

3-5-2- علائم و نشانه های منقور برسنگهای غیرحجاری معبد آناهیتا….. 49

3-6- مهمترین نقش پیدا شده در معبد آناهیتا نقش ماهی…………………. 54

3-6-1- سمبل و نماد ماهی شناسی………………………………………………… 54

3-6-1-1- ماهی در اساطیر…………………………………………………………. 56

فصل چهارم : دوره های تاریخی معبدآناهیتا و اشیاء کشف شده …………57

4-1- آناهیتا در زمان هخامنشیان………………………………………………… 58

4-1-1- پلکان دو طرفه،عنصر معماری دوره ی هخامنشی …………………… 59

4-2-1- گورهای دوران هخامنشی،جهت و انواع مقابر پای دیوار شرقی….. 61

4-2-1-1- نوع مقابر…………………………………………………………………… 61

4-2-1-2- تابوتهای دوره هخامنشی در معبد آناهیتا …………………………. 62

4-2-1-3- نوع تدفین مردگان در تابوتهای سفالین دوره هخامنشیان…….. 63

4-2-2- سفالینه های دوران هخامنشی درکنگاور وتحول آن………………… 64

4-2-2-1- سرتیر و پیكان (ناوك) های برنزی…………………………………… 67

4-3- معبد آناهیتا در زمان اشکانیان …………………………………………….. 67

4-3-1- نوع تدفین مردگان در دوره اشكانی در معبد آناهیتا……………….. 69

4-3-1-1- نوع تابوت اشکانی ( خمره های میت )………………………….. 71

4-3-1-2- سفالینه های دوره اشکانیان درکنگاور و تحول آن ……………. 72

4-3-2- سكه های اشكانیان در معبد كنگاور……………………………………… 74

4-3-2-1- انواع سكه ها مكشوفه دوره اشکانی……………………………….. 74

4-4- معبد آناهیتا در زمان ساسانیان …………………………………………… 76

4-4-1- کنگاور و پرستشگاه آناهیتا دوره ساسانیان ………………………… 77

 

 

4-4-1-1- نوع تدفین دوره ساسانی……………………………………………….. 80

4-4-1-2- تدفین مردگان در عهد ساسانی…………………………………….. 80

4-4-2- سفال دوره‌ی ساسانی دركنگاور و تحول آن ………………………….. 81

4-4-2-1- مهر گلی كنگاور درو دوره ی ساسانی (عهد پیروز) …………….. 83

4-4-2-2- نگین عقیق از دوره ساسانیان…………………………………………. 85

4-5- آثار دوره اسلامی در معبدآناهیتا کنگاور…………………………………. 87

4-5-1- طبقه بندی ظروف دوره‌ی اسلامی در معبد كنگاور………………….. 92

4-5-1-2- پیه سوز و چراغ روغنی ……………………………………………….. 94

4-5-1-3- ظروف شیشه……………………………………………………………… 95

4-5-1-4- كوزه و ساغر سفالین با نوشته‌ی قلم سیاه ………………………….. 95

4-5-2- سنگ قبر و خطوط كوفی………………………………………………….. 96

4-5-2-1- سكه‌ی مسی المهدی سال140 هجری قمری ……………………… 97

4-6- امامزاده ابراهیم…………………………………………………………………. 97

4-6-1-سردر قدیمی امامزاده محمدابراهیم …………………………………… 98

4-6-1-1- مسجد امامزاده ابراهیم…………………………………………………. 98

4-6-1-2- سنگاب مسجد……………………………………………………………. 99

4-7- کاربری بنای معبد آناهیتا………………………………………………….. 100

4-8- معادن…………………………………………………………………………….. 100

4-9- معبد آناهیتا بیشاپور………………………………………………………… 102

4-9-1- آب و سیستم گردش آب در معبد آناهیتا ………………………… 106

4-9-1-1- معماری معبدآناهیتا – بیشاپور…………………………………… 106

4-9-1-2- مجسمه گاو در معبد آناهیتا…………………………………………. 107

4-10- معبدآناهیتا در تخت سلیمان …………………………………………. 108

4-10-1- معماری معبد آناهیتا ( تخت سلیمان ) ………………………….. 110

4-11- معابد منسوب به آناهیتا ( ناهید )…………………………………….. 110

فصل پنجم : تجزیه تحلیل نتیجه گیری …………………………………..115

5-1- تجزیه و تحلیل……………………………………………………………. 115

5-2- نتیجه گیری…………………………………………………………………. 119

5-3- پیشنهادات……………………………………………………………………. 120

فهرست منابع…………………………………………………………………………… 121

چکیده:

همانطوری که در متون گذشته ذکر شده است آب به عنوان یکی از کهن ترین الگوه های ، بسیار قدیمی در اسطورها می باشد . در آئین کهن ایرانیان چهارعنصرآب ، خاک ، هوا و آتش بسیارمقدس و قابل ستایش بوده اند که در این میان آب به عنوان عنصر برتر انتخاب شده است بخاطری که نماد پاکی ، دوری از آلودگی وتطهیر می باشد و از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد طوری که اهمیت و ارزش آن را در شکل معابد تجلی کالبد یافته است و از آن به عنوان الهه آناهیتا نام برده شده است ، هدف اصلی این پژوهش شناخت بافت های معماری می باشد در فصل اول این پژوهش كلیات موضوع آمده است . در فصل دوم به یکسری تعاریف پرداخته شده است . فصل سوم به معرفی محوطه معبد آناهیتا پرداخته شده است . فصل چهارم به دوره های تاریخی معبد و آثار به دست آمده می‌پردازد و فصل پنجم نیز به تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری اختصاص یافته است.

فصل اول: کلیات طرح

1-1- بیان مسئله

معماری ایران درتمامی گونه هایش همواره پیوندناگسستنی باآب دارد ،درمیان خانه ها ،کاروانسراها ، کاخ ها و در برابر ایوان هایمان آب حضور دارد ، رمز حضوری آب به این صورت درمعماری را می توان از اهمیت آب وتاثیرآن را دراعتقادات و زندگی گذشتگان دریافت. زمانی آب آنقدر مقدس و معنادار بوده است که آن را در قالبی خداگونه ستایش می کنیم و برای آن معبد می سازیم که بااحترام هرچه بیشتراو را ستایش کنیم طوری که آب حکم الهه پیدا می کند. این الهه که به نام آناهیتانام گذاری می شود در ایران باستان یکی از محبوبترین ایزدان آیین زرتشت است ، مهرتقدس بریک پدیده طبیعی ، حکایت از حضوراساسی و بنیادین در ذهن و باورهای انسان داردو آب در بین این عناصر چهارگانه(آب ،آتش ، هوا و خاک) مظهر پاکی و باروری می باشد طوری که امروزه نیزآن را نماد پاکی و روشنایی می دانند. بنابراین تنها در چهارچوب یک سرزمین محدود و محصور نشده است و در همه ی فرهنگ ها دارای جایگاه اعتقادی و باورپذیر است. جایگاه برجسته آب در ایران باستان در شکل معابد تجلی کالبدی یافته است.آناهیتا– ایزدبانوی آب– درسراسرایران کهن ،فرشته طهارت وپاکی است حتی قبل از زرتشتیان نیزبه پاکی آب توجه می شده و در آیین زرتشت پاک نگه داشتن آب از پلیدی یکی از ارکان دین به شمار می آمده است ، شاید بتوان در ایزدکده ایران آناهیتا، ایزدبانوی آب را دوست داشتنی ترین ایزدبانوی آیین زرتشت خواند ازیراست که پردازنده تاریخ ایران باستان ،بی اختیار می خواهد هرآنچه را که در ذهن دارد، نثار این بانوی بانوان ایران کندو بیشتر از خودآب، دل به آب روی آناهیتا سپرد .

2-1- هدف های تحقیق

این پژوهش سعی دارد به شرح ماهیت آب و پرستشگاهای ساخته شده برای این الهه مقدس بپردازد وتاثیرات آن را در زندگی گذشتگان بیان کندو با هدف شناخت آثارتاریخی دردوران اشکانیان صورت گرفته به ویژه با معبدآناهیتا درکنگاور، بیشاپور(کازرون)، وتخت سلیمان آشنا می شویم و به شناخت معابد، نوع معماری، و جایگاه این معبددر دورهای هخامنشی، اشکانیان و ساسانیان را بازگو می کنیم به شرح اشیاء کشف شده از این معبد(معبد آناهیتا کنگاور) وکاربرد این معبد می پردازیم.

3-1- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن

نگرش ایران از دیر باز به آب مانند موجودی مقدس بوده است . آب در دین زرتشت به قدری اهمیت دارد كه به بخاطرهمین یکی از یشت های کتاب مقدس اوستا (آبان یشت) ، به ایزد آب « اردویسورآناهیته» پیشکش شده است:

– می ستایم همه آب ها را که آفریده اهورامزداست.

– و بستاییم همه آ ب های پاک را که داده اهورامزداست.

آناهیتا علاوه براساطیرمذهبی در دوران باستان ،آب در واقعه عاشورا و قبل از آن به عنوان مهریه دختر پیامبرخاتم (ص) ، در ذهن مردم ایران ماندگار وجاویدان شده است . آب از کهن الگوهای اسطوره ای در بسیاری ازجوامع است. این نماد درحماسه گیل گمش، طوفان نوح عهدعتیق، ماجرای کیخسرو افراسیاب در شاهنامه و بسیاری دیگر از مصادیق ادبیاتی آمده و ضمن تقدس ذاتی با دیگر مفاهیم مقدس مترادف شده است. از نظرتاریخی باید هرودت احتمالاً قدیمی ترین سند را ارائه داده باشد ، ایرانیان آب را پاک نگه می داشتند طوری که بعدها آب مورد ستایش قرار می گیرد البته در جاهایی آب با حضور آتش همراه می باشد، علت ساخت پرستگاه برای آب این بود که آن را در جای مقدسی ستایش کنند و آب را نماد پاکی ، دور از آلودگی، نماد باروری وعشق و دوستی می دانند اماتوجه به آناهیتا(الهه آب ها) از دوره اردشیر دوم هخامنشی درایران مرسوم شده.و در دوره های تاریخی بعد یعنی اشکانیان و ساسانیان همواره ادامه داشته است .

باور به اینکه این ایزد را باید یکی از کهن ترین و پراهمیت ترین باورهای ایران باستان به شمارآورد ، هیچ ایزدی در اوستا وآیین زرتشت تا اندازه آناهیتا با گرمی و دلبستگی یاد نمی شود از این رو غیرایرانی بودن این الهه که گاهی چنین پنداشته شده غیر ممکن است ،تاریخ هم گواه این است که ایرانیان هرگز به پدیده ای غیرخودی مهر چندانی نداشته اند.

با این حال جداکردن آناهیتا از بدنه زرتشت ناشدنی است اما خود اوهمواره به صورت ایزدی انتزاعی متجلی می شودوهرگزبه مثابه عنصری ازپیکرآیین مزدیسنادرنمی آیدهمین ویژگی آناهیتااست که نشان از کهن بودن آن داردو نشان می دهد که ناهید کهن تر از زرتشت است وایزدیست که هم میزبان زرتشت است هم میهمان او ..

4-1- سوالات

ردپای حضور آب در تاریخ ایران از چه زمانی احساس می شود ؟

آب در بین ایرانیان از چه جایگاه و حرمتی برخوردار بوده است ؟

آب را چرا نماد پاکی و طهارت در ایران باستان و دوره های بعد می دانسته اند ؟

در کدام نقش برجسته های تاریخی آناهیتا به عنوان الهه حضور داشته است ؟

معابد آناهیتا مربوط به چه دورانی می باشد و اوج شکوفایی انها مربوط به چه دوره می باشد ؟

آناهیتا که در ایران باستان از آن به طور خاص یاد شده است به چه معنی می باشد ؟

معبد آناهیتا در ایران در کجاها قرار دارد ؟