چكیده 1

مقدمه 2

فصل اول: کلیات

1- كلیات 5

1-1- طرح تحقیق 5

1-1-1- بیان مسأله 5

1-1-2- پرسش‌های تحقیق 8

1-1-3- فرضیه‌های تحقیق 8

1-1-4- اهداف تحقیق 9

1-1-5- سوابق تحقیق 9

1-1-6- جنبه نوآوری تحقیق 14

1-1-7- روش تحقیق 14

1-1-8- محدودیت‌ها و مشكلات 14

1-2- بررسی نحوه‌ی فعّالیت شرکت‌های هرمی 15

1-2-1- مفهوم تجارت الكترونیک 15

1-2-2- مفهوم بازاریابی با طرح هرمی 15

1-2-3- پیشینه‌شركت‌های هرمی 16

1-2-4- نحوه‌ی فعّالیت شركت‌های هرمی 18

1-2-5- مدافعان و مخالفان بازاریابی شبكه‌ای 18

1-2-6- شگردها و تکنیک‌ها 21

1-2-7- عواقب و آثار حقوقی 21

فصل دوّم:  بررسی فقهی شرکت‌های هرمی

2- بررسی فقهی شرکت‌های هرمی 25

2-1- اقسام شرکت‌ها در فقه 25

2-1-1- شرکت اموال 26

2-1-2- شرکت اعمال 28

2-1-3- شرکت مفاوضه 30

2-1-4- شرکت اعتبار (وجوه) 31

2-2- دیدگاه‌های فقهی راجع به شرکت‌های هرمی 34

2-2-1- دلایل قایلان به منع 34

2-2-1-1- غرری بودن 35

2-2-1-2- تدلیس 50

2-2-1-3- جهل به مبیع 59

2-2-1-4- اجبار نسبی برای خرید کالا 59

2-2-1-5- نبود غرض عقلایی 60

2-2-1-6- صوری بودن معامله 61

2-2-1-7- اشکال در عقد 62

2-2-1-8- فعّالیت ربوی 63

2-2-1-9- صدق اکل مال به باطل 65

2-2-1-10- صدق ظلم 71

2-2-1-11- شبهه قمار 72

2-2-1-12- بیع دین به دین 75

2-2-1-13- قاعده لاضرر 76

2-2-2- نگاه کلان به مجموعه فعّالیت شرکت‌های هرمی و عناوین ثانوی 78

2-2-3- دلایل قایلان به جواز 81

2-2-3-1- اصل حلیت 82

2-2-3-2- نمایندگی در فروش 82

2-2-3-3- پرداخت سود به عنوان هبه 84

2-2-3-4- انطباق بر عقد جعاله 85

2-2-3-5- مصالحه 86

2-2-3-6- شرط ضمن عقد 87

فصل سوم:  بررسی حقوقی شرکت‌های هرمی

3- بررسی حقوقی شرکت‌های هرمی 92

3-1- قانون تجارت الکترونیک و مقررات خاص مصوب در ایران 93

3-2- قانون مجازات اخلال‌گران در نظام اقتصادی کشور 94

3-3- قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری 95

3-4- ارزیابی و جمع‌بندی تئوری درآمد‌زای شرکت‌های هرمی از نگاه علم اقتصاد 97

3-5- معیارهای لازم برای مشروع تلقی کردن بازاریابی شبکه‌ای 99

3-6- وضعیت معاملات هرمی از دیدگاه قوانین موضوعه 104

3-6-1- قابلیت فسخ 104

3-6-2- بطلان معامله 105

3-6-2-1- اثر نامشروع بودن قرارداد 105

3-6-2-2- غرری بودن قرار داد 106

3-6-3-3- منع قانونی به جهت مخالفت قرار داد با نظم عمومی و اخلاق حسنه 107

3-6-4- بررسی وضعیت حقوقی شركت‌های هرمی در حقوق ایران 110

نتیجه گیری 119

پیشنهادات 122

فهرست منابع 123

چكیده

پیشرفت علوم و ورود رایانه به بازار کار، تجارت الکترونیکی را پدید آورد و به دنبال آن بازاریابی شبکه‌ای شکل گرفت. به دلیل تازگی این دست‌آورد و نا آشنایی مردم با آن، شرکت‌های هرمی پدیدآمد. رشد فزاینده‌ی انواع مختلف شرکت‌های هرمی و فعّالیت‌های گسترده آن‌ ها که هیچ ارزش اقتصادی در بر ندارد سبب بروز نگرانی‌هایی در خصوص آثار زیان‌بار و ناخوشایند آن بر تعاملات اقتصادی و اجتماعی گردیده است. از جمله پرسش‌های مهّم قابل طرح درباره‌ی فعّالیت چنین شرکت‌هایی، بحث در خصوص وضعیت فقهی و حقوقی قرارداد فروش این شرکت‌ها است. در شرکت‌های هرمی هیچ خبری از تولید، کالای مصرفی و کار مفید نیست و تنها هرم‌هایی را تشکیل می‌دهند که در آن‌ ها پول افرادی که در سطوح پایین‌تر هرم قرار دارند به جیب شرکت و افرادی معدود می‌رود که در رأس هرم قرار می‌گیرند. در این پایان‌نامه ابتدا به بررسی کلیات و پیشینه بحث شرکت‌های هرمی پرداخته‌ایم، در فصل دوّم مباحث مرتبط با شرکت‌های هرمی از دیدگاه فقهی مورد بررسی قرار داده و در فصل سوم جنبه‌های حقوقی شرکت‌های هرمی بررسی و بحث گردید.

واژه های كلیدی: بازاریابی شبکه‌ای، حقوق ایران، شرکت‌های هرمی، فقه اسلامی

 مقدمه

یکی از معضلاتی که در سال‌های اخیر جامعه ما با آن روبه‌رو بوده، بحث شرکت‌های هرمی و فعّالیت‌های آنان است. پدیده‌ای که آثار مخرب اجتماعی و اقتصادی زیادی به‌همراه داشته و سبب طرح شکایات و تشکیل پرونده‌های بسیاری در دستگاه قضایی شده است. این نوع شرکت‌ها با نام‌های مختلف و تحت پوشش بازاریابی شبکه‌ای، فروش کالا و خدمات، جهانگردی و.. . فعّالیت کرده و اقدام به جذب سرمایه می‌کنند. متأسفانه اقشار مختلفی از جامعه، حتی افراد تحصیل‌کرده و دانشجویان، گاه جذب این شرکت‌ها و گروه‌ها شده و بسیاری از آن‌ ها در این رهگذر ضمن از دست دادن وقت، انرژی و سرمایه‌ی خود، احتمالاً با یک محکومیت کیفری به کار خود پایان می‌دهند. اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و آموزش در خصوص عواقب این فعّالیت‌ها از یک سو و برخوردهای قضایی از سویی دیگر تا حدّی از گسترش و توسعه این گونه شرکت‌ها کاسته، امّا واقعیت این است که این نوع فعّالیت‌ها، هر بار با نامی جدید و با شگردی خاص دوباره عدّه‌ای را درگیر کرده است. مسایل جدید و نو ظهور نباید مورد غفلت فقها و حقوقدانان واقع شود و ایشان باید موقع به این مسایل حقوقی وقوف یافته آن را مورد بررسی و تحلیل قرار دهند. موضوع شرکت‌های هرمی به رغم اهمیّت آن بسیار کم مورد کنکاش فقهی و حقوقی واقع شده است. امروزه دیگر کسی نمی‌تواند منکر نامشروع و غیرقانونی بودن شرکت‌های هرمی باشد، زیرا در هر کشوری که قانونی در این زمینه مصوب شده همگی دال بر غیرقانونی بودن شرکت‌های هرمی است. صرف‌نظر از فقه اسلامی و قانون مصوب ایران و نیز قوانین کشورهای دیگر مانند آمریکا، چین، مالزی و موضوع شرکت‌های هرمی را می‌توان با چند استدلال ساده عقلی و یا ریاضی تحلیل کرد و به مضر بودن این شرکت‌ها پی برد، چرا که مبرهن است که حداقل ایرادی که این شرکت‌ها دارند این است که در این شرکت‌ها عدّه قلیلی مال فراوان به دست آورده و عدّه زیادی مال‌باخته می‌شوند. از سویی دیگر نباید تنها از دیدگاه حقوقی به این فعّالیت‌ها نگاه کرد و باید صدمات و لطمات مختلف را در نظر گرفت که از جهت اقتصادی، فرهنگی و حتی امنیتی به کشورهایی وارد می‌شود که حوزه‌ی فعّالیت این شرکت‌ها هستند. این طرح‌ها نخست در آمریکا و کشورهای پیشرفته غربی شروع شد ولی پس از مدّتی که با اشباع و قوانین مخالف آن‌ ها مواجه گردید پا به کشورهای در حال توسعه گذاشت. در کشور ما با توجّه به برخی زمینه‌ها مانند بیکاری، مشکلات اقتصادی و ناآگاهی، متأسفانه پس از ورود این شرکت‌ها و گسترش آن‌ ها صدمات اقتصادی و فرهنگی قابل توجّه وارد شده است. هرچند علیه این شرکت‌ها قوانینی مصوب گردیده است و چند سالی است که مراجع انتظامی، امنیتی و قضایی با این شرکت‌ها برخورد می‌کنند، امّا هنوز این شرکت‌ها به‌طور مخفیانه و یا تحت پوشش شرکتی به ظاهر قانونی مشغول به فعّالیت هستند. شرکت‌هایی مانند کوییست که ادعای تغییر ساختار دارد هنوز همان ماهیت هرمی را دارند. مساٌله‌ی مهّم و قابل توجّه این است که علّت پیچیدگی ساختار قالب شرکت‌های هرمی در برخی موارد تشخیص هرمی بودن یک شرکت برای اکثر افراد مشکل می‌شود، چرا که شرکت‌ها در مقام توجیه فعّالیت خود بسیار حرفه‌ای عمل می‌کنند.

هدف از نگارش این پایان نامه، بررسی شرکت‌های هرمی از منظر فقه امّامیه و حقوق ایران و بررسی چالش‌های پیش رو در زندگی مدرن حاضر می‌باشد.

1-1- طرح تحقیق

1-1-1- بیان مسأله

کار اصلی شرکت‌های هرمی ایجاد هرم و توسعه‌ی هرم به صورت گسترده است، امّا نه کالایی در اقتصاد تولید می‌شود و نه خدمتی به جامعه صورت می‌گیرد بلکه برای فریب مردم خدمات شرکت‌های دیگر را یدک می‌کشند مثلاً: گلد کوئیست سکه‌های کلکسیونی می‌دهد یا شرکت هرمی دیگر نرم افزار مربوط به یک شرکت دیگر را وسیله‌ی کاری خودش قرار می‌دهد. از منظر اقتصاد خرد شرکت‌های هرمی هیچ جایگاهی در بین بنگاه‌های مفید و مولد اقتصادی ندارند (بردبار، 1385، ص19).

 از منظر تولید ارزش افزوده این شرکت‌ها نیز از نظر اقتصادی صفر مطلق است و به ارزش اقتصادی جامعه حتی یک ریال هم اضافه نمی کنند. برای مثال: یک شرکت هرمی ساده یک نفر با دو زیر شاخه اگر در روز اول این شرکت 100 میلیون تومان در مجموع داشته (سرمایه هر 3 نفر) اگر چه بعَدها صدها میلیارد جابجایی در این شرکت صورت گرفته هنوز هم سرمایه شرکت 100 میلیون تومان است با این تفاوت که این 100 میلیون دیگر سرمایه هر 3 نفر نیست و از 2 زیر شاخه پایین به نفر اول انتقال یافته و جزء سرمایه‌ی نفر اول است و در واقع سرمایه پایه از شاخه‌های پایین به شاخه‌های بالا می‌رود و بالادستی‌ها روز به روز سرمایه دار تر و پایین دستی‌ها روز به روز فقیرتر می‌شوند. در بنگاه‌های معاملاتی هر چه در آمد کسب شود از همین ارزش افزوده به وجود آمده است، امّا در شرکت‌های هرمی اصلاً ارزش افزوده ای وجود ندارد (پرویزی، 1388، ص34).

در فقه یک قاعده‌ی اساسی داریم که منشأ آن آیات قرآن است. خداوند در آیات متعددی می‌فرمایند: ای مؤمنین (کسانی که ایمان آورده اید)‌، حق ندارید در اموال یک‌دیگر به روش باطل تصرف کنید (نساء/4).

از نظر اسلام باید رابطه‌ی تجاری و تجارت از روی رضایت باشد، رضایت جزء شروط اساسی است ولی شرط کافی نیست (شهید ثانی، 1404ق، ج2، ص167).