2- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..3
3- هدف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….3
4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….3
فصل اول: دعا و مناجات
1-1. مقدمه………………………………………………………………………………………………………….. 6
1-2. پیشینه دعا و مناجات………………………………………………………………………………………….. 6
1-3. تعریف دعا…………………………………………………………………………………………………………. 8
1-4. تعریف نیایش……………………………………………………………………………………………………….. 11
1-5. تعریف مناجات………………………………………………………………………………………………………. 13
1-6. تفاوت دعا و مناجات…………………………………………………………………………………… 15
1-7. هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات………………………………………………………………….. 17
1-8. انواع دعا………………………………………………………………………………………………. 18
1-8-1. حمد و ستایش پروردگار…………………………………………………………………………… 19
1-8-2. پرستش…………………………………………………………………………………….. 24
1-8-2-1. اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه………………………………………………… 25
1-8-2-2. اظهار پرستش و بندگی در مناجاتهای شاعران……………………………………… 27
1-8-3. نیاز (عرض حال)………………………………………………………………………………….. 30
1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعیه شیعه……………………………………………. 31
1-8-3-2. عرض حال و نیاز در مناجاتهای شاعران……………………………………………… 35
1-8-3-2. انواع طلب در مناجاتهای شاعران…………………………………………………… 36
1-8-4. شکوی و اقرار به گناه…………………………………………………………………………. 41
1-8-4-1. اقرار به گناهان و شکوی در ادعیه شیعه………………………………………….. 42
1-8-4-3. شکوی و اقرار به گناهان در مناجاتهای شاعران……………………………….. 51
1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه…………………………………………………. 56
1-8-5-2. طلب قرب در مناجاتهای شاعران…………………………………………… 59
1-8-6. شفاعت……………………………………………………………………………………. 61
1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه………………………………………………………….. 63
1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه……………………………………………………. 64
1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران……………………………………………………. 65
1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه………………………………………………………. 67
1-8-7-2. شكرگزاری در مناجاتهای شاعران…………………………………………… 69
1-9. انواع دعا از منظری دیگر……………………………………………………………… 69
1-9-1. دعاهای بدوی…………………………………………………………………………… 70
1-9-2. دعاهای پیامبرانه…………………………………………………………………… 70
1-9-3. دعاهای عارفانه…………………………………………………………………… 71
1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه…………………………………………….. 71
فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجاتها
2-1. مقدمه……………………………………………………………………………… 75
2-2. اسماء و صفات الهی…………………………………………………………….. 75
2-2-1. اقسام اسماءالهی……………………………………………………………. 76
2-2-2. اقسام صفات الهی…………………………………………………………… 77
2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن……………………………………………… 77
2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان………………………………………. 78
2-5. عدد اسماء الحسنی……………………………………………………….. 79
2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه………………………………………………….. 80
2-6-1. الله……………………………………………………………………………. 80
2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا…………………………. 82
2-6-2. اله…………………………………………………………………………….. 82
2-6-3. رحمن و رحیم………………………………………………………………. 83
2-6-3-1. رحمن (رحمت عام)…………………………………………………….. 83
2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص)…………………………………………………. 84
2-6-4. کریم…………………………………………………………………………. 86
2-6-4-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته‌ها در ادعیه…………………… 86
2-6-5. ستار………………………………………………………………………….. 87
2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته‌ها در دعا…………………….. 88
2-6-6. رب…………………………………………………………………………….. 89
2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته‌ها در دعا …………………………………..90
2-6-7. غفار، غفور و غافر………………………………………………………. 92
2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه…………………. 93
2-6-8. رئوف…………………………………………………………………………. 95
2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته‌ها در ادعیه……………….. 95
2-6-9. رازق و رزاق………………………………………………………………… 97
2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته‌ها در ادعیه………………….. 98
2-6-9-1. طلب روزی حلال…………………………………………………….. 98
2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی…………………………………………………. 98
2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم………………………………………. 98
2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند……………………………………………. 98
2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران…………………….. 99
2-8-1. خدا و خداوند……………………………………………………………..99
2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته‌ها در مناجاتهای مثنوی……….. 100
2-8-2.اله…………………………………………………………………………. 102
2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات……………………………. 103
2-8-3. رب………………………………………………………………………. 104
2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجاتها…………………………… 105
2-8-4. حق………………………………………………………………………… 108
2-8-4-1. نسبت خواسته‌ها در مناجات با نام حق……………………….. 109
2-8-5. کریم…………………………………………………………………………110
2-8-5-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته در مناجاتها ………………110
2-8-6. رحیم و رحمان………………………………………………………….. 110
2-8-6-1. رحیم‌بودن خدا و خواسته‌ها در مناجاتها……………………111
2-8-7. علیم……………………………………………………………………….. 112
2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران……………………. 112
2-8-8. ستار………………………………………………………………………. 113
2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند……………………………… 113
2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجاتها…………………………………… 114
2-10. نتیجه………………………………………………………………………. 115
فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجاتهای مثنویهای فارسی
3-1. مقدمه……………………………………………………………………….. 118
3-2. ارتباط بین خدا و بنده………………………………………………….. 118
3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا……………………………. 118
3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان……………………………………. 119
3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار………………………………………….. 120
3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند…………………………. 121
3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام……………… 121
3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان………………………………. 122
3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات………………………….. 123
3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه………………………… 123
3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق………………………………….. 123
3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند……. 125
3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود………………………………. 126
3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق………………………………….. 127
3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت…… 129
3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم………………… 130
3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجاتهای شاعران…………………… 131
3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا……………………….. 131
3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا…………………… 133
3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب………….134
3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند…………………… 135
3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی‌نیازی خداوند………………… 136
3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند………….. 137
فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجاتهای مثنویهای فارسی
4-1. مقدمه…………………………………………………………………………. 140
4-2. آثار دعا بر انسان………………………………………………………… 140
4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان………………………………………. 141
4-4.آثار تربیتی دعا………………………………………………………… 142
4-4-1. رفتارسازی و فعالیت‌های عملی……………………………… 142
4-4-2. دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی……………………… 143
4-4-3.به انسان بیداری میبخشد………………………………… 143
4-4-4.درس محبت و عشق…………………………………………144
4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری…………………………………. 144
4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهی……………………………. 144
4-4-7.شناخت نفس اماره………………………………………. 145
4-4-8. شناخت شیطان………………………………………. 146
4-4-9.آرامش روان………………………………………… 147
4-4-10. آثار اجتماعی………………………………………… 148
4-5. نظام اخلاقی………………………………………… 150
4-5-1. تعریف نظام اخلاقی…………………………………. 150
4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام‌های دیگر……….. 150
4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی……………… 151
4-5-4. اصول نظام اخلاقی………………………………………… 151
4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی………………………………. 152
4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی………… 153
4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین………………………………… 154
4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل…………………………… 155
4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق…………………………… 157
4-6-4. انکسار درونی و اخبات……………………………. 158
4-6-5. هدایت از جانب حق………………………………….. 159
4-6-5-1. انواع هدایت………………………………………. 159
4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده………………. 162
4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت…………………….. 162
4-6-8. پاسخ‌دادن بدی‌ها به خوبی……………………….. 163
4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق……………………….. 164
4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار………… 166
4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران…………………………… 168
4-7-1. یاری‌خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق…….. 170
4-7-2. طلب یقین…………………………………………………… 171
4-7-3. مبارزه با نفس…………………………………………….. 172
4-7-4. درخواست هدایت……………………………………….. 172
4-7-5. طلب تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها…………………………. 174
4-7-6. طلب رحمت از حق………………………………………. 175
4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت‌ها ……..175
4-8. نتیجه…………………………………………………………. 177
فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها
5-1. مقدمه……………………………………………………… 179
5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجاتها…………………………. 179
5-2-1. ضرورت سلوک…………………………………………… 179
5-2-1-1. انواع نیازها ………………………………………………..179
5-2-2. هدف از سلوک……………………………………………… 181
5-2-2-1. دیدگاه عرفا………………………………………………. 181
5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه…………………………………………….. 181
5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق………………………………………. 182
5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق……………………………………..182
5-2-2-5. از دیدگاه قرآن…………………………………………….182
5-3. مراحل عبودیت و سلوك…………………………………. 185
5-3-1. خلوت و توجه………………………………………………. 185
2-3-2. شناخت معبودها…………………………………………. 186
5-3-3. ایمان و انتخاب………………………………………… 187
5-3-3-1. شکر و شکرگزاری……………………………………….. 188
5-3-4. جهاد و مبارزه………………………………………. 189
5-3-5. بلاها و ضربه‌ها……………………………………… 189
5-3-6. عجز و اضطرار………………………………………. 190
5-3-6-1. عجز در معرفت………………………………………… 191
5-3-6-2. عجز در قرب………………………………………… 191
5-3-7. اعتصام و استعانت………………………………………… 191
5-3-8. صراط………………………………………………………. 193
5-4. نگاه دوم………………………………………………….. 193
5-4-1. اسلام………………………………………………….. 194
5-4-2. ایمان…………………………………………………… 194
5-4-3. تقوی………………………………………………….. 194
5-4-4. احسان…………………………………………………… 194
5-4-5. اخبات……………………………………………………. 195
5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات……………………………… 196
5-4-6. سبقت……………………………………………………. 198
5-4-7. قرب……………………………………………………. 199
5-4-8. لقاء………………………………………………….. 199
5-4-9. رضا…………………………………………………. 200
5-4-10. رضوان…………………………………………………… 200
5-5. مرکب‌های سلوک…………………………………………….. 201
5-5-1. هدایت……………………………………………………. 202
5-5-1-1. موانع هدایت…………………………………………… 203
5-5-2. شکر………………………………………………….. 204
5-5-3-1. معنای شکر………………………………………………….. 204
5-5-3. بلا…………………………………………………… 205
5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا…………………………… 205
5-5-4. تمحیص…………………………………………………….. 206
5-6. موانع و آفات……………………………………………….. 207
5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول………………………… 209
5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق……….. 210
5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم………………………………………… 211
5-6-1-3. اکتساب دنیا…………………………………………………. 211
5-6-1-4. درگیری‌ها…………………………………………………. 212
5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم……………………………………. 212
5-7. سلوک از نگاه عارفان…………………………………….. 213
5-7-1. هدف سلوک………………………………………………. 213
5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله……………………………… 214
5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا …………………………….215
5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک……………………………….. 216
5-7-4-1. توبه…………………………………………………………… 217
5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز)…………………………………………. 217
5-7-4-3. زهد…………………………………………………………..218
5-7-4-4. فقر……………………………………………………………218
5-7-4-5. صبر…………………………………………………………… 219
5-7-4-6. شکر…………………………………………………………… 219
5-7-4-7. خوف…………………………………………………………. 220
5-7-4-8. مقام رجاء…………………………………………………. 220
5-7-4-9. مقام توکل……………………………………………….. 221
5-7-4-10. مقام رضا…………………………………………… 222
5-7-5. احوال……………………………………………………….. 222
5-7-5-1. محبت……………………………………………………. 222
5-7-5-2. شوق………………………………………………………. 223
5-7-5-3. غیرت……………………………………………………… 224
5-7-5-4. قرب………………………………………………………. 224
5-7-5-5. حیا………………………………………………………. 225
5-7-5-6. انس و هیبت………………………………………….. 225
5-7-5-7. قبض و بسط…………………………………………… 226
5-7-5-8. فنا و بقا…………………………………………………… 226
5-7-5-9. اتصال……………………………………………………… 227
5-8. موانع و آفت‌های سلوک در مناجات شاعران……………. 227
5-8-1. گناه و جرم…………………………………………………… 228
5-8-2. نفس………………………………………………………… 229
5-8-3. شیطان……………………………………………………….. 230
5-8-4. غفلت………………………………………………………… 231
5-8-5. آز، حرص و غرور…………………………………………… 231
5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا………………….. 232
5-10. نتیجه………………………………………………………….. 233
نتیجه گیری……………………………………………………. 235
منابع………………………………………………………………. 241
فهرست کتب………………………………………………………… 241
فهرست مقالات……………………………………………………… 247
چکیده:
دراین نوشته نیایش و مناجات در مثنویهای مولوی و عطار و حدیقهی سنایی مورد بررسی قرار گرفتهاست؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نمودهایم. در عین حال این مناجاتها و نیایشها با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیدهاست؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم و تفاوتهای آنها را بررسی کردهایم، سپس انواع دعا از دیدگاه های مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیهی شیعه نسبت به مناجاتهای شاعران جامعیت بیشتری دارد و همهی ابعاد وجودی انسان را در بر میگیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات میتوانند به ارادهی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیهی شیعه، بین این اسماء با خواسته های فرد رابطه مستقیم وجود دارد در حالیکه این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم میخورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیهی شیعه و مناجاتهای شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیهی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالیکه شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشارهکرده اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوتها و شباهتهای آن ذکر گردید.
مقدمه:
دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی‌ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونههایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می‌دهد، در عین حال نیازها و خواسته‌های خود را با معبود در میان می‌گذارد. در بسیاری از نوشته‌هایی که از دوران‌های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند.
ادبیات فارسی یكی از جلوه‌های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها میتوان نمونههایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی‌شك مناجاتها و نیایشها از اعتقاد و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه‌های دعا و نیایش در این آثار میتوان این گونه اشعار را دسته‌بندی كرد و در باره گونه‌های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه‌های مهم دعا و نیایش محسوب می‌شود و به جرئت میتوان گفت هیچ یک از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می‌شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونههایی از مناجات و دعا را میتوان مشاهده كرد.
این نوشته بر آن است ضمن بررسی دعا و نیایش در آثار شاعران قرن هفتم، با تكیه بر مثنوی مولوی، آثار عطار و حدیقه سنایی به نكات مشترك و همچنین تفاوتهای آن با ادعیه شیعه نیز بپردازد. در این رساله ابتدا به تعاریف دعا، مناجات و نیایش پرداخته شده، سپس مقایسه‌ای بین آنها صورت گرفته شده است و پس از آن انواع دعا را از دیدگاه‌های مختلف بررسی و تحقیق می‌کند.
در فصل دوم ابتدا تعاریف و معانی اسماء و صفات حق تعالی آمده است؛ یعنی اسماء براساس فراوانی تکرار در ادعیه و مناجاتها تنظیم شده و همچنین تناسب اسامی خداوند با خواسته‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصل سوم نسبت بین بندگان با خداوند از دیدگاه عرفا و فلاسفه و اهل كلام بررسی شده و پس از آن به نسبت بین خدا و بندگان در ادعیه و مناجات پرداخته شده و سپس مقایسه‌ای میان آن نسبت‌ها صورت گرفته است.
در فصل چهارم ادعیه و مناجات از نظر برخورداری از نظام اخلاقی، مطالعه شده و تحقیق صورت گرفته شده است. در فصل پنجم سلوك عاشقان در ادعیه و مناجاتهای شاعران و همچنین موانع سلوک بررسی شده است. سؤالاتی كه در مقایسه مناجاتهای شاعران و ادعیه ممكن است مطرح شود، از این قرار است:
1- چه تفاوتی میان ویژگی‌ها و صفات خداوند كه در ادعیه شیعه و مناجاتهای مثنویهای فارسی ذكر شده است، دیده می‌شود؟
2- تفاوت میان نسبت بندگان و خدا در منابع یاد شده چگونه است؟
3- موانع سلوك در ادعیه شیعه چه هستند؟
4- موانع سلوك در مناجات مثنویهای عرفانی چه هستند؟
5- چه نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات شاعران دیده می‌شود؟
فرضیه‌ها:
فرضیه‌هایی که می‌تو ان در رابطه با این سوالات بیان کرد، عبارت است از:
1- میان صفات خداوند در این منابع تفاوت اساسی دیده می‌شود؛
2- تفاوت اساسی میان نسبت بندگان و خداوند در منابع یادشده دیده نمی شود.
3- اهتمام به غیر حق، اشتغال به غیر اهم، درگیری‌ها، كبر، غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعیه شیعه است؛
4- اشتغال به غیر حق، گناه و پلیدی‌های باطنی از قبیل حرص و منیت، از موانع سلوك در مناجات مثنویهای فارسی است؛
5- در معارف و ادعیه شیعه به نظامی اخلاقی مبتنی بر تركیب معرفت و عشق با یقین و ایمان میتوان دست یافت كه زمینه تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها می‌شود؛ ولی در مناجات مثنویهای فارسی مراحلی از نظام اخلاقی دیده نمی‌شود.
ضرورت تحقیق:
كنكاش در دعاها و مناجاتهای ادبیات فارسی، می‌تواند این فرصت را برای هر خواننده فراهم آورد و دریابد كه اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عین حال مجالی فراهم آورد تا این متون به‌صورت بهتری معرفی شود. ازسوی دیگر بررسی همانندی‌ها و تفاوتهای مناجاتها و نیایش‌های این منظومه‌ها با دعاهای شیعه، شناخت بهتری از جایگاه این مقوله، در فرهنگ ما مطرح می‌کند و تلاش كنیم تا سره را از ناسره بازشناسیم ضمن اینكه می دانیم شباهتهای فراوانی میان این منظومه ها با دعاها در منابع شیعه وجود دارد به اصالت منابع شیعه پی ببریم و به این نكته برسیم كه همیشه نیازمند منابع شیعه هستیم.
روش تحقیق:
برای تهیه این پژوهش، از روش كتابخانه‌ای، مراجعه به منابع ادبی، سایت‌ها و مقاله‌های علمی استفاده شده است. ابتدا جمع آوری متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسی ادعیه و مناجاتها و مقایسه آنها پرداخته شده است.
هدف تحقیق:
هدف این رساله در واقع شناساندن راه سالم‌تر و صحیح‌تر سلوك و بازنمایی سلوك سالم از سلوكی است كه راه به سقر می‌برد و اینکه در جهان تشیع بتوانیم راه صحیح و مبتنی بر معارف شیعه را از راه‌هایی كه شبیه و نظیر هستند، باز شناسیم و همچنین آثار شاعران عارف پارسی‌گو را به صورت بهتری معرفی كنیم.
پیشینه تحقیق:
منابعی چند، درباره مناجاتهای شاعران یافت می‌شود، اما بیشتر آنها به‌صورت جمع آوری مناجاتها است و مجموعه‌ای از نیایش‌های منظوم تدوین کرده‌اند و برای ادعیه نیز منابع فراوانی وجود دارد كه به تفسیر دعاها پرداخته و یا تعریف دعا و انواع آن و چگونگی تاثیر بیشتر دعا و برآورده‌شدن حوایج و نیز موانع استجابت دعا بررسی شده اند. برای نمونه به آثاری از استاد علی صفایی حایری درباره دعا وسیر و سلوک میتوان اشاره کرد که در آنها هدف و شیوه دعاکردن و مضامین بلند دعاهایی چون ابوحمزه ثمالی، دعاهای روزانه حضرت زهرا٬ دعای مکارم الاخلاق ودعای کمیل و… به صورت مفصل بررسی شده و با مطالعه آنها نمودار و تصویری از ادعیه در ذهن خواننده ایجاد می‌شود از آثار ایشان: «بشنو از نی، اخبات، انتظار، نامه‌های بلوغ نظام اخلاقی اسلام، قیام و روش نقد و… را میتوان نام برد، ولی تاكنون پژوهشی با این اهداف و به ا ین شیوه صورت نگرفته است.
لازم است در پایان این نكته را متذكر شوم كه آنچه در جریان تحقیق باعث تأخیر در پیشرفت كار می شد این بود كه در ادعیه شیعه باوجود منابع فراوان، موضوعات و مضامین عمدتاً تكراری بود، اما در خصوص مناجات های مثنوی های عرفانی با كمبود منابع مواجه شدم كه یاری خداوند و راهنمایی های هوشمندانه و مفید استاد گرامی ام جناب دكتر اسكندری راهگشای بنده در این مهم گردید كه لازم می دانم از ایشان سپاسگزاری نمایم.
فصل اول: دعا و مناجات
1-1- مقدمه
در این فصل كلیاتی درباره دعا و مناجات و نیایش آمده است. در ضمن این تعاریف٬ تفاوتها و شباهتهای این واژه‌ها بررسی شده و پس از آن دعا از زاویه‌های مختلف به انواع مختلفی تقسیم‌بندی شده است و هر کدام از انواع ادعیه، از منظرهای مختلف بررسی و تفاوتها و شباهتهای آنها در ادعیه ومناجات‌های شاعران بررسی شده است.
2-1- پیشینه دعا و مناجات
شاید بتوان نخستین نجوای آدمیان با خداوند تا پگاه آفرینش را در آن زمان پی گرفت كه خداوند امانت خویش را بر آسمان‌ها و زمین و كوه‌ها عرضه داشت و همگان بیمناك از این بار سنگین سرباز زدند؛ اما انسان جسور و بی‌پروا آن را پذیرفت: «و انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حمله الانسان انه كان ظلوماً جهولاً: ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و كوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش كشید؛ او بسیار ستمكار و نادان بود.»[1]
و خدا از او پیمان بر عبودیت خویش گرفت كه «الست بربكم قالوا بلی» و او بر ربوبیت حق اقرار كرد كه «بلی». بعد از آنكه حضرت آدم به‌عنوان خلیفه الهی در میان تمام آفریدگان برگزیده شد، با عجز و نیاز با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و آن گاه كه به‌خاطر تناول از شجره ممنوعه از بهشت اخراج شد، با ناله و زاری و نیایش طلب مغفرت کرد و خداوند نیز به واسطه رحمت و مهربانی بی‌پایان او را بخشید و مورد لطف خود قرار داد و پس از آن هر چند انسان جایز الخطا، در انتخاب معبود برای راز و نیاز به بیراهه رفت و هر برهه از زمان چیزی را به جای خالق هستی بخش می‌پرستید، اما در فطرت خداجوی خود به دنبال تكیه گاهی می‌گشت كه مافوق قدرت او باشد و در سختی‌ها و گرفتاری‌ها به او دل ببندد و از او یاری بطلبد و در خلوت تنهایی با او رازونیاز كند تا بتواند بار امانت، تكلیف، معرفت و عشق الهی را به سر منزل مقصود برساند و خود را بیش از پیش به ربّ خود نزدیكتر کند.
البته انسان گاهی در پرستش معبود به خطا رفته و به جای نیایش با خدای یگانه، گاهی سنگ و چوب و گاهی آتش، گاهی آب یا ستارگان و حتی حیوانات را به جای خالق هستی برگزیده و از آنها یاری خواسته است، اما در ضمیر ناخودآگاه خود آنها را واسطه‌ای برای نزدیكی بیشتر با پروردگار قرار داده تا بتواند اندكی از دور افتادن خود از حلقه الهی را جبران کند.
در ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات عرفانی، نمونههایی می‌بینیم كه به شیوایی درباره جدایی انسان از خالق حقیقی خود، داد سخن داده‌اند. در نوشته‌های آنها انسان موجودی است كه از خالق خود كه همان معشوق اوست جدا افتاده و تمام تلاش او در این عالم، جستن راهی است برای قرب به خداوند متعال.
این تصویر را مولوی در اثر بزرگ خود؛ یعنی مثنوی بدین صورت بیان كرده است:
بشــــــنو از نــــی چــــون حــكایت می‌كند و از جــــدایی‌هــــا شكـــــایت مــــی‌كنـد
وز نیستـــــان چــــون مــــرا بــــبریــده‌انــد از نفیــــــرم مـــــرد و زن نالـــیـده‌انــــــــد
ســــینه خــــواهم شـــرحه شــــرحه از فراق تــــــا بگــــــویـــــم شــــرح درد اشـتیــاق
هر کــــسی کـــو دور مـــاند از اصل خویش بــــاز جـــــوید روزگـــــار وصــل خویش[2]
همان‌طور كه در این ابیات می‌بینیم مولوی دوری خود را از معشوق، چون نی جدا شده از نیستان می‌داند و خود را هر دم مستلزم ناله و نیایش می‌پندارد تا شاید بتواند با اشك و آه، اندكی از تألم و درد دوری از هجران را بكاهد. با تأمل در تاریخ میتوان به معابد و مساجد و یا دیگر جاهایی برخورد كرد كه بشر در آنها مشغول عبادت و راز و نیاز می‌شده كه خود گواهی بر این مدعاست كه آدمی از ابتدای خلقت تا به اكنون دست از دعا و مناجات برنداشته و این چیزی نیست كه با ظهور دینی مخصوص یا پیامبر و فرقه‌ای پدید آمده باشد. شایان توجه است كه انسان بیشترین توجه و همت خود را صرف بهتر و زیباتر بنا شدن عبادتگاه‌های خود كرده است، به همین دلیل معمولاً در هر سرزمینی معابد از زیباترین و در عین حال مستحكم‌ترین بناهای آن دیار محسوب می‌شود.
تاریخ دعا را میتوان با پیدایش انسان قرین دانست، چه انسان هرگز از نیازمندی‌ها جدا نبوده و در درون خود این احساس را داشته است كه باید در پناه قدرتی آرام بگیرد و زندگی خود را در پناه و امید به آن مبدأ سپری كند؛ زیرا زندگی انسان در هر لحظه، در گرو فضل و بخشش یک مبدأ ناشناخته است كه آدمی تلاش می‌كند خود را به این مبدأ نزدیک کند و این نزدیكی را از راه تضرع و مناجات بر روی خود گشوده است، پس انسان در تمام لحظات و حالت‌هایش برای رسیدن به نیازهایش از دعا جدا نبوده و مناجات یكی از لوازم و ضروریات اصلی زندگی محسوب می‌شود تا در سایه آن به خواسته‌هایش دست یابد.
حسن ممدوحی در رابطه با تاریخ دعا و قرین بودن آن با پیدایش انسان می‌گوید: «كاوش‌ها نشان می‌دهد كه حتی در دورترین زمان‌ها، معبد و مسجد جزء واقعیت‌های غیر انفكاك زندگی بشر بوده‌اند حتی آن زمان كه بشر توان تصور یک مبدأ نامتناهی و قدرت مطلق را نداشته و به اشتباه به بت‌ها پناه می‌برده و از آنها یاری می‌جسته است.»[3]
خداوند با فرستادن پیامبران به تفصیل شیوه مناجات را به بندگانش آموخته است، به همین دلیل نیایشها یكی از بخش‌های مهم متون دینی است كه توسط پیامبران آن دین، به مردم آموزش داده شده است. در اغلب ادیان الهی نیایش جایگاه ویژه‌ای دارد، به همین دلیل متونی كه از روی آن به نیایش می‌پردازند، معمولا از متون مقدس شمرده می‌شود. برای نمونه یكی از فرایض مسلمانان نماز است كه حداقل پنج مرتبه در روز برپا می‌شود و در هر نماز دو بار سوره حمد خوانده می‌شود. این سوره نوع خواسته‌هایی كه موجب رستگاری انسان می‌شود را به انسان می‌آموزد؛ زیرا پس از حمد و ستایش باری‌تعالی از خداوند می‌خواهیم كه در نشان‌دادن راه راست ما را یاری دهد و مارا در زمره مغضوبین درگاه خود یا گمراهان قرار ندهد، هنگامی كه می‌خوانیم: «ایاك نعبد و ایاك نستعین اهدانا الصراط المستقیم… .»[4] از او می‌خواهیم تا رحمت خود را شامل حال ما کند و ما را به حال خود رها نكند تا در گمراهی فرو نرویم و این خود درسی است كه خداوند منان به انسان آموخته است، زیرا خود فرموده: «اُدعونی استجب لكم: بخوانید مرا تا اجابت كنم شما را»[5] خداوند انسان را به دعاكردن فرا می‌خواند؛ زیرا از فطرت انسان و نیازهای او آگاه است و آنها را برآورده می‌کند.
۱.احزاب، ۷۲.
