عنوان                                    صفحه

چكیده 1

فصل اول: کلیات

1- كلیات 2

1-1- مقدمه 2

1-2- اهداف تحقیق 4

1-3- پیشینه ی پژوهش 4

1-4- روش انجام تحقیق 5

1-5- معرفی مهم ترین شاعران مكتب وقوع ( به ترتیب اهمیت از نظر اشعار وقوعی و واسوخت) 5

1-5-1- وحشی بافقی 5

1-5-2- محتشم كاشانی 6

1-5-3- كلیم همدانی 6

1-5-4- لسانی شیرازی 7

1-5-5- حاتم كاشی 7

1-5-6- صرفی ساوجی 7

1-5-7- میلی هروی 8

1-5-8- ولی دشت بیاضی 9

1-5-9- یقینی لاهیجی 9

1-5-10- وقوعی تبریزی 10

1-5-11- حسابی نطنزی 10

1-5-12- نقی كمره ای 10

1-5-13- هلاكی همدانی 11

1-5-14- نثاری تبریزی 11

1-5-15- شرف جهان قزوینی 12

 

فصل دوم: سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب

2- سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب 13

2-1- تذکره‌نویسی در ایران 13

2-2- جایگاه تذكره نویسی در ادبیات فارسی 14

2-3- انواع تذكره 16

2-3-1- به لحاظ استقلال یا عدم استقلال 16

2-3-2- به لحاظ موضوع 16

2-3-3- به لحاظ عمومیت یا خصوصیت 17

2-3-4 به لحاظ تشخّص 18

2-4- سیری در زندگی هاشمی سِندیلَوی 19

2-5- تذکره‌نویسی در شبه ‌قاره 21

2-6- تذكره ی مخزن الغرایب 24

2-6-1- نمونه شعر مخزن الغرایب 25

2-6-2- نمونه‌ی نثر مخزن الغرایب 26

2-6-3- نسخه های خطی مخزن الغرایب 27

2-6-4- مآخذ مخزن الغرائب 27

2-6-5- محاسن و معایب تذكره مخزن الغرایب 28

2-6-5-1- محاسن 28

2-6-5-1-1- تفصیل 28

2-6-5-1-2- مهم ترین تذكره سبك هندی و مكتب وقوع 29

2-6-5-1-3- در بردارنده‌ی منتخب شعر شاعرانی كه دیوان ندارند یا دیوانشان نایاب است 29

2-6-5-1-4- حسن انتخاب 29

2-6-5-1-5- تالیف از سوی مولفی غیر ایرانی 30

2-6-5-2- معایب 30

2-6-5-2-1- عدم رعایت امانت داری ادبی 30

2-6-5-2-2- قرابت با جُنگ و دوری از یک تذكره اصیل 30

 

فصل سوم: مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت

3- مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت 31

3-1- مقدمه 31

3-2- مکتب ادبی 31

3-3- تاریخچه‌ کلّی مكتب های ادبی 32

3-4- انواع مکتب های ادبی 33

3-4-1- كلاسیسیسم 33

3-4-2- رمانتیسم 33

3-4-3- رئالیسم 34

 

 

3-4-4- ناتورالیسم 35

3-4-5- سمبولیسم 35

3-5- تعریف سبك 36

3-6- تفاوت سبك و مكتب 37

3-7- سبک‌های ادبی در زبان فارسی 39

3-7-1- سبك خراسانی 40

3-7-2- سبك بینابین (مكتب آذربایجان) 41

3-7-3- سبك عراقی 41

3-7-4- مكتب وقوع 42

3-7-5- سبك هندی 42

3-7-5-1- عوامل پیدایش سبک هندی 42

3-7-5-1-1- مذهب 42

3-7-5-1-2- سفر به هند 43

3-7-5-1-3- توسعه‌ی اصفهان 43

3-7-5-1-4- رفاه اقتصادی 44

3-7-5-1-5- علاقه‌ی شاهان صفوی به فرهنگ 44

3-7-5-1-6- ساختار سبکی بیت هندی 44

3-7-5-1-7-پیش ‌مصرع و مصرع برجسته 45

3-7-5-2- ابهام در سبک هندی 46

3-7-5-3- دو شیوه در سبک هندی 46

3-7-5-4- شاعران معروف این دوره 46

3-7-6- دوره بازگشت 47

3-7-7- دوره مشروطه 48

3-7-8- دوره معاصر 48

3-7-9- وقوع 49

3-7-9-1- وقوع در لغت‌نامه 49

3-7-9-2- مکتب وقوع 49

3-7-9-2-1- تعریف 49

3-7-9-2-2- ویژگی‌ها 52

3-7-9-2-3- تاریخچه 52

3-7-9-2-4- شاعران معروف مكتب وقوع 53

3-7-9-2-5- لسانی‌شیرازی و وضع مکتب وقوع 53

3-7-9-2-6- نشانه های اشعار وقوعی در آثار شاعران قبل از قرن دهم 54

3-7-10- مکتب واسوخت 55

3-7-10-1- آیا مکتب واسوخت انحرافی از مکتب وقوع به شمار می‌آید یا انشعاب؟ 58

 

فصل چهارم: نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

4- نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب 60

4-1- بررسی تفاوت های مفهوم عشق در غزل های مكتب وقوع و سبك عراقی 60

4-1-1- تفاوت های اساسی میان غزل و تغزل 61

4-1-2- غزل حافظ: كمال جلوه های عرفانی 61

4-1-3- غزل وحشی بافقی: مضمونهای لطیف، رقت معانی 62

4-2- بررسی نشانه های مكتب وقوع در مخزن الغرایب 63

4-2-1-تعیین نشانه ها 63

4-2-1-1- چشم ( ابرو، خم ابرو، كرشمه، مژه ) 63

4-2-1-2- لب (تبسم، خنده نهانی، شكرخند و…) 65

4-2-1-3- قد وقامت 66

4-2-1-4- رفتار واندام معشوق (اعضای بدن، ایستادن، نشستن ..) 67

4-2-1-5- حضور در كوچه و بازار 69

4-2-1-6- اصطلاحات عامیانه و كوچه بازاری 70

4-2-1-7- نظر بازی 72

4-2-1-8- زندگی و مرگ 73

4-2-1-9- عشق مجازی 74

4-2-1-10- عاشق به مثابه یک انسان معمولی 76

4-2-1-11- سرسنگینی با معشوق 79

4-2-1-12- تهدید، شکوه و اعتراض 80

4-2-1-13- اعتراض به زیادی رقیبان 82

4-2-1-14- دلسوزی برای معشوق 83

4-2-1-15- یاد آوری خوبیهایی كه در حق معشوق شده است 83

4-2-1-16- یاد آوری معایب و كاستی های معشوق 84

4-2-1-17- اظهار شادمانی به خاطر فراغت از عشق 84

4-2-1-18- وسواس و دقت در گزینش یار 85

4-2-1-19- جنسیت معشوق 85

4-2-1-20- بیان عریان احساس در شعر؛ گریه (غم، گریستن و اشك) 87

4-2-1- 21- زبان روان و بیان ساده 89

 

فصل پنجم: نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

5- نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب 90

5-1 -مقدمه 90

5-2- نشانه های واسوخت 90

5-2-1-كاربرد گروه واژگانی واسوخت( واسوختن، واسوزد، واسوخت، وانسوختن و…) 91

5-2-2- روی برگرداندن از معشوق 93

5-2-3- دور شدن از كوی یار 94

5-2-4- ترك معشوق با یادآوری خطاهایش 95

5-2-5- برگزیدن یار دیگر به هدف انتقام گیری از معشوق 96

5-2-6- نفرین 97

5-2-7- هجو پیشگی و هزالی 98

5-2-8-مدح گریزی و آزادگی 99

5-2-9- استفاده از زبان روز 100

5-2-10- تکرار بن مایه های ویژه 102

5-2-11- شاهد بازی 103

 

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری 109

6-1- نتیجه‌گیری 109

6-2- پیشنهادات 111

فهرست منابع 112

چكیده

تذكره مخزن الغرایب در سال 1803 میلادی توسط احمد علی خان هاشمی سندیلوی تالیف شده و شامل احوال و آثار 3148 تن از شاعران پارسی گوی تا اوایل قرن سیزدهم هجری است كه البته بخش عمده ی این شاعران مربوط به قرن دهم تا سیزدهم هستند. این كتاب یكی از بزرگترین تذكره های ادبیات فارسی است. و اوضاع و احوال فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردمان ایران، افغانستان، عراق، پاكستان و برخی كشورهای آسیای میانه را در بردارد.

     از این رو این تذكره جایگاهی ارزشمند در مطالعات ادبی قرن دهم و یازدهم دارد. و منبع مناسبی برای اشعار سروده ی دو مکتب وقوع و واسوخت -که در این دوره رواجی در اوج داشته است- محسوب می شود. حضور حالات فیزیكی و رفتار روزمره معشوق، استفاده از اصطلاحات و تعبیرات عامیانه، روی گردانی عاشق از معشوق، حضور معشوق مذکر در غزل، ظهور و افول عشق همگی نشانه های ظهور و جایگزین شدن نوعی عشق زمینی و ملموس به جای عشق آسمانی و دست نیافتنی سبك عراقی و از ویژگیهای فکری مکتب وقوع است كه در این پژوهش با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب مورد بحث قرار گرفته اند

واژه های كلیدی: مخزن الغرایب، مكتب وقوع، شعر واسوخت، عشق، واقعیت.

1-1- مقدمه

مكتب وقوع در ربع اول قرن دهم شكل گرفت و در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. چاره ای كه شاعران این دوره از برای نوآوری و رهایی از ابتذال و تقلید اندیشیده بودند در اساس و به لحاظ نظری جالب است ولی در آن چند «اما» است. آنان تشخیص داده بودند، كه شعر سبك عراقی از واقعیت دور شده و كاملاً جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار سنن ادبی در حال فناست. پس باید به سوی حقیقت گویی و واقعیت(وقوع) بازگشت. پس اساس شعر مكتب وقوع این است كه وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت باشد. اما مسئله اصلی، اشتباه شاعران مكتب وقوع در مسئله بازگشت به حقیقت و واقعیت گویی در این بود كه واقعیت را تحت تأثیر سابقه غزل پردازی فقط طرح ماجرای عاشق و معشوق می پنداشتند. و به دیگر واقعیت های پیرامون خود توجه نداشتند. گذار سبک هندی غالباً از گذرگاه سبک وقوع است، وقوعی که پیشاهنگ و طلایه‎دار سبک هندی بود که از نیمه دوّم قرن نهم آغاز‎شد. بذر سبک هندی، در مزرعه‌ی وقوع، نُخست تنك رویید. از آغاز قرن دهم، در ابتدا کم‎ و بیش و سپس کاملاً جانشین آن شد، سرچشمه سبک هندی هرچه باشد، مکتب وقوع، بستر آن است. در مکتب وقوع، شاعر تجربه‎ای را که خود کرده و بر وی واقع شده است، در شعر خویش نشان می‎دهد و در ایجاز، فصاحت را فدای «مضمون‎یابی» نمی‎کند. به همین روی، در شعر کسانی چون محتشم، وحشی، هلالی‌جغتائی و بابافغانی، ارادت به سعدی را به وضوح می‎بینیم، دیگر آنکه در مکتب وقوع، توالی معنی ابیات، حتّی در غزل، حفظ می‎شود در حالی که در سبک هندی به سبب آنکه مضمون‎سازی و خیال‎بندی نازک، محور کوشش و حتّی جوشش شاعر است، توالی معنایی ابیات کمتر به چشم می‎خورد.( صفا،1353، ج400:3).

 وقوع‌گویی یکی از ویژگی‌هایی است که در واقع پل ارتباطی بین سبک عراقی و هندی محسوب می‌شود. اغلب مكتب وقوع را مقدّمه‌ی سبك هندی دانسته‌اند. واقعه‌گویی یا مكتب وقوع عبارت است از وارد كردن تجارب واقعی مربوط به عوالم عشق و عاشقی در شعر به گونه‌ای كه از اغراق و تخیّلات دور و دراز بركنار باشد. این سبك در نزد برخی از شاعران این دوره به واسوخت معروف شد. واسوخت عبارت است از عكس‌العمل قهر و عتابی كه عاشق در برابر بی‌وفایی یا ناسپاسی معشوق نشان می‌دهد( همان: 245).

نگارنده در نوشته پیش رو تلاش دارد تا به معرفی مضامین به کار گرفته شده در دیوان او از جمله مدح که آینه تمام نمای چگونگی وضع حاکم بر جامعه آن روز است بپردازد و این کار با مطالعه در تاریخ ادبیات و کتابهای مختلف آن عصر که نشان دهندة چگونگی فکر و اندیشه و خصوصیات اخلاقی، اجتماعی شاعر بوده ، صورت گرفته است.

واژه های کلیدی : سروش، دیوان، مضامین

       1-1 – مقدمه

1-2- اهداف پژوهش

1-3-پیشینة پژوهش

1-4-روش تحقیق

مقدمه:

    در هر هنری پدیده ای خاص به عنوان مادة خام برای آفرینش به کار گرفته می شود. در موسیقی، نقاشی و… از حرکات اندام و در تئاتر از بازیگری و تقلید استفاده می شود.

برای آفرینش آثار ادبی، زبان را به عنوان مادّۀ خام به کار می برند و با آن مفاهیمی والاتر و فراتر از آن چه در کاربرد معمولی و سادۀ خود دارد، بیان می دارند موضوع ادبیات، مطالب معمولی روزمرّه یا مباحث علمی و تاریخی نیست، بلکه اندیشه ایست والا که هر چند از طبیعت و زندگی الهام گرفته ولی با جادوی خیال به صورت شعری زیبا یا داستانی دل انگیز در آمده و چنان طراحی و ساخته و پرداخته شده و از روانی و وحدت و هماهنگی و تناسب و شیوایی و درخشش برخوردار گشته که از هر واقعیتی زیباتر و مؤثر تر و دل فریب تر شده است.

در زبان ادبیات، واژه­ های زبده و خوش آهنگ و درخشان و فاخر به یاری تشبیه و استعاره در قالب­های هنری و خیال انگیز ریخته می­شوند. نویسنده و شاعر که اندیشه والا در سر و آرزویی خیال انگیز در دل دارد، با تصویر سازی و صحنه پردازی می­کوشد تا اندیشه و احساس خود را به زیباترین و رساترین صورت ممکن به خوانندۀ خود القا کند و خواننده را بدون آن که خود آگاه شود، به راهی که می خواهد بکشاند.

برای هر دوره ای نیز مسائل خاصی از درجة اهمیت بالاتری نسبت به سایر مسائل قرار دارند به عنوان مثال برای دوران فردوسی پاس داشت زبان فارسی.

پس کسی که می­خواهد شاعر یا نویسنده شود، باید هم اندیشه ای بزرگ و والا داشته باشد و هم احساس و تخیلی نیرومند و هم قدرت خلاقیتی شگرف، علاوه بر این­ها باید از قدرت بیان و توان استفاده از فنون هنری برخوردار و به رموز ادبیات آگاه باشد، تا بتواند اندیشه و احساس خود را به گونه­ ای هنرمندانه سازمان بخشد و به رشته کلام بکشد.

شعر ادبیات فارسی در طول سالیان دراز با توجه به مقتضیات زمانی، مانند آینه­ای تمام نما به انعکاس جریان­های مختلف سیاسی و اجتماعی پرداخته است. چرا که شاعر چشم بینا و حساس جامعه است و حوادث و رویدادها را بهتر از هر کس می­بیند و آنها را به بهترین شیوة ممکن به تصویر می­کشد. سروش اصفهانی شاعری است که در اوج دورة بازگشت ظهور کرد و توانست خود را یکی از بزرگترین شاعران این دوره معرفی نماید و از آن جا که شاعران سعی می­کردند بنا به خواسته پادشاهان و بزرگان عصر شعر بسرایند، سروش از این قضیه مستثنی نبوده و همانند شاعران عصر به مداحی پرداخته و در این زمینه سنگ تمام گذاشته است و در این پایان نامه سعی بر آن است تا مضامین مختلف به کار گرفته شده در دیوان سروش اصفهانی مورد بحث قرار بگیرد و به صورت روشن نشان داده شود.

این مضامین عبارتند از:

مدح، هجو، مرثیه، شکوائیه، وصف، تهنیت، عرفانی، فلسفی، کلامی، نجومی و … و بیشترین موضوعی که سروش در آن داد سخن داده مدح است که به حد اعلای خود رسیده است.

این کار در پنج فصل به شرح زیر انجام شده است:

فصل اول: شامل سه بخش، اهداف پژوهشی، پیشینة پژوهشی و روش تحقیق است.

 

 

فصل دوم: نگاهی به سبک بازگشت که در موضوعات زیر تنظیم شده است. مکتب وقوع، پیش قدمان نهضت ادبی، اصول مکتب بازگشت، تثبیت و رواج مکتب بازگشت، عوامل مؤثر در پیدایش نهضت بازگشت، پیشروان تجدد ادبی، شعر ضد بازگشتی و زبان نهضت بازگشت.

فصل سوم: تحت عنوان زندگی نامة سروش در موضوعات زیر تنظیم شده است:

شرح حال، اخلاق سروش، ممدوحان سروش و شعر سروش از نظر زبانی، فکری و ادبی که خود به دو بخش ویژگی های دستوری و لفظی تقسیم می شود.

فصل چهارم: که موضوع اصلی پژوهش است به شرح و بررسی کلی مضامین و قصاید سروش پرداخته و در 10 بخش تنظیم شده و به شرح زیر می­باشد.

مدح، مرثیه، تهنیت، علوم مختلف: « فلسفه، نجوم، عروض، عرفان، کلام، وعظ و پند و اندرز، اجتماع» شکوائیه، دینی، وصف و تاریخ که در هر بخش به ذکر شواهد و اشعار اشاره شده است.

فصل پنجم: نتیجه گیری از مطالب بیان شده است.

1-2-اهداف پژوهش

با توجه به اهمیت شعر و شاعری و تأثیر فراوانی که شاعران با اشعار و سروده های خود بر روحیه و اخلاق افراد جامعه و روزگار خویش داشتند بر آن شدم تا به تحقیق و جستجو در دیوان سروش اصفهانی که یکی از شاعران برجستة سبک بازگشت است، بپردازم و مضامین و مفاهیم اصلی و تأثیرگذار بر مردم روزگار وی را استخراج نمایم. بر این اساس، با اندکی تأمل در دیوان شاعر و همچنین مطالعة کتب مختلف دورة شاعر، تقسیم بندی این مضامین متنوع را مورد بررسی قرار دهم و به این نتیجه برسم که قصاید سروش به ترتیب و نسبت اهمیت آنها شامل چه موضوعاتی می باشند و چون اغلب این قصاید مدح و ستایش بزرگان بوده، این شاعر گران قدر در مدایح خویش به چه مسائلی توجه کرده است؟

هدف از نگارش این پایان نامه درک مضامین نهفته در اشعار سروش و روشن ساختن این مفاهیم در آن و ارائه بسامد مضامین و هم چنین پی بردن به نوع جهان بینی وی با توجه به آنچه در میان اشعارش آمده است. از آن جا که سروش شاعر دوره ی بازگشت است بنابراین بسیاری از مضامین نهفته در اشعار قدما را به کار برده است و این اشعار قدما به عنوان یکی از منابع اصلی شعر اوست و باید به تبیین این منابع بپردازیم تا بتوانیم اشعار او را درک کنیم و هم چنین با تأثیرپذیری سروش از دیگران در حوزة مضامین آشنا شویم. وی شاعری مداح است و کمتر به مسائل زمان خود پرداخته و اگر مسائل آن روز را مطرح کرده بسیار سطحی از آن گذشته است و در این تحقیق بر آن شدیم تا به بررسی مضامین موجود در شعر او بپردازیم.

 

1-3-پیشینة پژوهش

در رابطه با سروش اصفهانی و شعر او مطالبی به وسیله پژوهشگران نوشته شده است، از جمله احمد خاتمی درکتاب تاریخ ادبیات دورة قاجاریه و نیز آرین پور درکتاب از صبا تا نیما در مورد این شاعر مطالبی آورده­اند که سه صفحه بیشتر نیست. ولی مطالب مفیدی که در خور توجه باشد نیاورده­اند. «براون» درکتاب تاریخ ادبیات خود او را شاعری گمنام معرفی می­ کند و تنها به تاریخ وفات او اشاره کرده و یک سطر بیشتر راجع به او سخن نگفته است.

مقالاتی که در مجلات راجع به این شاعر یافت شد به طور اختصاصی به مضامین شعر او اشاره نکرده ­اند و تنها به آوردن یکی دو بیت در خلال مقالات خود بسنده کرده ­اند و بیشتر از زندگی او سخن گفته­اند برای نمونه:

1- مجله یغما ، 1327، شماره 5 و 3، دوره اول، ص 201 تا 202، جلال همایی مقاله­ای در مورد زندگی سروش آورده است.

عنوان                                    صفحه

چكیده 1

مقدمه  2

فصل اول: كلیات

1- كلیات   4

1-1- هدف تحقیق   4

1-2- پیشینه تحقیق   5

1-3- روش تحقیق   7

فصل دوم: اخلاق چیست؟

2- اخلاق چیست؟  8

2-1- تعریف اخلاق  8

2-3- راهكارهایی برای اكتساب اخلاق  15

2-3-1- بیداری از غفلت   15

2-3-2- تحقیق برای تحصیل علم و ایمان  15

2-3-3-  استعانت از عقل و شرع جهت گزینش صفات نیكو  17

2-3-4- دقت در آثار و پیامدهای اعمال  17

2-3-5- تزكیه نفس    17

فصل سوم: اخلاق در ادیان و جوامع

3- اخلاق در ادیان و جوامع  19

3-1- هند باستان  19

3-2- اخلاق در مصر باستان  20

3-3-  اخلاق در چین باستان  21

3-4- اخلاق در یونان باستان  21

3-5- روش اخلاقی ایران باستان  23

 

فصل چهارم: اخلاق در ادبیات

4- اخلاق در ادبیات 26

4-1- ادبیات اخلاقی علمی   26

4-2- ادبیات اخلاقی علمی   29

4-3- فلسفه حكایت نویسی در كتاب‌های اخلاقی سنتی   30

4-4- اندرزنامه‌ها 30

4-5- رجحان ادبیات اخلاقی سنتی بر ادبیات اخلاقی علمی   32

4-6- نقش مراعات نظیر در بیان فضایل و رذایل   33

فصل پنجم: بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه

5- بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه  36

5-1-  بررسی اخلاق در آثار تعلیمی   36

5-2- کلیله و دمنه  37

5-3- مرزباننامه  38

5-4- فضایل و رذایل اخلاقی در کتابهای کلیله و دمنه و مرزباننامه  41

5-4-1- سیاست مدن (اخلاق پادشاه) 42

5-4-1-1- فضایل اخلاقی پادشاه 45

5-4-1-1-1- داشتن حزم و آیندهنگری   46

5-4-1-1-2- مشورت و نصیحت پذیری   47

5-4-1 -1-3- تدبیر امور براساس سیاست   51

5-4-1-1-4- داشتن شیوه ی برخورد با دشمن   53

5-4-1-1-5- حکمت و عدالت محوری   54

5-4-1-1-6- حلم ، بردباری و صبر  58

5-4-1-1-7- ادای حقوق زیردستان  59

5-4-1-1-7- دوری جستن از چند طبقه رعیت   59

5-4-1-1-8- در فضیلت محبّت   60

5-4-1-1-9- نیکخویی   63

5-4-1-1-10- خردورزی و دانشاندوزی   64

5-4-1-1-11- انفاق  69

5-4-1-2- رذایل پادشاهان  70

5-4-1-2-1- خشم  70

5-4-1-2-2- فرومایگی و سفلگی، آفت پادشاهی   72

5-4-1-2-3. خودكامگی و استبداد حاكم  73

5-4-1-2-4-  آزار رعیت   74

5-4-1-3- بایدها و نبایدهای پادشاهی   77

5-4-1-4. در سیاست خدمت و آداب اتباع ملوک . 79

5-4-1-4-1-  اخلاق کارگزاران  79

 

 

5-4-1-4-2.گزارد حق نعمت   83

5-4-1-5- رعیت   85

5-4-2- تهذیب اخلاق  88

5-4-2-1- فضایل اخلاقی   88

5-4-2-1-2- تسلیم قضا و قدر بودن  88

5-4-2 -1-3- «عبادت»  90

5-4-2 -1-4- عفو  90

5-4-2 -1-5- قناعت   92

5-4-2 -1-6- صداقت، درست کرداری   93

5-4-2-1-7- جود، کرم و سخاوت   95

5-4-2-2- رذایل اخلاقی   96

5-4-2-2 -1- غیبت، تضریب و سخنچینی   96

5-4-2-2 -2- انتقامجویی   99

5-4-2-2 -3-  بخل   100

5-4-2-2 -4. اسراف   101

5-4-2-2 -5- عیبجویی و بدگویی   102

5-4-2-2 -6- حسادت   103

5-4-2-2 -7- ریا و دورویی   104

5-4-2-2 -8. مکر (خدیعت، زرق و شعوذه) 105

5-4-2-2 -9- آز، حرص و طمع  106

5-4-2-2 -10- دروغ  108

5-4-2-2 -11- غدر و بیوفایی   110

5-4-2-2 -12- خیانت   111

5-4-2-2-13- افتراء و تهمت   115

5-4-2-2-14- غمز و سخنچینی   116

5-4-2-2-15- باطل  (ضدارزشِ حق و حقیقت) 117

5-4-2-2-16- افشای اسرار 117

5-4-2-2-17- دزدی و غصب اموال دیگران  119

5-4-3- تدبیر منزل  120

5-4-3-1- در تربیت فرزندان  120

5-4-3-2- زن  122

5-4-3-3- در معرفت سیاست و تدبیر خدم و عبید . 129

5-4-4- شیوه بیان اخلاقیات در كتاب های كلیله ودمنه  132

5-4-4-1- کلیله و دمنه  132

5-4-4-1 -1- چه کسانی همیشه گرفتار اندوه خواهند شد؟  132

5-4-4- 1-2- از چه کسانی دوری باید گزید؟  133

5-4-4- 1-3- چه کسانی بر سیرت نیکوی حاضرجوابی قادر خواهند بود؟  133

5-4-4- 1-4- ویژگیهایی رنجورها 133

5-4-4- 1-5- کوشش و تلاش چه کسانی ضایع است؟  134

5-4-4- 1-6- چه کسانی لایق عذاب شدید میباشند؟  134

5-4-4- 1-7- ویژگیهای نادان؟  134

5-4-4- 1-8- چه کسانی به آرزوهایشان نمیرسند؟ (ناکامی) 135

5-4-4- 1-9- ویژگیهای انسانهایی که به خود آزار میرسانند (خودآزار) 135

5-4-4- 1-10- سبک شمردن بزرگان و مخدومان ملت   135

5-4-4- 1-11- ویژگیهای انسانهای اسرافکار و باددست   136

5-4-4- 1-12- ویژگیهای انسان هتّاک و جاهل   136

5-4-4- 1-13- ویژگیهای انسان خودشیفته  136

5-4-4- 1-14- ویژگیهای ناشایستهسالاران  137

5-4-4- 1-15- ویژگیهای انسانهایی که بیدلیل خائف و ترسان هستند (مبحثی روانشناسانه) 137

5-4-4- 1-16- ویژگیهای انسانهای افسرده که همیشه از شادکامی بی نصیب هستند  137

5-4-4- 1-17- ویژگیهای انسانهایی که فاقد قدرت تشخیص و تمییزند  138

5-4-4- 1-18- ویژگیهای انسانهایی که فاقد فضایل اخلاقی و محاسن هستند  138

5-4-4- 1-19- چیزهایی که از منظر خردمندان ثقه نیستند  138

5-4-4- 1-20-  همنشین های متضاد و نامتجانس    139

5-4-4- 1-21- ویژگیهای انسانهای غیرقابل اعتماد  139

5-4-4- 1-22- ویژگیهای انسانهایی که برای مال ارزشی بیش از جان قائلند  139

5-4-4- 1-23- دشمنان همیشگی که هرگز با هم جمع نیایند  139

5-4-4- 1-24- ویژگیهای انسانهایی که با یک خطا کارهای نیک تمام عمرشان را باطل میکنند  140

5-4-4- 1-25- باطل کننده فضایل اخلاقی   140

5-4-4- 1-26- کسانی که خردمندان باید از دوستی با آنها دوریگزینند(شش رذیلت را ذکر کرده) 140

5-4-4- 1-27- آزمودن هر کس در جایگاه خویش    141

5-4-4- 2- مرزباننامه  141

5-4-4- 2-1- حرص و شهوت   141

5-4-4- 2-2- عادات جاهلان  142

5-4-4- 2-3- انواع گناه بر حسب درجه  142

5-4-4- 2-4- قدرت تشخیص و تمییز  142

5-4-4- 3- شیوه خاص تقسیم بندی فضایل و رذایل در مرزباننامه  142

5-4-4- 4- تهیه فهرست مفاهیم اخلاقی که موضوع مباحثات و گفت شنودهای مندرج در کلیله و دمنه (معروفترین موارد آن مباحثه کلیله با دمنه است ) 143

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری   144

6-1- اهمیت اخلاق در دنیای امروز 144

6-2- ارزش اخلاقی دو کتاب كلیله و دمنه و مرزبان نامه  144

فهرست منابع  149

 

چكیده

 

     در این پژوهش، برآنیم با بررسی اخلاق در دو اثر بزرگ ادبی ایران، یعنی کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، بابی تازه از بررسی­های پژوهشی در اخلاق و شواهد آن در ادبیات کهن فارسی بگشاییم. این پژوهش، شامل چهار فصل می­باشد. در فصل اول، به کلیات تحقیق (هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش تحقیق) پرداخته شده است.  فصل دوم، شامل تعریف اخلاق و فصل سوم بررسی اخلاق در ادیان و جوامع می­باشد. در فصل چهارم اخلاق در ادبیات مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل پنجم شامل بررسی مباحث اخلاقی در کتاب­های کلیله و دمنه و مرزبان­نامه می­باشد. فصل ششم، فصل نتیجه ­گیری و جمع­بندی نهایی است. اساس کار نگارنده در این پژوهش، کتاب­های اخلاق ناصری، اخلاقیات دوفوشه کور …بوده است.

واژه‌های كلیدی: اخلاق، اخلاق عملی، كلیله و دمنه، مرزبان­نامه، اخلاق ناصری.

 

مقدمه

 

مطالعه در احوال ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ و همچنین مطالعه در احوال مردم یک عصر نشان می دهد که در وجدان و عقل و دریافت آدمی احکامی وجود دارد که کلی و مطلق و دائم است، یعنی همگان، یکسان بعضی چیزها را خوب و باارزش می­دانند و بعضی چیزها را بد و ضدارزش می­شمارند، راستگویی، درستکاری،‌ دستگیری از نیازمندان،‌ احترام به پدر و مادر،‌ سزای نیکی با نیکی،‌ عدل، شجاعت، سخاوت، ایثارگری و … در همه ادوار و زمان­ها و در نزد تمام مردم دنیا ارزشمند و خوب و صفات متضاد با این اخلاق،‌ ضد ارزش و بد هستند .

اخلاق، رفتاری است که کمال مطلوب دارد و این کمال مطلوب نمی ­تواند در حدّ سودجویی باشد، سر و کار اخلاق با مسأله­ ارزش­هاست و ارزش، مستقل از سود و گاهی مغایر و حتی متضاد با آن است و چون انسان از دو بعد انسانی و حیوانی تشکیل شده که بعد انسانی و ملکوتی او سرچشمه ارزش­های متعالی و قدسی اخلاقی است،‌ به اخلاق معنایی فراتر از سود و مصلحت می­بخشد و منشأ دوام و جاودانگی آن است، بنابراین با قبول جنبه­ متعالی و ملکوتی انسان است که قداست و تعالی ارزشهای اخلاقی اثبات می شود.

ایده­های اخلاقی از پدیده­های روانی است که از آغاز تمدن­ها در تاریخ به وجود آمده،‌ این پدیده از ابزار و اسباب تفسیر و تعبیر آداب و رسوم و سنن امم و اقوام گذشته می­باشد که دوشادوش فعالیتهای عقلانی در بین این اقوام رواج داشته است.

از روش­های اخلاقی اقوام گذشته می­توان فهمید که این ایده­ها از یک واقعیت روانی و اجتماعی نشأت گرفته که گذشت زمان تغییرات اساسی در آنها به وجود نیاورده است. اخلاق عملی در كتاب­های ارزشمند کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، نمودهای فراوانی دارد.

در این رساله سعی بر این شده كه اخلاق از لحاظ عملی( نه نظری) یعنی اخلاق عملی در كتاب های كلیله و دمنه و مرزبان نامه بحث و بررسی قرار گیرد، اختصاص دادن موضوع به بررسی اخلاق عملی در كلیله و دمنه و مرزبان نامه به خاطر سرچشمه گرفتن این كتاب ها از اعتقادات یا به تعبیر دیگر تأثیر گرفتن از مذهب و اعتقادات یک جامعه در ادوار مختلف است، اخلاق عملی یكی از گونه های اخلاق است كه شامل اخلاق كشور داری (سیاست)، اخلاق در خانواده (رفتار با همسر و فرزندان) و … است و لازمه­ی شناخت اخلاق عملی، شناخت اخلاق به صورت كلی و سپس بررسی آن در كتاب­های كلیله و دمنه و مرزبان نامه است.

این دو كتاب وزین ادب فارسی بیشتر به سیاست نامه نزدیك­اند تا یک اثر اخلاقی جامع، بیشترین موارد اندرزها و نكات اخلاقی آن خطاب به پادشاه می­باشد و در حقیقت سایر موارد اخلاقی نظیر تدبیر منزل و… به صورت جزیی و پراكنده در خلال حكایات ذكر شده است.

در این پژوهش سعی می­ شود كه اخلاق عملی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و تأثیر آن در برداشت و نتیجه گیری نویسندگان این كتاب ها مشخص و معلوم گردد.كلیله و دمنه نوعی دایره المعارف جاندار و پر تحرك است كه آگاهی های مربوط به حكمت عملی به گونه­ ای سازمان یافته در آن گردآوری شده است كه در این بنای استوار به ستایش خرد پرداخته است.

«كلیله و دمنه بنای استواری است كه در ستایش خرد بر افراشته شده است و هدف آن آگاهاندن سلطان نسبت به كاركنان دربار است هدف كلیله و دمنه از پرداختن به این كار، آن بوده است كه خواننده را به معنای پنهان در قصه ها رهنمون گرداند.» (دوفوشه کور،1377 : 566)

مرزبان­نامه نیز همانند كلیله و دمنه، با زبانی ادیبانه و متكلف تألیف شده كه با اندرزها و اقوال بزرگان و قطعات شعر كوتاه، انباشته شده است كه وجه اخلاقی آن به خوبی محسوس و مشهور می­باشد كه می­توان از آن به­ عنوان مشاور شاهزادگان در امر سیاست نام برد. این دو کتاب سیاستنامه­ای است در قالب کتاب­ها شناسایی منابع اخلاقی نهفته در كتابهای اخلاقی كاری دشوار و ناممكن است. اما، آب دریا را اگر نتوان كشید هم به قدر تشنگی باید چشید.

هدف تحقیق

هدف اصلی از نگارش این پایان نامه ، پس از بحث و بررسی اخلاق، آشنایی خوانندگان با جنبه­ های عملی اخلاق در دو کتاب کلیله و دمنه و مرزبان­نامه است. براین اساس و باتوجه به اهمیتی كه اخلاق درزندگی روزمره تمام انسانها چه در زندگی فردی وچه اجتماعی دارد، موضوع این جستار را اخلاق به صورت كل و اخلاق عملی به صورت جزء دركتاب­های كلیله ودمنه ومرزبان نامه برگزیدیم. در این رساله، اساس پژوهش بر تقسیم ­بندی خواجه نصیرالدین طوسی استوار شده است. وی حكمت عملی را بر سه قسم می­داند: اول؛ تهذیب اخلاق، دوم تدبیر منازل وسوم سیاست مدن. امید که با بررسی اخلاق در این پژوهش، توانسته باشیم كه اندك گریزی به اخلاق در نزد قدما و فضلا و اندیشمندان ایرانی، هندی و دیگران زده باشیم و اخلاق دراسلام و قرآن و اخلاق عملی و سیاست­نامه­های ایران و فرمانروایان را نیز ورقی زده باشیم و این نكته بر ما آشكار شود كه آیا اخلاق وافعال اخلاقی، با اخلاق در نزد قدما یكسان بوده و یا آن­که ارزش­ها وضدارزشها از منظر ایشان، با آنچه هم­اکنون می­شناسیم تفاوت داشته است. باشد که با كمك اساتید محترم و فهیم گروه زبان و ادبیات فارسی توانسته باشیم به این مهم دست یابیم. 

 

1-2- پیشینه تحقیق

پیرامون كتاب­های كلیله و دمنه و مرزبان­نامه، پژوهش­های وسیعی صورت گرفته است، لیكن تاكنون پژوهشی در زمینه اخلاق عملی در مورد این دو كتاب صورت نپذیرفته است.

عنوان                      صفحه

چكیده 1

مقدمه  2

فصل اول: كلیات   

1-1- هدف   4

1-2- پیشینه‌تحقیق  5

1-3- روش كار وتحقیق  6

فصل دوم: تعزیه‌ی عاشورایی  

2-1- مقدمه  7

2-2- معنی تعزیه  7

2-3- تاریخچه‌ تعزیه  9

2-4- انواع تعزیه  12

2-4-1- تعزیه‌ی دوره 12

2-4-2- تعزیه‌ی زمینی  13

2-4-3- تعزیه‌ی زنانه  13

2-4-4- تعزیه‌ی مضحك   14

2-5- موسیقی در تعزیه  15

2-6- ویژگی‌های تعزیه نامه‌ها 16

2-6-1- منظوم و غنایی بودن  17

2-6-2- تراژیک یا حزن انگیز بودن  17

2-6-3- فراوانی و تنوع وزن‌ها و بحرها 17

2-6-4- دراماتیک بودن تعزیه‌ها 18

فصل سوم: ترجمه‌ی مقدمه‌ی كتاب   

3-1- پیش گفتار 19

3-2- مقدمه  21

فصل چهارم: مجالس    

4-1- مجلس اول: درآمدی بر قربانی كردن حضرت اسماعیل توسط حضرت ابراهیم  32

4-1-1- پیش درآمد مجلس اول  32

4-1-2- اشعار مجلس اول  36

4-2- مجلس دوم: مجلس عاق والدین، به حجره رفتن پیغمبر، در به روی خود بستن  46

4-2-1- پیش در آمد مجلس دوم  46

4-2-2- اشعار مجلس دوم  48

4-3- مجلس سوم: مجلس مهلت خواستن جناب سیدالشهداء از كوفیان بی حیا در زمین كربلا در شب عاشورا از شمر والدالزنا 68

4-3-1- پیش در آمد مجلس سوم  68

4-3-2- اشعار مجلس سوم  71

4-4- مجلس چهارم: در كیفیت شهادت وهب و وداع نمودن اهل بیت خود را و شهید شدن آن  111

4-4-1- پیش درآمد مجلس چهارم  111

4-4-2- اشعار مجلس چهارم  113

4-5- مجلس پنجم: مجلس شهادت حضرت عباس علی ارواحنا فداك   123

4-5-1- پیش درآمد مجلس پنجم  123

4-5-2- اشعار مجلس پنجم  125

4-6- مجلس ششم: شهادت جناب سید الشهداء ( صلوات الله علیه) در صحرای كربلای معلی  151

4-6-1- پیش درآمد مجلس ششم  151

4-6-2- اشعار مجلس ششم  154

4-7- مجلس هفتم: مجلس مرغی كه آمد به مدینه بر سر دیوار خانه‌ی فاطمه و شفا یافتن دختر یهودی از خون بال مرغ و مسلمان شدن هفتاد نفر از یهودی  189

4-7-1- پیش درآمد مجلس هفتم  189

4-7-2- اشعار مجلس هفتم  192

4-8- مجلس هشتم: خولی سر امام را به تنور نهادن و نزول پیامبر و فاطمه (س) 207

4-8-1- پیش درآمد مجلس هشتم  207

4-8-2- اشعار مجلس هشتم  209

4-9- مجلس نهم: زن نصرانی و آمدن او به زمین كربلای معلی و معجزات چند دیدن و مسلمان شدن او به دست فاطمه علیها السّلام  221

4-9-1- پیش در آمد مجلس نهم  221

4-9-2- اشعار مجلس نهم  223

4-10- مجلس دهم:سلیمان اعمش و شبیخون زدن به لشكر ابن زیاد علیه اللعنه والعذاب و بردن سرها را به دیر 240

4-10-1- پیش درآمد مجلس دهم  240

4-10-2- اشعار مجلس دهم  242

4-11- مجلس یازدهم مجلس درة الصدف   263

4-11-1- پیش درآمد مجلس یازدهم  263

4-11-2- اشعار مجلس یازدهم  264

4-12- مجلس دوازدهم: ظهری در مدینه عروسی كردن  288

 

 

4-12-1- پیش درآمد مجلس دوازدهم  288

4-12-2- اشعار مجلس دوازدهم  290

4-13- مجلس سیزدهم: قانیا پادشاه فرنگ   310

4-13-1- پیش درآمد مجلس سیزدهم  310

4-13-2- اشعار مجلس سیزدهم  311

4-14- مجلس چهاردهم امیر تیمور 334

4-14-1- پیش در آمد مجلس چهاردهم  334

4-14-2- اشعار مجلس چهاردهم  335

4-15- مجلس پانزدهم: امام جعفر صادق  342

4-15-1- پیش درآمد مجلس پانزدهم  342

4-14-2- اشعار مجلس پانزدهم  344

فصل پنجم: فرهنگ اعلام 

5-1- فرهنگ اعلام  357

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات   

6-1- نتیجه گیری  362

6-2- پیشنهادات   365

منابع و مآخذ  366

  چكیده

 

قیام امام سوم شیعیان به همراه خاندان و دوستدارنش وشكل گیری واقعه‌ی عظیم عاشورا در صحرای تفتیده‌ی كربلا، در گذر قرنهای متمادی تأثیری بس شگرف وعمیق در ادبیات ملل مسلمان به ویژه ادبیات فارسی ایران زمین پدید آورد و باعث به وجود آمدن گونه ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد ؛ گرچه تعزیه از دیرباز در ادبیات و میان مردم ایران به شكلی متفاوت وجود داشته است اما چند سال پس از حادثه‌ی كربلا، تعزیه نامه در ادبیات منظوم فارسی زبانان جایگاه ویژه ای یافت . تعزیه گونه ای نمایشی وآهنگین است كه در طی آن افرادی با پوشش ویژه وقایع دهه اول محرم را كه با اسطوره وافسانه درآمیخته شده است؛ به نمایش می گذارند.

 این رساله كه تحت عنوان « مقدمه ، تصحیح انتقادی و تعلیق نسخه‌ی خطی سوگنامه‌ی فاجعه‌ی كربلا» ارائه شده است تصحیح نسخه‌ی گردآوری شده توسط لیتن است كه طی 15 مجلس وقایع عاشورا را در قالب تعزیه بیان می کند ؛ ودر پی آن است تا جایگاه ویژه‌ی تعزیه وتعزیه سرایی را كه در طی دوران ( آل بویه تا اواخر قاجاریه ، احمد شاه قاجار) نمود آشكارتری داشته است؛ نشان داده وضمن پیش درآمدهایی كه در ابتدای هر مجلس تعبیه شده توضیحات لازمه‌ی همان مجلس را بیان می دارد كه شامل معرفی شخصیت های بارز، تفكیک افسانه ، اسطوره وحقیقت، بیان اوزان قطعات نخستین ، گوشه های استفاده قالبهای شعری، شرح لغات وابیات مشكل، فرهنگ اعلام و انتقادات مربوطه است .

واژه های كلیدی: امام حسین(ع) حضرت زینب(س) ، حضرت عباس(ع) ، شهادت ، تعزیه .

مقدمه

خداوند متعال از میان خلقش پیامبران و اولیایی را برگزید، و از میان آن بندگان صالحش ذبیح‌هایی برای خود انتخاب كرد؛ به گواهی سخنان اهل عصمت، حضرت یحیی فرزند زكریا (ع)، حضرت اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم(ع)، عبدالله بن عبدالمطلب پدرخاتم پیامبران و حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) فرزند حضرت علی (ع) از جمله‌ی این قربانیان هستند؛ لكن از میان این قربانیان بریده شدن سر تنها برای حضرت یحیی و حضرت امام حسین (ع) مقدر شد و آسمان نیز چهل روز برای این دو ذبیح گریست.

اما بریده شدن سر سید و سالار شهیدان حسین بن علی(ع) با لب‌های خشكیده و عطشان در صحرای سوزان كربلا از چنان عظمتی برخوردار است؛ كه هم قبل از شهادتش پیامبران و اوصیای پیشین را در ماتم خود نشانده است، و هم بعد از شهادتش تا قیامت اشك را بردیدگان همه‌ی ائمه (ع) و مؤمنان و دوستداران آن حضرت جاری ساخته است.

 توجه به این نكته كه امام حسین (ع) فرد بی یار و مظلومی بوده كه برای بخشیده شدن امت گناهكار به درگاه خداوند باری به شهادت رسیده است همه‌ی ساحت عاشورا نیست؛ بلكه عاشورا سرشار از حماسه، زیبایی، عقلانیت، تدبیر و اندیشه‌‌ی سرور جوانان اهل بهشت و یارانش و عاطفی‌ترین صحنه‌های بارش عشق و ایمان و ایثار است.

در كنار اعجاز اولیاء و مصیبت‌های وارد شده بر سایر ائمه (ع)، واقعه‌ی عاشورا در گذر قرن‌های متمادی تأثیری بس شگرف در ادبیات ملل به ویژه ملل مسلمان و ادبیات فارسی داشته است؛ كه خود باعث به وجود آمدن گونه‌ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد و اكنون تنها نمایش جدی جهان اسلام است. اشاعه‌ی‌ فرهنگ عاشورایی و گسترش مفاهیم كربلایی مهمترین عامل به وجود آمدن تعزیه نامه‌ها و ادبیات نمایشی در ایران زمین بوده است؛ به گونه‌ای كه كربلا در تعزیه‌ها مكانی از پیش انتخاب شده است؛ مكانی كه از ازل كاركرد آن روشن است.

آن چه نگارنده را برآن داشت تا به تصحیح نسخه‌ی گردآوری شده توسط لیتن آلمانی بپردازد پی بردن به هدف مشخص و سیاست معین حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در آن حادثه‌ی بزرگ و نهضت عظیم بوده است؛ در عین حال كه امام (ع) به خوبی از پایان كار خود و همراهانش آگاهی داشته است؛ باز هم زنان و كودكان را در این سفر پر مخاطره با خود همراه كرده است؛ موضوع قابل بررسی دیگر در این اثر تفكیک افسانه، اسطوره و حقیقت ماجراهای كربلا در تعزیه‌ها است.

به منظور دریافت این مهم مقدمه‌ی كتاب ترجمه گردید، نسخه‌ی خطی تصحیح و برای ارائه‌ تصویری گویاتر از واقعه‌ی كربلا برای هر مجلس یک پیش در آمد نگاشته شد؛ با توجه به وقایعی كه در كربلا اتفاق افتاده است؛ مجلس‌های كتاب از نظم خاصی برخوردار نبوده اند؛ با توجه به وقایع، تنظیم و طبقه بندی گردیدند؛ برای پی بردن به اوزان هر مجلس با توجه به ضیق وقت چون امكان تقطیع همه‌ی ابیات وجود نداشت به تقطیع دوبیت اول از هر مجلس بسنده گردید؛ در فصل پنجم برای معرفی شخصیت‌ها فرهنگ اعلام نگاشته شد.

قالب غالب در سرودن این اشعار مثنوی بوده است؛ موارد محدودی كه به جز قالب مثنوی بوده؛ ضمن اشعار به آن اشاره شده است.

 نقش تعزیه‌ها در حفظ و حراست از موسیقی انكار ناپذیر است و با توجه به این كه غنا در اسلام پذیرفته نیست؛ تعزیه مطمئن‌ترین سنگری بوده كه موسیقی اصیل ایرانی را حراست نموده است؛ پس در هر مجلس غالب دستگاه‌ها و مایه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی مورد بررسی قرار گرفت.

«ذکر این نکته لازم است اشعاری که در بعضی از جاهای پایان نامه در میان مجالس نیامدهاند و یا ناقص میباشد به این دلیل است که در خود نسخه خطی نیامده بودند و تعداد انگشت شماری از کلمات نیز برای این حقیر قابل خواندن نبودند»

نهایتاً این رساله در شش فصل تنظیم گردیده است:

فصل 1- مقدمه و كلیات

فصل 2- تعزیه‌ی عاشورایی

فصل 3- ترجمه‌‌ی مقدمه‌‌ی كتاب

فصل 4- مجالس كتاب

فصل 5- فرهنگ اعلام

فصل 6- نتیجه گیری و پیشنهادات.

1-1- هدف

هدف از گردآوری رساله، در مرحله ی اول، تصحیح نسخه‌ی خطی است كه در مبحث تعزیه 15 مجلس منظوم را جمع آوری نموده و برای مدتی طولانی و طی سالهای گذشته در كشور آلمان مضبوط بوده است.

پس از این به محتوای نسخه‌ی خطی می‌پردازد. كه وقایع محرم سال 61 هجری را در قالب تعزیه بیان می کند.

واقعه‌ای تاریخ ساز كه طی آن خاندان عصمت و زادگان پاكی و تقوا در برابر فاسقان زورگوی زمان صف آرایی كرده و با قلت نیرو در برابر دریای كفر شیطان صفتان از ایمان خود دفاع كرده و نام خود را بر بلندای تاریخ ثبت نمودند.

یزیدیان بی دین كه نقاب دینداری چهره‌ی مزدورشان را برای چند صباحی پوشانید اما در گذر زمان نقاب‌هایشان فرو افتاد و فطرت حقیقت جوی انسان‌های آینده بر ارزش‌های برخاسته از حادثه‌ی عاشورا صحه نهاد و در این میان روی یزیدیان برای همیشه سیاه و پلید شد.

شاعرانی كه از بطن اجتماع مسلمین برخاستند و برفطرت حقیقت جوی خود اعتماد كرده و توانستند حق همیشه حقیقت را از كفر همیشه باطل تشخیص دهند یكی از راه‌های اشاعه‌ی فرهنگ عاشورایی و گسترش مفاهیم كربلایی را در سرایش شعر و به تبع آن در اجرای تعزیه یافتند، تا با مدد از این شیوه، مردم یا عوام را در جهت عزای بر امام حسین (ع) كه باعث زنده ماندن اسلام ناب می‌شود تشویق نمایند.

حال سعی این رساله بر آن بوده تا ضمن تصحیح مجالس تعزیه‌ی نسخه لیتن، پیشینه‌‌ی تعزیه و سوگواری برسیدالشهداء (ع) را شناسایی نموده و با نگاهی انتقادی كه به این نسخه داشته، آن را به عنوان منبعی در اختیار دوستداران شعر و شیعه قرار دهد.

1-2- پیشینه‌تحقیق

درباره‌ی پیشینه‌تحقیق و سوابق مربوط به موضوع رساله، به طور كلی و در ابعاد مختلف مانند انواع تعزیه، تاریخچه‌ تعزیه، موسیقی در تعزیه، ویژگی‌های تعزیه كتب و مقالاتی به رشته‌ تحریر و تألیف در آمده است.

در آثار ذیل، اشارتی در حد كم و بیش به تعزیه و ویژگی‌های آن شده است:

1- صادق، همایونی، (1380)، تعزیه در ایران، شیراز، انتشارات نوید.

این اثر در 1016 صفحه به چاپ رسیده است كه به پیشینه، انواع، ویژگی‌ها، دستگاه‌های موسیقی و همه‌ی ابعاد تعزیه به طور مفصل پرداخته است.

2- ناصربخت، محمدحسین،(1388) دفتر تعزیه، جلد9، تهران، انتشارات نمایش، این اثر دارای یک مقدمه و چهار مجلس تعزیه است: در مقدمه‌ی كتاب به نام چند مجلس از مجلس‌های نسخه‌ی لیتن اشاره‌ای گذرا داشته است.

3- فتحعلی بیگی، داوود،(1380) دفتر تعزیه، جلد 4، تهران، انتشارات نمایش.

نویسنده در این اثر اشاره‌ای مختصر به چگونگی شكل گیری تعزیه داشته است و اشعاری از سه مجلس تعزیه را بیان كرده است.

4- سنایی، رستگار،(1379)، سوگ سروده‌های عاشورایی، كیهان فرهنگی،

 دكتر رستگار فسایی در این مقاله تاریخچه‌ تعزیه را از ابتدا تا رسیدن به فاجعه‌ی كربلا و بعد از آن مورد بررسی قرار داده است.

1-1- بیان مسأله. 2

1-2- سؤال‏های پژوهش‏… 2

1-3- پیشینه ی پژوهش… 3

1-3-1- پژوهش‏های خارجی.. 3

1-4- حدود پژوهش… 4

1-5- اهداف پژوهش… 4

1-6- ضرورت انجام پژوهش… 4

1- 7- روش شناسی پژوهش… 5

فصل دوم-چارچوب مفهومی تحقیق.. 6

2-1- تصویر شناسی.. 7

2-2- تاریخچه ی تصویر شناسی.. 9

2-3- اصول و فرضیه های تصویرشناسی.. 10

2-4- انواع تصاویر. 11

2- 4-1- تصاویر باز. 12

2-4-2- تصاویر بسته. 12

2-5- انواع تصویر پردازی.. 12

2-6- تصویرشناسی سیاسی.. 13

2- 7- مفاهیم تصویر شناسی.. 14

2-7-1- كلیشه. 14

2 -7- 2- الگوی قالبی.. 15

2-7-3- پیش داوری.. 16

2-7-4- تصویر. 17

2-7-5- بازنمایی.. 17

2-7-6- سمبل.. 17

2-7-7- افسانه. 18

2-8- تفاوت رویكردهای تصویری درمیان شعرای مشروطه. 18

فصل سوم- شعر سیاسی و معرفی شاعران مشروطه. 1

3-1- شعر سیاسی و کیفیت شعر شاعران مشروطه. 22

3-2- زندگی سید اشرف الدین گیلانی.. 24

3-2-1- نسب، تولد، کودکی و تحصیلات.. 24

3-2-2- وقایع جوانی و میانسالی و انتشار روزنامهی نسیم شمال. 24

3-2-3- واپسین سالهای عمر و وفات سید اشرف الدین.. 25

3-2-4- آثار سید اشرف الدین گیلانی.. 26

3-2-5- ویژگی و سرگذشت  روزنامهی نسیم شمال. 26

3-3- زندگینامه ی ملک الشعرای بهار 28

3-3-1- نسب، تولد و کودکی.. 28

3-3-2- وقایع جوانی و میانسالی.. 29

3-3-3- زمان و علت فوت.. 29

3-3-4- مشاغل و سمتهای مورد تصدی.. 29

3-3-5- فعالیتهای آموزشی.. 29

3- 3-6-  بهار، سیاست و مشروطه. 30

3-3-7- آثار بهار. 32

3-3-8- سبک شعری بهار. 33

3- 4- زندگی نامه ی میرزاده عشقی.. 35

3-4-1- نسب، تولد ،کودکی و تحصیلات.. 35

3-4-2- وقایع جوانی.. 36

3-4-3- محور های فکری و اندیشه سیاسی اجتماعی  عشقی.. 37

3-4-4- مرگ عشقی.. 39

3-4-5- سبک شعری  و آثار میزراده عشقی.. 40

فصل چهارم-تحلیل تصویرشناسی بیگانگان در اشعار گیلانی، بهار و عشقی.. 41

4-1- سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال) 42

4-1-1- کلیشه. 42

4-1-1-1- انگلیس… 42

4-1-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 45

4-1-1-2- روسیه. 45

4-1-1-2-1- تصویرشناسی روسیه. 50

4-1-2- پیش داوری.. 51

4-1-2-1- فرنگ… 51

4-1-2-1-1- تصویرشناسی فرنگ… 55

4-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

 

4-1-2-2-1- تصویرشناسی موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-3-  هنسیس بلژیکی.. 56

4-1-2-3-1- تصویرشناسی هنسیس بلژیکی.. 57

4-1-3- تصویر. 57

4-1-3-1- فرانسه. 57

4-1-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 59

4-1-3-2- اعراب.. 59

4-1-3-2-1- تصویرشناسی اعراب.. 62

4-1-3-3-میرزا علی اکبر صابر(ملا نصرالدین): 62

4-1-3-3-1- تصویرشناسی میرزا علی اکبر صابر( ملانصرالدین) 63

4-2-ملک الشعرای بهار 64

4-2-1- کلیشه. 64

4-2- 1-1- انگلستان. 64

4-2-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 70

4-2-1-2- روسیه. 71

4-2-1-2- 1- تصویرشناسی روسیه. 76

4-2-1-3- چین.. 77

4-2-1-3- 1- تصویرشناسی چین: 78

4-2-2- الگوی قالبی.. 78

4-2-2-1- آلمان. 78

4-2-2-1-1- تصویرشناسی آلمان. 80

4-2-2- 2- عثمانی.. 80

4-2-2-2-1- تصویرشناسی عثمانی.. 82

4-2-2-3- کشورهای عربی: (اعراب) 82

4-2-2-3-1- تصویرشناسی کشورهای عربی( اعراب) 84

4-2-2-4-پاکستان: 85

4-2-2-4-1- تصویرشناسی پاکستان. 85

4-2-2-5- هند. 86

4-2-2-5-1- تصویرشناسی هند. 87

4-2-2-6-ژاپن.. 88

4-2-2-6-1- تصویرشناسی ژاپن.. 88

4-2-2-7- فرانسه. 89

4-2-2-7-1- تصویر شناسی فرانسه. 89

4-2-3- تصویر: 90

4-2-3-1- آمریکا 90

4-2-3-1-1- تصویرشناسی آمریکا 91

4-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 91

4-2-3-2-1- تصویرشناسی جمهوری آذربایجان. 92

4-2-3-3-پوشکین.. 93

4-2-3-3-1-تصویرشناسی پوشکین.. 93

4-2-3-4-رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-4-1- تصویرشناسی رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-5-کنفوسیوس… 95

4-2-3-5-1- تصویرشناسی کنفوسیوس… 95

4-2-3-6-ادوارد براون. 95

4-2-3-6-1- تصویرشناسی ادوارد براون. 96

4-3- میرزاده عشقی.. 96

4-3-1-کلیشه. 96

4-3-1-1- انگلستان. 96

4-3-1-1-1- تصویرشناسی انگلیس… 105

4-3-1-2- روسیه. 105

4-3-1-2-1- تصویر شناسی روسیه. 108

4-3-2- الگوی قالبی.. 108

4-3-2-1- عثمانی (ترکیه) 108

4-3-2-1-1- تصویرشناسی عثمانی.. 110

4-3-2-2- آلمان. 110

4-3-2-2-1- تصویرشناسی آلمان. 111

4-3-3- تصویر: 111

4-3-3-1- فرانسه: 111

4-3-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 113

4-3-3-2- داروین.. 113

4-3-3-2-1- تصویرشناسی داروین.. 114

4-3-3-3- بوآلو. 114

4-3-3-3-1- تصویرشناسی بوآلو. 115

4-3-4- پیش داوری.. 115

4-3-4-1- اعراب.. 115

4-3-4-1-1- تصویر شناسی اعراب.. 116

فصل پنجم-نتیجه گیری.. 117

5- نتیجه گیری.. 118

5-1- سید اشرف الدین گیلانی.. 119

5-1-1- کلیشه. 119

5-1-1-1- انگلیس… 119

5-1-1-2- روسیه. 119

5-1-2-پیش داوری.. 119

5-1-2-1- فرنگ… 119

5-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 120

5-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 120

5-1-3- تصویر. 120

5-1-3-1-فرانسه. 120

5-1-3-2- اعراب.. 120

5-1-3-3- میرزا علی اکبر صابر. 121

5-2-  ملک الشعرای بهار 121

5-2-1- کلیشه. 121

5-2-1-1- انگلستان. 121

5-2-1-2- روسیه. 121

5-2-1-3- چین.. 122

5-2-2- الگوی قالبی: 122

5-2-2-1- آلمان. 122

5-2-3- تصویر: 124

5-2-3-1- آمریکا 124

5-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 124

5-2-3-3- پوشکین.. 124

5-2-3-4- رابیند رانات تاگور. 124

5-2-3-5- کنفوسیوس… 125

5-2-3-5- ادوارد براون. 125

5-3- عشقی.. 125

5-3-1- کلیشه. 125

5-3-1-1- انگلیس… 125

5-3-1-2- روسیه. 125

5-3-2- الگوی قالبی.. 126

5-3-2-1- عثمانی.. 126

5-3-2-2- آلمان. 126

5-3-3- تصویر. 126

5-3-3-1- فرانسه. 126

5-3-3-2- داروین.. 126

5-3-3-3- بوآلو. 127

5-3-4- پیش داوری.. 127

5-3-4-1- اعراب.. 127

یادداشت ها: 129

فهرست منابع و مآخذ فارسی : 131

فهرست منابع و مآخذ خارجی : 136

چکیده

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته  بخش می­ شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه ­ها کلیدی هستند، واژه­ هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و … . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس