فصل اول کلیات تحقیق………………………………. 1

1-1 مقدمه……………………………..2

1-2 بیان مسأله تحقیق…………………………….. 5

1-3 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق…………………………….. 6

1-4 اهداف تحقیق…………………………….. 7

1-5 سؤالات تحقیق…………………………….. 7

1-6 فرضیات و مفاهیم اساسی تحقیق…………………………….. 7

فصل دوم پیشینه تحقیق………………………………. 11

2-1 بر پژوهش های پیشین…………………………….. 12

فصل سوم روش تحقیق………………………………. 14

3-1 مقدمه……………………………… 15

3-2 روش تحقیق…………………………….. 15

3-3 ابزار گردآوری تحقیق……………………………..16

4-3 شیوه تجزیه و تحلیل……………………………..16

فصل چهارم یافته های تحقیق………………………………. 17

4-1 تاریخچه و تعریف علم اقتصاد…………………………….. 18

4-2حمله مغول و تحولات اقتصادی آن…………………………….. 20

4-2-1 اثرات حمله مغول…………………………….. 21

4-2-1-1 عوامل اقتصادی حمله مغول……………………………..21

4-3 زمانه و عصر سعدی……………………………..24

4-4 اصطلاحات اقتصادی در آثار سعدی……………………………..27

4-5 دسته بندی اصطلاحات اقتصادی در آثار سعدی………………….. 29

 جدول 4-1تشریح برخی اصطلاحات اقتصادی در آثار سعدی………….31

4-5-1قناعت…………………………….. 50

4-5-2 کار و پیشه…………………………….. 61

4-5-3 بازار و بازرگانی……………………………..65

4-5-4اصلاح الگوی مصرف…………………………….. 71

4-5-4-1بخش اوّل: پذیرش قناعت و اصلاح الگوی مصرف…………… 71

4-5-4-2 بخش دوّم: فواید صرفه جویی………………………………. 76

4-5 -5 معیشت، رزق و روزی…………………………….. 79

4-5-6 دخل و خرج…………………………….. 84

4-5-7 خراج و مالیات…………………………….. 89

4-5- 8 فقر و ثروت…………………………….. 93

4-5-9 عدالت…………………………….. 104

4-5-10 مدیریت……………………………..111

4-5- 11 سود و زیان……………………………..121

جدول 4-2 پاره ای اشعار حکیمانه سعدی پیرامون واژه های سود و زیان…… 124

فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادات………………………………. 127

5-1 نتیجه گیری…………………………….. 128

5-2 پیشنهادات…………………………….. 133

منابع……………………………… 134

چکیده:

شعر فارسی از جهت پیونددادن واژگان و مفاهیم اقتصادی با احساس و عاطفه شاعرانه در قلم بسیاری از شعرا به اوج خود رسیده است. در این میان استاد سخن،، سعدی شیرازی،، از جمله کسانی است که در آثار خود مطالب و نظرات ارزشمندی در زمینه معیشت، تلاش و کوشش، قناعت، مجاهدت، همت اقتصادی و دیگر مسائل مادی و اقتصادی زندگی دارد که بررسی این نظریات و به کارگیری آن ها در زندگی، می تواند راهگشای بسیاری از مسائل اقتصادی روز جامعه باشد. بطوریکه بوستان و گلستان او یک دوره ی کامل از حکمت عملی و سرشار از سفارش های تعلیمی در زمینه های گوناگون و از جمله اقتصاد است. بنابراین در این رساله نگارنده می کوشد با استخراج اصطلاحات اقتصادی، ابیات و حکایات مربوط به مسائل اقتصادی از آثار سعدی، مجموعه ای تحت عنوان پیوند اقتصاد با ادبیات در آثار نامبرده به وجود آورد و آنگاه با بررسی این موضوعات این نکته را روشن سازد که سعدی خود شاعری میانه رو و به قناعت در زندگی پایبند بوده است و از نظر او بسیاری از مشکلات اقتصادی جامعه با احسان و بخشش صاحبان ثروت از بین خواهد رفت و در این صورت جامعه ای آرمانی بوجود خواهد آمد که در آن خبری از فقر، بیکاری، اختلافات طبقاتی و دیگر مشکلات اقتصادی نخواهد بود.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

انسان ها برای ادامه حیات خود از همان آغاز زندگی همیشه در جستجوی راه حل مناسبی برای تأمین معیشت خود بوده و تلاش می کردند تا احتیاجات مادی به خصوص نیازهای اولیه (آب، غذا، پوشاک) خودشان را به خوبی برآورده نمایند. این فعالیت ها در قالب تولید، توزیع، مصرف و خدمات مربوط به آنها شکل می گرفت. امّا به شکل امروزی تحت عنوان علم اقتصاد تعریف       نمی شد و معمولاً در علومی مانند سیاست، تدبیر منزل و علم

 اخلاق که اجزاء سه گانه حکمت عملی می باشند مطرح گردیده است. عالمان، دانشمندان و ادبیان ما در طول دوران مختلف تاریخی وقتی که مشکلات و معضلات اقتصادی و نیازهای جامعه را مشاهده می کردند هر کدام با توجه به دوره ای که زندگی می کردند و در مقتضیات زمانی که به سر می بردند. مطالبی را با مفاهیم مختلف جهت حل معضل اقتصادی و رهایی از مشکلات و رسیدن به رفاه و پیشرفت بیان کرده و آثاری از خود به یادگار گذاشته اند. بسامد و تنوع واژگان و مفاهیم اقتصادی در ادبیات ممکن است خواننده را با وضع اقتصادی زمان و یا سراینده (شاعر) به طور اجمالی آشنا کند. امّا مطالعه و شناخت شگردهای هنری شاعران در ترکیب و تلفیق چنین واژه هایی باعث می شود که درک آن ها مخاطب را به وجد درآورده و مقام هنری شاعر را به او بشناساند و بطور کلی تأمل در این گونه واژگان این فرضیه را بوجود می آورد که اصطلاحات اقتصادی موجود در شعر فارسی از وضع اقتصادی شاعران و دوره ی آن ها حکایت می کند و از سوی دیگر شعرا برای پر بار کردن مفاهیم و مضامین خود از اصطلاحات اقتصادی کمک گرفته و برای معنا کردن و زیبا ساختن کلمات و اصطلاحات اقتصادی از تکنیک ها و فنون ادبی و بلاغی استفاده می کنند. با توجه به مطالب ذکر شده هدف اصلی در این رساله ارائه ی پیوند اصطلاحات اقتصادی با ادبیات در آثار سعدی شیرازی می باشد و این موضوع بیشتر به منظور چگونگی تأثیر ادبیات فارسی در مسائل و مشکلات اقتصادی با عنایت به موقعیت های زمانی و مکانی است. بطوری که سعدی در آثار خود به ویژه گلستان و بوستان سیمای فرد دنیا دیده ای را دارد که در فکر سلامت جامعه است و        می خواهد مردم را به شاهراه صلاح و حسن اخلاق رهنمون کند. بسیاری از مسائل پیچیده ی دنیای امروز از جمله اقتصاد به مدد ذوق لطیف و ساده پسند سعدی به صورتی محسوس و روشن ارائه می شود و می تواند راهگشای بسیاری از مسائل اقتصادی دنیای امروز باشد. او متفکری است که مسائل اقتصادی و اجتماعی زمان خویش را با بیانی زیبا به تصویر کشیده است و در آثار او چه منظوم و چه منثور از یک جامعه طبقاتی متشکل از ستمگران و ستمکشان، گرسنگان و پیران سخن به میان آمده است. سعدی در ابواب دهگانه بوستان خود تصویری از جامعه مطلوب ارائه    می دهد و در هشت باب گلستان مشخصات جامعه را با شناخت تجربی و رویکرد اقتصادی و اجتماعی برای خوانندگان می شناساند و بطور کلی مظالم و مفاسد حکمرانان زمان ودردهای اجتماعی و مشکلات اقتصادی با شیوه بسیار عالی در این آثار مورد بررسی قرار گرفته است. برای نمونه سعدی در گلستان به جوانی اسراف پیشه می گوید: «دخل آب روان است و خرج آسیای گردان یعنی خرج فراوان کردن مسلم کی راست که دخل معین دارد». او همچنین باب ششم بوستان را به مسئله قناعت اختصاص داده که یکی از رکن های اقتصاد اسلامی است و بدون شک با شناخت سفارش های سعدی در زمینه رعایت دخل و خرج در زندگی می توان الگوهای عملی در راستای اصلاح الگوی مصرف به جامعه عرضه کرد و زمینه را برای شناخت نسل امروز از شیوه های زندگی گذشتگان در بهره مندی از توانایی های اقتصادی فراهم نمود. البته بررسی مباحث اقتصادی در ادبیّات، نوپا و تازه است و مباحث مربوط به این مقوله را در گذشته در زمره ی مباحث اجتماعی آورده اند بطوریکه سعدی نیز به اقتصاد، عدالت اقتصادی و اجتماعی و دقت در دخل و خرج و سایر موارد توجه ویژه داشته و در آثارش این مباحث را مطرح کرده است و در حقیقت چون سعدی از لحاظ روان شناسی فردی خوش بین می باشد، معتقد است که برای رسیدن به نیک‌بختی، سعادت دنیوی و اخروی تلاش و کوشش لازم است و بنابراین قناعت را به معنی گوشه‌نشینی نمی داند و ضمن اعتقاد به قناعت و ساده زیستی مردم را به تلاش و کوشش برای فراهم کردن رفاه خود و خانواده خود ترغیب و تشویق می کند و بر آن است که رزق و روزی هر کس در تقدیر او نوشته شده است و انسان با تلاش باید به این تقدیر خود دست یابد. بنابراین برای پی بردن به تفکرات اقتصادی سعدی؛ علاوه بر عقاید او باید دانست سعدی در خانواده ای اندیشمند و عالم دین ظهور کرده است. در رابطه با اوضاع مالی و اقتصادی سعدی باید گفت که سعدی از طبقه متوسط جامعه بوده است که پدرش در ابتدا تاجر بوده و سپس به کار دولتی مشغول شده است. امّا چون کار دولتی برآورندۀ مخارج زندگی وی نبوده تصمیم می گیرد مانند گذشته به تجارت روی آورد. همین مسئله سبب شده تا سعدی با بسیاری از مسائل مربوط به خرید و فروش و مسائل اقتصادی از همان دوران کودکی آشنا شود و این مسائل را بسیار زیبا و با لحنی آمیخته به پند و اندرز در سراسر آثار خود منعکس کند و به همین خاطر، سعدی بر آن بوده است که ثروت باید صرف برآوردن ضروریات زندگی شود و مقداری از آن هم به مصرف اموری برسد که روح آدمی را سیراب می کند.

بد و نیک را بذل کن سیم و زر                    که این کسب خیرست و آن دفع شد

کلیات،257

امّا آنچه که بیشترین تأثیر را در شکل گیری عقاید اقتصادی سعدی داشته است اتفاقاتی است که در دورۀ جوانی وی به وقوع پیوسته است. دوره جوانی سعدی مصادف با حمله مغول بوده و در این دوره شرایط اقتصادی و اجتماعی مردم از هر لحاظ وخیم بوده است. مردم نگران جان و در پی به دست آوردن نان و بزرگان در اندیشه قدرت و مقام بوده اند. تسامح مغول باعث می شده است که اخذ مالیات با بی پروایی صورت گیرد و نوعی اختلاف طبقاتی در جامعه به وجود آید. در چنین روزگاری جامعه تحت حاکمیت حکام مستبد عادت به تسلیم داشت و به وسیله رؤسای عامه هدایت می شد. کشاورزی و دامپروری وسیله عمدۀ معیشت عامه بود و صنعت در تهیه لوازم روزانه زندگانی کارساز بوده و تجارت زندگی طبقات مرفه را تزئین می داده است. این شرایط بد اجتماعی و اقتصادی از نظر سعدی دور نمانده است و به همین خاطر شیخ اجل در سراسر آثار خود و به ویژه گلستان و بوستان به انعکاس این مسائل پرداخته است. لذا در این رساله سعی شده است ابتدا اوضاع اقتصادی قرن هشتم و زمانه شاعر مورد بررسی قرار گیرد و آنگاه ضمن گزینش تعدادی از اصطلاحات و واژگان اقتصادی مؤثر در آثار سعدی به تحلیل و بررسی پاره ای از این اصطلاحات و کاربرد آنها در زندگی مردم و ادبیات پرداخته شود. تا خوانندگان محترم بدانند، یک شاعر تنها کارش سرودن و نگارش شعر نیست بلکه آشنایی او به مسائل مختلف از جمله سیاسی، اجتماعی و اقتصادی او را وا‌می‌دارد تا مباحث مختلف مربوط به زندگی اجتماعی و مسائل روز را در قالب پند و اندرز به حاکمان و جامعه تفهیم نماید. امید است مطالب این رساله مورد توجه و نظر خوانندگان محترم قرار گیرد.

2-1- بیان مسأله تحقیق

بررسی مباحث اقتصادی در ادبیّات بحثی نوپا و تازه است و در گذشته مباحث مربوط به این مقوله را بیشتر در زمرۀ مباحث اجتماعی آورده اند. از نظر برخی از صاحب نظران ریشه بسیاری از مشکلات اقتصادی، تاریخی می باشد و به این دلیل تفاوت پیشرفت های اقتصادی کشورهای مختلف را می توان از دیدگاه تاریخی مدنظر قرار داد.

ادبیات به دلیل آنکه آینه تمام نمای مسائل اجتماعی و اقتصادی هر دوره می باشد. نقش بالایی در فهم تاریخی تفاوت پیشرفت های اقتصادی جوامع مختلف دارد. سعدی به دلیل ویژگی سیاح بودن، سابقه تجارت خانوادگی و درک مسائل اقتصادی و اجتماعی عمیق در بین شعرا زبان زد   می باشد. در قرون وسطی دانش اقتصاد به مفهوم علم امروز، مجموعه ای کامل، جامع و مستقل نبوده و برخی مسائل اقتصادی در علومی مانند: سیاست، تدبیر منزل و علم اخلاق که اجزاء سه گانه حکمت عملی می باشند مطرح گردیده است.

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….. 1

فصل اول : کلیات تحقیق…………………………………………………………………………………….. 3

1-1- بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………… 4

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق:…………………………………………………………………………… 4

1-3- اهداف تحقیق:…………………………………………………………………………………………… 5

1-3-1- اهداف کلی:……………………………………………………………………………………………. 5

1-3-2- اهداف جزیی :………………………………………………………………………………………… 5

1-4- سؤالات تحقیق:…………………………………………………………………………………………. 5

1-5- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………….. 7

1-6- تعریف واژگان کلیدی :……………………………………………………………………………. 6

فصل دوم : پیشینه تحقیق………………………………………………………………………. 7

فصل سوّم : روش تحقیق…………………………………………………………………………… 19

محدودیت ها و موانع…………………………………………………………………………………… 123

فصل چهارم : یافته های تحقیق……………………………………………………………….. 22

بخش اول : زبان…………………………………………………………………………………………….. 23

4-1-1- از میان رفتن انگیزش………………………………………………………………………………… 23

4-1-2- انگیزش آوایی و ساختی……………………………………………………………………………. 23

4-1-3- تغییرات آوایی…………………………………………………………………………………………… 26

4-1-4- معنی حقیقی ومعنی مجازی……………………………………………………………………….. 28

4-1-5- ریشه شناسی یا وجه اشتقاقی………………………………………………………………….. 30

4-1-6- انواع ریشه شناسی عامیانه………………………………………………………………………… 31

4-1-7- معرفی شفافیت و تیرگی معنایی…………………………………………………………….. 34

4-1-8- واژه مشتق و واژه مرکب……………………………………………………………………………. 41

4-1-9- واژه های غیر بسیط……………………………………………………………………………………. 50

4-1-10- اصطلاحات…………………………………………………………………………………………….. 54

4-1-11- ارتباط معنایی بین اجزای واژه مرکب……………………………………………………. 58

بخش دوم : موضوع اصلی شعر کودک و نوجوان (خداوند)…………………………………………….. 73

4-2-1-ریشه های شعر کودک در ایران :………………………………………………………………. 75

4-2-2- دوره مشروطه :……………………………………………………………………………………… 76

4-2-3- دوره پس از مشروطه :……………………………………………………………………………….. 76

4-2-4- بنیانگذاران شعر کودک درایران………………………………………………………………… 76

4-2-5- دوره های سه گانه شعر کودک در ایران……………………………………………………. 77

4-2-6-جمع آوری اطلاعات در اشعار کودک و نوجوان :…………………………………………. 77

4-2-7-ترکیبات وصفی و اضافی:………………………………………………………………………………. 77

4-2-8-تشبیهات :………………………………………………………………………………………………………. 80

4-2-9-برشمردن نعمت ها :……………………………………………………………………………………….. 81

4-2-10-دعا ها و درخواستها :…………………………………………………………………………………….. 86

4-2-11-جایگاه خدا :………………………………………………………………………………………………… 87

4-2-12-عبادت  و ارتباط با خدا :……………………………………………………………………………… 89

بخش سوم : کلمات تیره و شفاف در شعر شاعران کودک…………………………………………….. 91

4-3-1- محمود کیانوش پدر شعر کودک…………………………………………………………………. 91

4-3-2- مصطفی رحمان دوست………………………………………………………………………………….. 96

4-3-3- اسدالله شعبانی…………………………………………………………………………………………….. 102

4-3-4- پروین دولت آبادی…………………………………………………………………………………….. 105

4-3-5- جعفر ابراهیمی…………………………………………………………………………………………… 110

4-3-6- افسانه شعبان نژاد………………………………………………………………………………………… 113

4-3-7- عباس یمینی شریف…………………………………………………………………………….. 115

4-3-8- احمد شاملو…………………………………………………………………………………….. 117

4-3-9- بیوک ملکی…………………………………………………………………………………… 120

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات………………………………………………………………. 124

5-1- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 125

5-2- پیشنهادات…………………………………………………………………………………….. 126

منابع و ماخذ:………………………………………………………………………………………… 127

چکیده:

شعر کودک و نوجوان در ایران در آغاز دهه شصت از رشد نسبتا خوبی برخوردار شده است. این گونه ی شعری چنان در حیطه زبانی، تخیل و موسیقی منحصر به فرد شده است که به جرأت می توان آن را موج پنجم شعر ایران نامید در این رساله ابتدا به بررسی شفافیت و تیرگی معنایی در زبان فارسی و هم چنین در واژگان مرکب اشاره شده و در بخش چهارم به نقد و بررسی این واژگان و طبقه بندی اطلاعات در سه سطح 1-واژگان غیر بسیط 2-اصطلاحات 3-جملات پرداخته شده و مدلی برای بررسی درجه شفافیت و تیرگی معنایی  ارائه شده و فصل مشترک «صرف» و «معنی شناسی» را باز نموده است و به روش سندکاوی و کتابخانه ای و توصیفی و تحلیلی به نگارش درآمده در آخر نیز از اطلاعات بدست آمده نتیجه گیری به عمل آمده است.

شعر کودک و نوجوان شعری است که با زبان و تخیل و درک و هیجان کودک و نوجوانان تناسب داشته باشد در یک جمله این که قابل فهم برای این گروه های سنی باشد با این تعریف حیطه شعر کودک نسبت به شعر بزرگسال محدود تر می شود اماعده ای معتقدند که شعر کودک شعری است که

 کودکان آنرا می فهمند و بزرگسالان نیز ازآن لذت می برند.

زبان دائما در حال تغییرات در نتیجه این تغییر ممکن است کلماتی که روزی شفاف بوده اند به کلمات تیره تبدیل شوند یعنی انگیزش خود را از دست بدهند این حالت ممکن است برای انگیزش آوایی، انگیزش ساختگی و انگیزش معنایی پیش بیاید.

در بحث تیره و شفاف بودن واژگان اگر قاعده مندی در ساخت واژه مطرح باشد شفافیت نیز امکان وقوع پیدا می کند و حاصل کار به لحاظ زبانی شفاف می گردد و از سوی دیگر هر چه بر تعداد قواعد افزوده گردد تا ساخت واژه توجیه شود احتمالا پیچیدگی بیشتر و شفافیت کمتری می شود و فرایند به سمت تیرگی پیش می رود به گونه ای که پذیرش ساخت های تیره از سوی جامعه زبانی بر حسب توافق عام خواهد بود زیرا یا فرایند تولید زبانی بی قاعده است یا اینکه به علت کثرت تعداد قواعد دنبال کردن تشخیص آنها مشکل خواهد شد.

مقدمه:

شعر فارسی با قدمت هزار ساله اش در حوزه شعر کودک و نوجوان هنوز نوپاست.عمر آن هم به زحمت به هفتاد سال می رسد اوایل دهه بیست را میتوان آغاز شعر کودک در ایران دانست این به آن معنا نیست که قبل از این تاریخ کودکان شعر نمی خوانده اند واز شعر محروم بوده اند. بر عکس کودکان آن روزها شاید بیش از زمان ما با شعر مانوس بودند. لالایی های مادران اولین زمزمه های شاعرانه ای بود که شعر را در جان و روح نوباوگان می نشاند. پس از ورود به جامعه هم کودکان با گنجنیه عظیمی از فرهنگ شفاهی عامه روبرو می شدند که غالبا منظوم و ا زجوهره شعر برخوردار بود. اشعار، آوازها، تعزیه ها، مناجاتها، شاهنامه خوانیها و ..درمناسبتهای مختلف از قبیل عروسی، عزا، نوروز ،ایام ماه محرم، ماه رمضان و .. در بین مردم رایج بود بسیاری از مفاهیم اخلاقی و مذهبی هم با همین زبان شعر، سینه به سینه به کودکان و نسل بعد منتقل می شد.

همزمان با انقلاب مشروطه وتغییراتی که در عرصه ادبیات پدید آمد اندک اندک ادبیات کودکان نیز مورد توجه قرار گرفت در تاریخ هزار ساله شعرفارسی اشعاری را میتوان یافت که خطاب به کودکان و نوجوانان وبرای استفاده ایشان سرود شده اند اما جریان عمومی و مستقل شعر کودک در سالهای پس از مشروطه در ایران شکل گرفت. (تاریخ ادبیات دینی کودک و نوجوان، کاشفی خوانساری : 135

اگر چه امروزه زبان شناسی به مثابه ی علم مطالعه ی زبان در پنج حوزه ی آواشناسی، واج شناسی، صرف، نحو، معنی شناسی و کاربرد شناسی معرفی می شود و صرف دیگر هیاتی مستقل یافته است با این وجود ترسیم مرز قاطع میان صرف و نحو درهمه ی موارد به آسانی صورت نمی گیرد. درواقع قائل شدن مرزهای قاطع میان این پنج حوزه عملا غیر ممکن است.

دراین جا به ذکر این نکته اکتفا می شود که فرایند دخیل در حذف عناصر از این جمله های زیربنایی و انتقال معنی حذف شده به واحدهای باقی مانده فرایند معنایی فعالی محسوب می شود که افزایش وکاهش معنایی نامیده می شود.

شفافیت و تیرگی معنایی، مقصود از واژه های شفاف آن دسته از کلمه هاست که از روی صدا یا ساخت آنها میتوان به معنی شان پی برد یا معنی آنها را حدس زد و به عبارتی بین صدا یا ساخت آنها با معنی شان رابطه ای وجود داشته باشد مانند «چک چک» و  «خود نویس » واژه های تیره آنهایی است که معنی آنها از ظاهرشان پیدا نیست مانند کاغذ، صندلی، تعاریف مختلفی از زبان شناسان پیرامون شفافیت و تیرگی معنایی مطرح شده است که در بخش پیشینه به آنها خواهیم پرداخت.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

دراین رساله سعی شد اطلاعات جامع و مستندی در مورد واژگان تیره و شفاف شعر کودک و نوجوان گردآوری شود بنابراین تصمیم بر آن شد با مطالعه سایت های مختلف اینترنتی و بررسی گسترده در متون ادبی رساله ای جامع و کامل دراین زمینه به نگارش درآید تا بتوان با این اقدام که گام نخست در جستجوی واژگان تیره و شفاف در اشعار کودک و نوجوان می باشد دین خود را به ادبیات کشور ادا کرده و بدانیم که شعر کودک می تواند از ترانه های عامیانه و یا اصول شعری و یا اصول زبانی بهره مند باشد که این ویژگیها در قالب شعر کودک منعکس
می شود.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

هدف از نگارش این رساله این بود که بتوان رساله ای جامع و کامل در زمینه واژگان تیره و شفاف در شعر کودک و نوجوان به نگارش درآورد بنابراین ضرورت داشت که به گردآوری رساله ای دست زد که هدف آن ایجاد ارتباط با کودک است بر خلاف ادبیات که درمعنای خود که گاه ادعا می شود بدون توجه به مخاطب خلق گردد ادبیات کودک لزوما قید به مخاطب است.

دراین رساله سعی شد تحولات شعر کودک و نوجوان درایران گروه های سنی، دوره های سه گانه شعر کودک در ایران، بررسی واژه های شفاف و تیره در شعر کودک و نوجوان به همراه استفاده از سبکهای شاعران مطرح در این زمینه را مورد بحث و بررسی قرار داده و درآخر نیز نمونه ای از اشعار شاعران و آثار نویسندگان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

3-1- اهداف تحقیق

1-3-1- اهداف کلی:

بتوان واژه های تیره و شفاف که در زبان و ادبیات فارسی وجود دارد مورد نقد و بررسی و تحلیل قرار داد . «کاربردی»

2-3-1- اهداف جزئی:

بتوان نحوه ورود واژه های تیره و شفاف که وارد زبان فارسی شده اند را نقد و بررسی کرد. (کاربردی)

بتوان بخش مهمی از شعر کودک را که سعی در شناخت خداوند و شناخت تصویری از او ترسیم می کند نقد و تحلیل نمود.کاربردی

بتوان واژه های تیره و شفاف را در بحث معنا شناسی نقد و بررسی نمود. (کاربردی)

بطور کل بتوان فلسفه زبان را که بارها به کشمکش های فلسفی سخت انجامیده است را شناسایی نموده نقد و تحلیل کرد. (کاربردی)

4-1- سوالات تحقیق

1- واژه تیره و شفاف به چه واژه ای اطلاق می شود؟

2- آیا اصطلاحات تیره یا شفاف هستند؟

3- واژگان تیره در شعر کودک چگونه هستند؟

5-1- فرضیه های تحقیق

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1-2- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. 5

1-3- سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4- فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………. 6

فصل دو.م: مبانی نظری

2-1- ادبیات تعلیمی…………………………………………………………………………………………………………………… 8

2-2- نخستین شاعران حکمت و تعلیم ……………………………………………………………………………….. 10

2-3- علم اخلاق………………………………………………………………………………………………………………………. 11

2-4- رابطه ادبیات و اخلاق…………………………………………………………………………………………………….. 13

2-5- پیشینه اندرزنامه نویسی………………………………………………………………………………………………… 15

2-5-1- انواع گوناگون اندرزنامه ها…………………………………………………………………………………………. 18

2-5-2- اندرزنامه و اندرزنامه نویسان……………………………………………………………………………………… 19

2-5-3- جایگاه اخلاق در اندرزنامه نویسی و آثار تعلیمی(قابوس نامه و سیاست نامه)………………….. 20

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات در این پایان نامه ………………………………………………….. 23

3-2- تعریف روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………….. 23

3-3- طرح نظری مسئله تحقیق……………………………………………………………………………………………… 23

3-4- ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………… 31

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

4-1- زندگی نامه عنصرالمعالی……………………………………………………………………………………………….. 33

4-1-1- تألیفات……………………………………………………………………………………………………………………….. 34

4-1-2- انگیزه عنصرالمعالی از تألیف قابوسنامه…………………………………………………………………… 35

4-1-3- مشخصات سبک و شیوه نگارش …………………………………………………………………………….. 35

4-1-4- ترجمه و چاپ قابوس نامه ………………………………………………………………………………………. 38

4-2- زندگی نامه خواجه…………………………………………………………………………………………………………. 39

4-2-1- تألیفات نظام الملک…………………………………………………………………………………………………… 42

4-2-2- انگیزه تألیف سیاست نامه:………………………………………………………………………………………… 43

4-2-3- مشخصات سبک………………………………………………………………………………………………………… 43

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

5-1- آئین عبادی…………………………………………………………………………………………………………………….. 47

5-2- آئین عقوبت کردن و عفو کردن…………………………………………………………………………………….. 57

5-3- آئین تربیتی…………………………………………………………………………………………………………………….. 69

5-4- سیاست آئینه اخلاق……………………………………………………………………………………………………… 81

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………. 90

منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 95

چکیده:

ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مبانی نظری

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

پیشگفتار:

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر  صرفا پدیده ای نیست که ساخته  ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود  از عواملی که در پدید آوردن  ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مرد

م عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود  و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی  ادبیات است  شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه  را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن  منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه  فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است  نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه  انان  بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است  و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان  از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است  دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه  پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب  بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند  که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است  حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان  میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

         اب دریا را اگر نتوان کشید          هم به قدر تشنگی باید چشید.

حداقل جهت استفاده و اگاهی خود وهم پایگان خود گامی در جهت شناساندن بیشتر این آثار گرانبهای پارسی بردارد.لذا با صلاحدید استادان ارجمند و مشورت دوستان گرانمایه مصمم شدم تا پاره ای از تعابیر و اصطلاحات بکار رفته در این دو کتاب را تحت عنوان : (( مضامین اخلاقی در سیاست نامه و قابوس نامه ))بررسی نمایم .

اگر این دو اثر را به دریایی مانند کنیم که در ان انواع  گوهر ها و مروارید ها جا گرفته باشد ما به اندازه وسع و توان از زیاد قطره ای از دریا را برگزیده ایم  تا دست خالی بر دوستان نرفته باشیم .این پروژه را بیشتر به صاحب نظران و توانمندان این عصر وا میگذارم.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

همانطور که در میان انسان ها ، برگزیدگان و دانشمندان از دیگران والاترند و سرمشق افراد دیگر واقع می شوند در میان کتب و آثار نویسندگان نیز بعضی از کتاب ها سرلوحه کتب دیگر قرار  می گیرند و قابوس نامه و سیاست نامه  از این نمونه اند . که میتوان آنها را کتاب مادر نام نهاد همانگونه که دانشگاه تهران را در میهن ما دانشگاه مادر نام نهاده اند . انگیزه ام از انتخاب این موضوع این بود که سالها پیش در اغاز جوانی و رسیدن به بلوغ فکری خویش که شیفتگی و اشتیاق وافری که مرا به این گنجینه های گهر بار ادب پارسی مجذوب می ساخت . و نیز اثر ارزنده ای که خواندن ان تاثیری عمیق بر روح و روانم بر جای می گذاشت همین قابوس نامه بود که مولفش عنصر المعالی یکی از نویسندگان قرن پنجم اسلام محسوب می گردد و از او امیر روشن ضمیر تعبیر کرده اند زیبایی و معنویت و اموزندگی این اثر پر مغز نقش تعیین کننده وسرنوشت سازی  در زندگانی وحیات اجتماعی ام تاثیر بسزایی داشت.

2-1- اهداف تحقیق

الف: مضامین اخلاقی شخصیت های موجود در سیاستنامه و قابوسنامه و بررسی خصوصیات اخلاقی و روحی آنها به دانشجویان رشته ی ادبیات فارسی و علاقمندان به آن .

ب: دیگر اینکه بعضی از مضامین اخلاقی سیاستنامه و قابوسنامه به مرور زمان در این دوران به فراموشی سپرده شده اند و در این تحقیق سعی بر آن است تا اطلاعاتی در مورد مسائل اخلاقی و اهداف آنها بیان شود .

ج: با بهره گرفتن از این پژوهش یک الگوی ساختاری بدست می آید که مورد استفاده پژوهشگران در زمینه ی آثار ادبی قرار گیرد.

3-1- سوالات تحقیق

1-ادبیات تعلیمی چیست؟

2-مضامین اخلاقی قرن پنجم چیست؟

3-جایگاه اخلاق و مضامین اخلاقی در سیاستنامه و قابوسنامه بیان کنید؟

4-1- فرضیات تحقیق

الف: تطبیق مضامین اخلاقی شخصیت ها در این تحقیق به ما كمك می شود كه با اشخاص روحیات و رفتار آنها آشنا شویم

ب: شخصیتهای موضوع های موجود كتاب سیاستنامه هم پند است و هم حكمت هم مثل و تفسیر قران واخبار پیغمبر و قصص انبیاء و سیر حكایات پادشاهان عادل از گذشتگان خبر می 

فصل اول: کلیات

1-1) تعریف مساله    ………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2) سفر در سیرالعباد الی‌المعاد سنایی ……………………………………………………………………. 2

1-3) سفر در هشت کتاب سپهری……………………………………………………………………………….. 4      

1-4) پیشینه‌پژوهش ………………………………………………………………………………………………. 5

1-5) اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………. 7 

1-6) حدود پژوهش …………………………………………………………………………………………………….. 7

1-7) پرسش‌های پژوهش …………………………………………………………………………………………… 7

1-8) شیوه‌های پژوهش ……………………………………………………………………………………………… 8     

1-9) زمان‌بندی اجرای پروژه …………………………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: چارچوب مفهومی تحقیق

2) چارچوب مفهومی تحقیق …………………………………………………………………………………… 10

2-1) سفر در لغت …………………………………………………………………………………………………….. 10

2-2) سفر در قرآن و احادیث و روایات ………………………………………………………………………11

2-3) سفر و مسافر در اصطلاح عرفانی …………………………………………………………………….. 14   

2-4) انواع سفر در عرفان …………………………………………………………………………………………..15

2-4-1) سفر آفاقی(ظاهری) ………………………………………………………………………………….. 16

2-4-1-1) انگیزه‌های سفر آفاقی ………………………………………………………………………….. 16

2-4-1-2) آداب سفر از دیدگاه روایات و احادیث و عرفا …………………………………….. 18

2-4-2) سفر انفسی (باطنی) …………………………………………………………………………… 20 

2-5) ضرورت دلیل و راهنما در سفرهای آفاقی و انفسی ………………………………. 22     

2-6) سفر در مکتب‌های ادبی معاصر ………………………………………………………………. 24

2-6-1) سفر به اسطوره …………………………………………………………………………………… 25

2-6-2) سفر به شرق ………………………………………………………………………………………….26

2-6-3) سفر به کودکی …………………………………………………………………………………….. 27

فصل سوم: زندگی‌نامه سهراب سپهری و سنایی

3-1) زندگی سنایی ‌…………………………………………………………………………………………. 29

3-2) زندگی سهراب سپهری ………………………………………………………………………….. 32

فصل چهارم: سفر در شعر سهراب سپهری و سنایی

4-1) بررسی مفهوم سفر در سیرالعباد …………………………………………………………….. 39

4-1-1) انگیزه سفر ………………………………………………………………………………………….. 39 

4-1-1-1) احساس غربت روح در این جهان و اصل آسمانی آن ……………………….. 40

4-1-1-2) نیاز فطری انسان  به تعالی و تکامل …………………………………………….. 41

4-1-2) مراحل و موانع سفر …………………………………………………………………………..  42

4-1-2-1) مراحل صعودی سفر ……………………………………………………………………… 42 

4-1-2-2) ضرورت پیر یا راهنما ……………………………………………………………………. 45

4-1-2-3) موانع صعودی سفر ………………………………………………………………………. 47

4-1-2-3-1)گذار از موانع عالم صغیر …………………………………………………………… 48

4-1-2-3-1-1) جوهر خاک و صفات آن …………………………………………………….. 48

4-1-2-3-1-2) جوهر آب و صفات آن ……………………………………………………….. 51

4-1-2-3-1-3) جوهر باد و صفات آن ……………………………………………………….. 52

4-1-2-3-1-4) جوهر آتش و صفات آن …………………………………………………… 54

4-1-2-3-2) گذار از موانع عالم کبیر ………………………………………………………… 55 

4-1-3) نتیجه‌ی سفر و مدینه فاضله‌ی سنایی …………………………………………… 59 

4-1-4) پایان سفر و بازگشت از عروج ………………………………………………………… 61

4-2) بررسی مفهوم سفر در هشت کتاب ……………………………………………………. 62

4-2-1) مرگ رنگ ……………………………………………………………………………………… 63

4-2-2) زندگی خواب‌ها ……………………………………………………………………………… 64

4-2-3) آوار آفتاب ……………………………………………………………………………………… 68

4-2-4) شرق اندوه …………………………………………………………………………………….. 72

4-2-5) صدای پای آب ……………………………………………………………………………….75

4-2-6) مسافر ……………………………………………………………………………………………. 84

4-2-6-1) تنهایی و عشق …………………………………………………………………………. 84

4-2-6-2) انتظار برای پایان سفر …………………………………………………………….. 87

4-2-6-3) سفر به تمدن‌های کهن بشری ………………………………………………… 89

4-2-6-4) مرور سفرهای آفاقی ………………………………………………………………… 91

4-2-6-5) سفر به اسطوره طبیعت و کودکی ………………………………………….. 92

4-2-7) حجم سبز ……………………………………………………………………………………. 94

4-2-8) ما هیچ، ما نگاه ……………………………………………………………………………. 100  

4-3) مقایسه مفهوم سفر در سیرالعباد و هشت کتاب ……………………………. 102  

 

 

4-3-1) تفاوت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب …………………… 103

4-3-2) شباهت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب ………………… 106

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1) نتیجه‌گیری …………………………………………………………………………………….. 112

5-2) منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………… 115 

چکیده:

سفر از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات است. این مفهوم در طول دوره‌های مختلف ادب فارسی و حتی جهان جلوه‌های متفاوتی به خود گرفته است. سفر درونی و بیرونی، سفر تخیلی و … . یکی از شاخه‌های مهم فرهنگ و ادبیات فارسی، عرفان است؛ این پدیده برای خود اصطلاحات خاصی را به ارمغان آورد. یکی از اصطلاحات عرفانی، مفهوم سفر است. سفر در این معنا علاوه بر شکل ظاهری آن که طی مسافت است و آن نیز با قصد خاصی در عرفان انجام می‌شود، یک معنای خاص و اصطلاحی نیز دارد که در مجموع به معنای بریدن از خود و دنیای فرودین به سوی عالم بالا و در نهایت فنای فی‌الحق است.

در این پایان‌نامه تلاش شده تا مفهوم سفر در یکی از آثار برجسته کلاسیک با نام سیرالعباد الی‌المعاد که سفر در آن در معنای خاص و اصطلاحی عرفانی مطرح است و همچنین در یکی از آثار برجسته معاصر با نام هشت کتاب که سفر در آن به شکل ویژه و با زبان خاص عرفانی خود، ظهور و بروز پیدا کرده بررسی گردد: اینکه سنایی در سفری نمادین در سیرالعباد خود که پایه‌های آن بر تصوف و عرفان کهن است، به بیان راه‌های گشایش بندهایی که بر پای انسان دور شده از اصل خویش وجود دارد، می‌پردازد و سپهری نیر در سفرهایی واقعی و ذهنی، در واقع مسیر سفر روحانی و عرفانی‌ای را طی می‌کند که طول آن با طول دوره‌ی زندگانی وی هماهنگ است و در هشت کتاب به نمایش در می‌آید. بعد از این تحلیل، به مقایسه سفر در دو اثر یاد شده پرداخته می‌شود و برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن نیز بیان می‌گردد.

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسأله

سفر یکی از مهم‌ترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است. سفرهای تخیلی و واقعی، سفر به عالم درون و بیرون… که همه از بن‌ مایه‌های اصلی ادبیات به حساب می‌آیند. سفر یکی از ابعاد ناب تجربه‌ی بشری است، گویی که خاک انسان با سفر سرشته شده است. اولین مسافر حضرت آدم است و اولین سفر، هبوط حضرت آدم به عالم خاکی است.

 سفر به عنوان یکی از پدیده‌های پر بسامد در ادبیات فارسی وقتی وارد حوزه‌ی ادبیات عرفانی می‌شود از معنا و مفهومی خاص برخوردار می‌گردد.

سنایی به عنوان یکی از شعرای بزرگ و عارف کلاسیک در اثری که آن را سیرالعباد الی‌المعاد نامید، این مفهوم را در معنای خاص و عرفانی آن به کار گرفت. سهراب سپهری نیز به عنوان یکی از شاعران مطرح معاصر که دارای عرفان خاص خود است، این مفهوم را به شکل گسترده و محسوسی در شعرش به کار گرفت. هم‌چنین با نگاهی گذرا به زندگی شخصی سپهری مشخص می گردد که وی بخش عمده ای از زندگی‌اش را در سیر و سفر گذراند. این سیر و سفرها که به انگیزه‌ی نقاشی و کسب علم صورت می‌گرفت در شکل‌گیری سفر روحی و انفسی او تاثیر بسزایی داشت. به عبارت دیگر سپهری توانست پیوند معناداری میان سفر آفاقی و انفسی برقرار کند.

 این سفر‌ها در دو اثر  مد‌نظر در اساس و بنیاد با هم مشترک‌اند و هدف آن‌ ها، برداشتن قید‌هایی است که انسان را از مبدا و اصلش دور می‌کند، هم‌چنین دو اثر یاد شده دارای تفاوت‌هایی نیز در روش و جزئیات مانند بی‌توجهی سنایی به ماسوی الله و توجه سپهری به طبیعت و عالم بیرون، اعتقاد به همراهی عقل در سفر روحانی توسط سنایی و اعتقاد به عشق توسط سپهری می‌باشد که در این پایان‌نامه در تحلیلی قیاسی به بررسی و بیان آن در فصل‌های مرتبط پرداخته شد.

2-1- سفر در سیرالعباد إلی المعاد سنایی

 صوفیان سیر و سلوک روحانی انسان را در آثار خود در قالب قصه و تمثیل و با رمز و کنایه بیان کرده‌اند از جمله حکایات عرفانی ابن سینا و رسائل سهروردی .

سیرالعباد همان‌طور که از نامش بر می‌آید سفری است به مبدأ و معاد. سنایی در قالب سالکی مشتاق خاستگاه و منزلت سرآغاز خویش، پس از آگاهی از موقعیت و وضعیت انسان در هستی به راهنمایی پیر، سفری را آغاز می‌کند که سراسر سمبلیک و رمزی است. سفر سنایی معراج گونه است که در چهار مرحله شکل می‌گیرد. در مرحله‌ی اول، از مراتب شکل‌گیری انسان از روح نباتی، حیوانی و سپس پیوستن روح انسانی یا نفس ناطقه سخن می‌گوید که این مرحله پیمودن نیمه اول دایره‌ی حیات یا قوس نزولی است:

دانکه در ساحت سرای کَهُن

سوی پستی رسیدم از بالا

چون تهی شد ز من مشیمه کن

حلقه در گوش  ز « اهبطوا منها»
(سنایی، 28-29)

مرحله‌ی دوم سفر که در سیرالعباد از کمک و یاری پیر آغاز می‌شود در‌واقع همان پیمودن سیر صعودی سفراست که با رنج‌ها و مراحل دشواری همراه است؛ این بخش اصلی‌ترین و مهم‌ترین مرحله‌ی سفر در سیرالعباد می‌باشد که در آن سنایی پس از راهبری پیر، از طبایع و صفات پست انسانی می‌گذرد و با عبور از چهار عنصر خاک، آب، باد و آتش و طبایع مربوط به هریک به سیر در افلاک می‌رسد و هر فلک را نیز با صفاتی که مشخصه آن است پشت سر می‌گذارد… با رسیدن سنایی یا سالک به عقل کل پیر و سالک با هم متحد و یکی می‌شوند و از وجود سالک چیزی باقی نمی‌ماند:

آن مکان بر دلم چو دشمن شد

چون از آن اصل و مایه فرد شدم

در زمان من نماندم او من شد

طفل بودم هنوز مرد شدم

(سنایی، 2-461)

سنایی در مرحله‌ی سوم سفر به مدینه فاضله خویش که همان رسیدن در جمع اهل فنا و توحید می‌باشد، دست می‌یابد اما در مرحله‌ی آخر به ناچار به دلیل قید صورت و ماده، وارد مرحله‌ی چهارم سفر یعنی بازگشت از عروج می‌شود.

3-1- سفر در هشت کتاب سهراب سپهری

با نگاهی گذرا به هشت کتاب سپهری، با شاعری رو به رو می‌شویم که از اولین دفتر شعر خود تا آخرین آن، پیوسته در سفر یا در آرزوی سفر است. و دلیل این مدعا را تنها در کلمه‌ها و فعل‌هایی که همه نشان از حرکت دارند، می‌توان یافت:

کلمه ها: راه- جاده- جای پا- نفس- سفر- کفش- چمدان- جامه- لباس- مسافر- عبور- رخت- عزیمت و…

فعل‌ها: راه افتادم- می‌گشت- می‌برد- خواهم آمد- خواهم آورد- باید رفت- گذشت- پیمود- می‌رفت- دور باید شد- همچنان خواهم راند- تا سواد قریه راهی بود- می‌گذشتم- کفش‌هایم کو- کوچاند- به سمتی برود- چند ساعت راه است- چه اندازه راه است و رفت تا لب هیچ و… (حقوقی، 1384، 42)

این سفرها که گاه عینی و آفاقی‌اند، بازتاب سفرهای متعددی است که او به شرق و غرب عالم داشته است، سفرهایی که از سال 1336 آغاز و تا یک سال قبل از مرگش یعنی سال 1358 ادامه یافت.

 سفر مرا به زمین‌های استوایی برد/ و زیر سایه‌ی آن «بانیان» سبز تنومند

و نیمه راه سفر، روی ساحل جمنا/ نشسته بودم/ و عکس تاج محل را در آب نگاه می‌کردم.

(مسافر، 308)   

این سفرها که به بهانه‌ی نقاشی و در واقع برای یافتن حقیقت و یک جهان‌بینی خاص صورت گرفت کم کم تبدیل به سفری ذهنی و انفسی در شاعر گردید.

سپهری بر خلاف شاعران دوره‌ی خود که سعادت آدمی را در تغییر نظام سیاسی و اقتصادی موجود می‌دانستند، معتقد بود که نجات آدمی نه از بیرون بلکه از درون اوست.(لنگرودی، 1381، 643) و او آن‌چه را که در سیر آفاق دیده و تجربه کرده بود، اینک در سیر انفسی در قالب جهان‌بینی و نگرش خود نسبت به مسائل گردیده و تجربه کرده، بیان می‌کند:

هنوز در سفرم/ خیال می‌کنم/ در آب‌های جهان قایقی است/ و من – مسافر قایق- هزارها سال است/ سرود زنده‌ی دریانوردهای کهن/ به گوش روزنه‌های فصول می‌خوانم/ و پیش می‌رانم       (مسافر، 302)                                                                                                

«جهان به اقیانوسی تشبیه شده است، دریانوردهای کهن، عارفان و جستجوگران باستانی معرفت‌اند» (شمیسا، 1370، 140) و آن‌جا که می‌گوید: من از کدام طرف می‌رسم به یک هدهد؟ (مسافر، 304) هدهد در متون عرفانی ما مثلاً منطق‌الطیر، رمز مرشد و شیخ آگاه است:

مرحبا ای هدهد هادی شده         در حقیقت پیک هر وادی شده   (همان، 1370، 145)

خداجویی و خداشناسی یکی از خواسته ها و نیاز های اصلی بشر است. فردوسی شاعری یکتاپرست است و سراسر شاهنامه سرشار از نام و یاد خداست در واقع تمام تار و پود شاهنامه متأثر از بینشی توحیدی است و این نتیجه تاثیر مستقیم عقاید فکری و مذهبی  فردوسی در شاهنامه است. فردوسی اشعار خود را  با حمد خدا آغاز نموده  و این روش پسندیده را در همه ی    باب ها  و فصول دیگر نیز تکرار کرده است  خدا شناسی در توحید  یکی از محورهای اساسی شاهنامه است . کسی که شاهنامه را  با دید تحقیقی می خواند ناخود اگاه در ذهنش  یک محور  فکری که دارای  وحدت کلی و یکپارچگی  است تداعی  می شود این محور فکری همان  قوای اهریمنی  و نیروهای یزدانی و خیر است . درگیری این دو مبدأ  خیر و شر  که متاثر  از آیین باستانی  ایران قدیم است  در شاهنامه به صورت  یک جریان فکری  دنباله دار  ادامه دارد  و در هر بخش  سنبل ها و نمودهای خاصی  به خود می گیرد.

مقدمه:

تاریخ و فرهنگ هر قوم شناسنامه ملی آن قوم را تشکیل می دهد.تکنولوژی بدون فرهنگ انسان را به ماشین تبدیل می کند. بی شک علت سرگردانی بسیاری ، همین دور بودن از فرهنگ و ناآگاهی از ویژگی های  ملی است. فرهنگ سرچشمه عشق به زیبایی، دوستی، راستی و نیکی است و آنجا که هنر و فرهنگ نباشد، بشر در خطر تباهی و زوال است.

فرهنگ و ادب سرزمین کهنسال ایران یکی از غنی ترین و گسترده ترین فرهنگ هادر جهان است، سابقه این فرهنگ بارور و نامدار، چنان که از لا به لای “یشت ها” به چشم می خورد ، به دوران زندگی مشترک هند و ایران می پیوندد. از جهت برخورداری از دین و عرفان و فلسفه ، ایران کشوری است که نخستین دین یکتاپرستی (توحیدی)را با  همه ارزش های عالی و اصول اخلاقی و مبانی عقلی آن به جهانیان پیشکش کرد.

ایران سرزمین آیین ها و دین های بزرگی از جمله آیین های زرتشت ، میترا، مانی، مزدک ، و شیعه نیز هست. پیدایش اشو زرتشت و پذیرش پیام او در ایران ، رویدادی بزرگ بود.

کشور ما از جهت شعر و ادبیات نیز غنی است و  شهرت جهانگیر دارد.اشعار خداوندگاران سخن پارسی چون فردوسی ، سعدی، حافظ، و صدها شاعر نامدار دیگر، همه جا دل ها را به هیجان  می آورد و اندیشه ها را به اعلی مرتبه کمال می رسانند و به  ما را در انجام وظیفه انسانی خود الهام می بخشد.

ایرانیان گروهی از آریایی ها هستند که پس از مهاجرت به بخش های بلند سرزمین های واقع در جنوب دریای مازندران، این سرزمین ها را ایران نام نهادند، که طبق نوشته های باستانی چون اوستا به معنی سرزمین آریایی ها است.

قبل از مهاجرت ، اجتماع اقوام آریایی هند و ایرانی به سه طبقه تقسیم شده بودند:

1- روحانیون

2- جنگ جویان

3- کشاورزان

   این طبقه بندی اجتماعی در پرستش مذهبی نیز رعایت می شده؛ یعنی هر یک از آن طبقات اجتماعی، خدایان ویژه خود را داشته اند. یکی از این خدایان “مهر ” نام دارد. مهر را در  قدیم ترین دست نوشته ها ی ایران باستان یعنی اوستا، و در هندوستان در “ودا” می یابیم.

آیین مهر یکی از کهن ترین دین های جهان است و از جمله دین های راز آمیز به شمار می رود.

آیین مهر بر ادبیات هزار ساله فارسی چه نظم و چه نثر تأثیر فراوان نهاده است. تأثیر این آیین باستان تنها در شاهنامه فردوسی، گرشاسب نامه ، قابوس نامه و سیاست نامه خلاصه  نمی شود، بلکه می توان گفت ادبیات فارسی همیشه با نشان و علامت ایران باستان آراسته شده است.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

ایرانیان همواره مردمی خداشناس بوده‌اند. ایران فرهنگ بسیاری از کشورها را در بر می‌گیرد که شاهنامه در آنها بخشی از میراث فرهنگی شان است. از سوی دیگر ریشه هر جنگی در اختلاف نهفته است. یافتن ریشه‌های مشترک به کاهش اختلاف و در پی آن گسترش آرامش و دوستی خواهد انجامید. از

 آنجا که سراینده شاهنامه، حکیم توس، در کودکی فرهنگ را از موبدان زرتشتی آموخته، به نظر می‌رسد که دین زرتشتی بر دیدگاه شاهنامه در باره خداوند اثر گذاشته باشد. بنا بر شاهنامه، فردوسی مسلمانی شیعه بوده، از این رو به نظر می‌رسد که سراینده شاهنامه تفاوت چندانی در خداشناسی این دو دین ندیده باشد. نگارنده بر آن است که با بررسی خداشناسی شاهنامه، تاثیر دین زرتشتی بر دیدگاه شاهنامه در این باره را بررسی نماید.

2-1- اهمیت تحقیق

بحث خداشناسی در شاهنامه و دین زرتشت از جمله مباحث مهم در میان تمامی جوامع ادبی واساطیر گذشته بشر بوده که بیانگر اهمیت این موضوع درسرنوشت نهایی انسان است. در این پژوهش سعی برآن شده تا با یک شیوه مطالعاتی تطبیقی- تحلیلی، خداشناسی را در شاهنامه و دین زرتشت با تأکید برمسائلی چون: یکتاپرستی، عرفان، مرگ و رستاخیز و … مورد بررسی قرار گیرد .

3-1- اهداف تحقیق

1- دانایی رمز جلوگیری از جنگ و گسترش آشتی و دوستی میان مردم است.

2- یافتن ریشه‌های مشترک به همگرایی مردم و کشورها خواهد انجامید.

3- شاهنامه میراث فرهنگی مشترک کشورهای ایرانی است.

4- شناخت بن‌مایه، اندازه و نوع خداشناسی شاهنامه.

4-1- پرسش های تحقیق

1- دیدگاه شاهنامه در مورد خداشناسی چیست؟

2- دیدگاه شاهنامه در مورد خیر و شر چیست؟

3- دیدگاه گاتها در مورد خیر و شر چیست؟

5-1- فرضیه تحقیق

خداشناسی زرتشتی بر خداشناسی شاهنامه اثر گذاشته است.

6-1- روش کار تحقیق