گویش جوشانی متعلق به روستای جوشان، از روستاهای بخش گلباف دراستان کرمان است. در پژوهش حاضر تلاش شده است گویش جوشانی بررسی و تحلیل زبان­شناختی شود. داده ­های پژوهش حاضر در مدت 4 سال زندگی پژوهشگر در منطقه­ جوشان و رابطه­ نزدیک با گویشوران جمع­آوری شده ­اند که بیشتر آن­ها مسن، بی سواد و سفر نکرده بودند. حاصل بررسی این داده ­ها در چهار بخش اصلی واج­شناسی، ساختواژه (صرف)، نحو و واژگان دسته­بندی شدند که به تفکیک عبارتند از: دستگاه واجی (واکه­ها و همخوان­های جوشانی)، الگوی هجایی، فرایندهای واجی (قلب، افزایش، حذف، کاهش، ابدال، کاهش واکه­ای، سایشی شدگی، همگونی و واکرفتگی)، ساختواژه­ی اسمی (فرایند کشش یا دوواکه­ای­شدگی و پسوند /u/ در آخر اسامی اشخاص)، ساختواژه­ی فعلی (ساختار « فعل + شناسه + ضمیر متصل مفعولی» و تبدیل  /u/  و  /ɑ/   به  /ɪ/  در فعل و صورت فعلی نادر)، نحو (حذف نقش­نمای اضافه در ساخت­های اضافی و وصفی) و واژگان (شیوه­ شمارش اعداد در جوشانی و واژه­ های باقی­مانده از فارسی میانه).نتایج به دست آمده در هر بخش با گونه­ فارسی معیار مقایسه شدند و پس از مشاهده­ تفاوت­ها در حوزه های مختلف، بر مبنای تعاریف علمی، اصطلاح “گویش” برای این گونه­ زبانی انتخاب شد.

واژگان کلیدی: تحلیل زبان­شناختی، گویش جوشانی، واج­شناسی، ساختواژه(صرف) ، نحو، واژگان

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                صفحه

فصل اول: طرح مسأله ……………………………………………………………………….. 1

1-1 مقدمه …………………………………………………………………………………… 2

1-2 بیان مسأله …………………………………………………………. 4

1-3 اهداف پژوهش ……………………………………………………………………. 5

1-4 ضرورت انجام پژوهش …………………………………………………………………….. 5

1-5 استفاده کنندگان از نتایج پژوهش ……………………………………… 6

1-6 پرسش­های پژوهش …………………………………………………………….. 7

1-7 فرضیه ­های پژوهش …………………………………………………………….. 7

1-8 تعریف مفاهیم کلیدی …………………………………………………….. 8

ساختار پژوهش ……………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: بررسی پیشینه­ی تحقیق ………………………………………….. 10

2-1 مقدمه ……………………………………………………………………………….. 11

2-2 پژوهش­های ایرانی………. …………………………………………………………… 12

2-2-1پژوهش­های استان کرمان ………………………………………………….. 12

2-2-2 بررسی اجمالی گویش­ها …………………………………………………………15

2-2-3 پژوهش­های حوزه­ صرف و نحو ……………………………………………. 18

2-2-4 پژوهش­های حوزه­ واژگان …………………………………………………… 20

2-2-5 پژوهش­های حوزه­ واج­شناسی و آواشناسی ……………………………….. 23

2-3 پژوهش­های خارج از ایران …………………………………………………. 25

فصل سوم: روش انجام پژوهش …………………………………………………. 30

3-1 مقدمه …………………………………………………………………….. 31

3-2 نوع تحقیق ……………………………………………………………….. 31

3-3 متغیرها ………………………………………………………………………. 32

3-4 داده ­ها …………………………………………………………………….. 32

3-5 شیوه­ جمع­آوری داده ­ها ……………………………………….. 32

3-6 گویشوران …………………………………………………………………………. 33

3-7 ابزارهای تحقیق ………………………………………………………………. 33

فصل چهارم: تحلیل داده ­ها ……………………………………………………… 34

4-1 مقدمه …………………………………………………………………………… 35

4-2 دستگاه واجی ………………………………………………………………. 35

4-2-1 همخوان­های گویش جوشانی …………………………………………. 35

4-2-2 توصیف و تحلیل همخوان­ها ……………………………………………………. 38

4-2-3 واکه­های گویش جوشانی …………………………………………….. 42

4-3 الگوی هجایی در گویش جوشانی ………………………………………… 45

4-4 فرایندهای واجی …………………………………………………………………. 45

4-4-1 قلب ………………………………………………………………………………………… 46

4-4-2 افزایش ………………………………………………………………………………… 47

4-4-2-1 افزایش واکه­ای ……………………………………………….. 47

4-4-2-2 افزایش همخوانی ………………………………………………………… 48

4-4-3 حذف …………………………………………………………………….. 48

4-4-3-1 حذف /h/ و کشش جبرانی …………………………………………………………… 49

4-4-3-2 حذف /h/ از پایان واژه بعد از واکه­ی کشیده ………………………… 49

4-4-3-3 حذف /ʔ/ و کشش جبرانی …………………………………………… 50

4-4-3-4 حذف هجایی …………………………………………………………………… 51

4-4-4 کاهش …………………………………………………………………………….. 51

4-4-5 ابدال …………………………………………………………………………. 53

4-4-5-1 ابدال واکه­ای …………………………………………… 53

4-4-5-1-1 ابدال  /o/  یا  /u/   به  /ɑ/ ……………………………………….. 53

4-4-5-1-2 ابدال /ɑ/ به /o/ یا /u/ ……………………………………………. 54

4-4-5-1-3  ابدال  /e/  به  /ᴂ/ ……………………………………………….. 55

4-4-5-1-4 کاهش واکه­ای …………………………………………………… 56

 

 

4-4-5-2   ابدال همخوانی ……………………………………………….. 58

4-4-5-2-1   تبدیل  /r/  و  /l/  به یکدیگر …………………………………. 58

4-4-6  سایشی شدگی ………………………………………………… 59

4-4-7  همگونی ………………………………………………………………………. 60

4-4-8  واکرفتگی …………………………………………………………………….. 61

4-5  ساختواژه ……………………………………………………………………….. 61

4-5-1 ساختواژه­ی اسمی ……………………………………………………………….. 62

4-5-1-1  فرایند کشش یا دو واکه­ای شدگی …………………………………… 62

4-5-1-2   پسوند /u/  در آخر اسامی اشخاص …………………………………… 62

4-5-2  ساختواژه­ی فعلی ……………………………………………………. 65

4-5-2-1 شکل خاص صرف ساختار: « فعل + شناسه + ضمیر متصل مفعولی» در گویش جوشانی …. 65

4-5-2-2  قواعد واجی حاکم بر این ساختار و ساختارهای مشابه با ضمایر متصل……….. 6

4-5-2-2-1  حذف واکه­ی قبل از جفت شناسه + ضمیر متصل مفعولی ……. 69

4-5-2-2-2  تبدیل واج /e/ به /ᴂ/  قبل از ضمیر متصل مفعولی ……….. 71

4-5-2-3  حذف هجایی …………… 71

4-5-2-4  صورت­های فعلی یکسان با دو معنی متفاوت …………………………73

4-5-3   تبدیل  /u/  و  /ɑ/   به  /ɪ/  در فعل و صورت فعلی نادر ……………… 75

4-6  نحو ………………………………………. 76

4-6-1 حذف نقش­نمای اضافه در ساختهای اضافی و وصفی ……………………. 77

4-7  واژگان ………………………………………………………… 77

4-7-1  شمارش اعداد در جوشانی …………………………………. 77

4-7-2  واژه­ های باقی مانده از فارسی میانه …………………………………. 80

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری …………………………………………. 82

5-1  مقدمه ……………………………………………………………. 83

5-2  پرسش­ها و فرضیه ­های پژوهش ………………………………….. 83

5-3  نتایج پژوهش …………………………………………………….. 89

5-4  مقایسه­ نتایج پژوهش با مطالعات گذشته …………………. 92

5-5  محدودیت­های انجام پژوهش ……………………………………… 93

5-6  پیشنهادهایی برای پژوهش های آینده ……………………. 94

– مقدمه

زبان[1] به منظور برآورده کردن نیازهای مردم شکل گرفته و برطبق همین نیاز به شیوه­ای کاربردی سازماندهی شده است (هلیدی، 1994؛ xiii). اگرچه از نظر علمی نمی­توان هیچ زبانی را بر زبان دیگر برتری داد و زبانی را کامل­تر یا ناقص­تر از زبان دیگری دانست، اما می­توان با احتیاط به این گفته استناد کرد که زبان­ها با یکدیگر تفاوت­هایی دارند. علت وجود این تفاوت­ها را می توان بدین صورت توضیح داد. ابتدا باید گفت بر پایه­ آنچه در حوزه­[2]ی علم زبان­شناسی تاریخی[3] مطرح و بررسی می­ شود، هر زبان در طول دوران حیات خود مسیری از تغییر[4] و تکامل[5] را طی می­ کند. اگرچه ممکن است تعدادی از زبان­ها در گذشته به صورت یک زبان مادر[6] بوده ­اند، به دلیل مهاجرت و دوری زبان­های خویشاوند از یکدیگر، این زبان­ها اکنون شباهت بسیار کمی با یکدیگر دارند. این تفاوت از آنجا ناشی می­ شود که سخنوران[7] هر زبان بر طبق نیاز خود از زبان استفاده می­ کنند. یعنی برپایه­ محیط، نیازها و فرهنگ خود، زبان را به شکل مورد استفاده­ی خود شکل می­ دهند و واژگان[8] و اصطلاحات[9] خاص فرهنگی، بومی و ملی خود را می­سازند.

    در مقیاس کوچکتر درون یک جامعه با یک زبان مشترک، گویش[10]ها و لهجه[11]­ها فرایند مشابهی را طی می­ کنند که در نهایت سبب متمایز شدن آن­ها از یکدیگر می­ شود. البته مشخص است که این تمایز[12] در حد تمایز میان زبان­هایی که زمانی خویشاوند بوده ­اند و اکنون از یکدیگر جدا شده ­اند نیست، اما با این وجود تفاوت­ها قابل تشخیص است و دلیل اثبات وجود این تفاوت­ها، وجود عینی گویش­ها و لهجه­ها و تمایز بارز میان آنهاست.

    استان کرمان در حال حاضر بزرگترین استان کشور از نظر مساحت می­باشد که به تبع تعداد زیادی شهرستان، بخش و روستا دارد. این مناطق به دلایل زیادی از جمله بعد مسافت و تفاوت­های فرهنگی عمده از نظر گونه[13]­ی زبانی مورد استفاده بسیار با یکدیگر تفاوت دارند. بعضی از این تفاوت­ها تا حدی است که به طور کامل باعث عدم درک متقابل[14] میان گویشور[15]ان دو منطقه می­ شود. به عنوان مثال از گونه­ مورد استفاده در شهرستان­های جنوبی استان کرمان مثل قلعه­گنج، کهنوج و منوجان بر حسب معیارهای زبان­شناسی[16]، می­توان به عنوان یک زبان متفاوت با فارسی[17] نام برد؛ به این دلیل که این گونه­ زبانی به هیچ وجه برای گویشوران زبان فارسی در هیچ یک از مناطق دیگر کشور قابل فهم نیست. بر پایه­ مواردی که در بالا ذکر شد، استان کرمان یکی از مناطق پر تنوع از لحاظ گونه­ های زبانی است. گونه­ های موجود در این استان تا حد زیادی مطالعه و بررسی شده ­اند. اما مسلماً هنوز گستره­ی بسیار وسیعی از گونه­ های زبانی خاص در این استان وجود دارد که نیازمند مطالعه و ثبت علمی هستند.

    گویش جوشانی[18] متعلق به روستای جوشان[19]، از توابع بخش گلباف واقع در استان کرمان است. این روستا در 80 کیلومتری جنوب شهر کرمان واقع شده و تا مرکز بخش گلباف 30 کیلومتر فاصله دارد. این روستا خود شامل 7 روستای کوچکتر است که به ترتیب از شمال به جنوب عبارتند از حسن آباد، پشیش کوئیه، دهوئیه، جوشان، سعد آباد، محسن آباد و هشتادان. محکم­ترین پیش ­بینی در مورد نام روستای جوشان این است که این روستا نام خود را از چشمه­ی آب گرمی که در فاصله­ی 4 کیلومتری این روستا واقع شده و از بارزترین ویژگی­های یک چشمه­ی آب گرم یعنی”جوشان” بودن گرفته است. تلفظ[20] معیار نام این روستا به صورت /ʤuʃɑn/ است؛ که البته نام خود روستا در گویش جوشانی /ʤewʃun/ است. گویش جوشانی به علت نزدیکی جغرافیایی به مرکز استان کرمان شباهت زیادی به گویش کرمانی پیدا کرده است. اما با این وجود تفاوت­های چشمگیری با این گویش و در مجموع گویش معیار دارد.

    هر گویش تعداد نسبتأ زیادی واژگان مختص به خود دارد. اما علاوه بر واژگان محلی و بومی، یک گویش، فرایندهای واجی[21] و همچنین نظام دستوری شامل صرف[22] و نحو[23] و بعضاً دستگاه واجی[24] مختص به خود را دارد که روی هم عواملی هستند که لهجه و آهنگ[25] خاص سخن گفتن ساکنین یک منطقه را تشکیل می­دهند.

1-2 بیان مسئله 

از اصطلاحات پایه­ حوزه­ گویش­شناسی می­توان به “لهجه”، “گویش”، “گونه” و “زبان” اشاره کرد. “گونه” اصطلاحی خنثی است که صرف­نظر از تفاوتهای مرتبط به لهجه، گویش و زبان، به آنچه که بدان تکلم می­ شود اطلاق می­ شود (چمبرز و ترادگیل[26]، 1998: 4). “لهجه” در مواردی به کار می­رود که تفاوت میان یک یا چند گونه، آوایی/واجی باشد (همان). “گویش” به گونه ­هایی از یک زبان اطلاق می­ شود که علاوه بر تفاوتهای آوایی/واجی، تفاوتهای دستوری و واژگانی نیز داشته باشد و بین گویندگان و شنوندگان گویش­های مختلف برقراری ارتباط – کمابیش- امکان­ پذیر باشد (مک ­کبه[27]، 274:2011). چنانچه تفاوت میان دو گونه زبان آنقدر زیاد باشد که برقراری ارتباط امکان­ پذیر نباشد، آن دو گونه دو “زبان” متفاوت هستند (چمبرز و ترادگیل، 1998: 4). بنابراین، هر زبان ممکن است دارای گویش­ها و لهجه­های مختلف باشد. برای تشخیص زبان و گویش از یکدیگر از دو دسته معیارهای زبانی و غیرزبانی (سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی) استفاده می­ شود که نه مطلق هستند و نه بر یکدیگر منطبق (مدرسی، 1391 : 168).

    در پژوهش حاضر تلاش می­ شود فرایندهای واجی، آوایی و واج-واژی[28] ویژه گویش جوشانی و همچنین شیوه­ منحصر به فرد در صرف افعال در زمان[29]های مختلف در یک حالت[30] خاص از فعل[31] که در این گویش به کار می­روند، استخراج و تحلیل[32] زبان­شناختی شوند. به علاوه، این پژوهش سعی دارد علاوه بر ارائه­ دستگاه واجی گویش جوشانی، تفاوت­های این گویش با گویش معیار را، در حوزه­ واجی و آوایی، واژگان و همچنین نظام صرفی و نحوی، گردآوری و مطرح کند.

1-3 اهداف پژوهش

اهداف اصلی این پژوهش به طور خاص در چند مورد خلاصه می­شوند:

الف) بررسی و گردآوری دستگاه واجی گویش جوشانی شامل تمامی واکه[33]­ها و همخوان[34]­هایی که در این گویش در گفتار روزمره به کار می­روند و همچنین محل تولید[35] و شیوه­ تولید[36] این آواها

ب) ذکر فرایندهای واجی فعال در این گویش و ارائه­ مثال برای هر مورد

ج) ارائه و توضیح فرایندهای واج-واژی موجود در گویش جوشانی

دـ) ارائه و توضیح شیوه­ منحصر به فرد صرف افعال در زمان­های مختلف در یک حالت خاص از فعل در این گویش

 

1-4 ضرورت انجام پژوهش

    یکی از بخشهایی که در پژوهش­های زبانی و فرهنگی هر کشوری باید به طور اخص و جدی مورد تحقیق قرار گیرد بررسی و ثبت گویش­ها و لهجه­های موجود در آن کشور است. زیرا گویش­ها بخش مهمی از پیکره­ی زبانی و گنجینه­ی فرهنگی هر ملت را تشکیل می­دهند. ثبت و بررسی گویش­ها و ویژگی­های آنها موجب حفظ تاریخ، فرهنگ و ارزش­های یک کشور و مردم آن می­ شود. چرا که اگر این مهم انجام نشود، به همراه آخرین گویشور هر گویشی که ثبت نشده، آن گویش و قسمتی از فرهنگ مردم آن کشور به خاک سپرده می­ شود.

    در حوزه­ گویش­ها و به طور کلی گونه­ های زبانی ایران پژوهش­ها و فعالیت­های زیادی نیز انجام شده است. از جمله­ آنها میتوان به فعالیت­های فرهنگستان زبان و ادب فارسی اشاره کرد که شامل اقدام به گردآوری و ثبت اطلس گویشی ایران و همچنین چاپ مجله­ی علمی گویش­شناسی می­باشد. شمار بسیار مقالات و پژوهش­هایی که هر ساله در حوزه­ گویش­شناسی انجام و چاپ می شود گواه اهمیت این حوزه است.

    پژوهش حاضر نیزبا بررسی جنبه­ های مختلف گویش جوشانی، سعی دارد در راستای حفظ این گنجینه­ی مهم زبانی و فرهنگی یعنی مجموعه­ی گویش­ها و لهجه­ها و همچنین تکمیل اطلس گویشی ایران گامی بردارد.

    چند مورد از فواید گردآوری گویشهای ایرانی که توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی ارائه شده عبارت­اند از:

• بازشناسی واژگان کهن و نادر در متون ادب فارسی یا متون باز­مانده از دیگر زبان­های ایرانی که به فارسی امروز نرسیده است
• آگاهی از چگونگی دگرگونی­های آوایی/واجی، ساختواژی (صرفی)، نحوی، معنایی و واژگانی در طول زمان در مناطق مختلف
• طبقه ­بندی[37] دقیق­تر زبان­ها و گویش­های ایرانی و شناخت روابط موجود میان آن­ها
• فراهم آوردن مواد لازم برای مطالعات تاریخی – تطبیقی، به­ویژه در بازسازی صورت[38]­های کهن و شناخت مفهوم نام­های خاص
• فراهم آوردن مواد ایرانی تبار برای واژه­سازی و واژه­گزینی در زبان فارسی
• گردآوری داده­[39]های لازم برای تدوین فرهنگ ریشه­شناختی[40] زبان فارسی
• گردآوری داده ­های لازم برای تهیه­ اطلس زبان­شناسی ایران
• آگاهی از ساخت­های متفاوت زبانی و در نتیجه شناخت بهتر همگانی­های زبان[41] و امکان ارزیابی نظریه­ های زبانی
• آشنایی با آداب و رسوم، باورها و اوضاع فرهنگی و اجتماعی مناطق مختلف
• ثبت و ضبط گویش­های رو به زوال[42] برای استفاده­ی پژوهشگران آینده

 1-5 استفاده کنندگان از نتایج پژوهش

    نتایج تحقیق حاضر می ­تواند برای کلیه­ علاقمندان، دانشجویان و اساتید گرایش­های زبان­شناسی، ادبیات[43]، مردم­شناسی[44] و فرهنگ عامه مفید باشد. همچنین این پژوهش می ­تواند به عنوان بخشی از گنجینه­ی گویش­ها در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تکمیل اطلس گویشی ایران استفاده شود.

 1-6 پرسش­های پژوهش

_ دستگاه واجی گویش جوشانی شامل چه واج[45]­هایی است؟

_ آیا نظام واجی گویش جوشانی با نظام فارسی معیار[46] متفاوت است؟

_ چه فرایندهای واجی و آوایی در گویش جوشانی وجود دارد؟

_ آیا ساختواژه­ی فعلی[47] در گویش جوشانی با فارسی معیار متفاوت است؟

_ آیا گویش جوشانی از نظر ساخت انواع واژه ­ها همچون اسم[48]، صفت[49] و قید[50] تفاوتی با گونه­ معیار[51] دارد؟

1-7 فرضیه­های پژوهش

_ دستگاه واجی گویش جوشانی شبیه به دستگاه واجی گونه­ معیار است لیکن با تفاوت جزئی در محل و شیوه­ تولید بعضی آواها و تفاوت کم در تعداد واج­ها

_ بخش زیادی از فرایندهای واجی و آوایی گویش جوشانی تا حدی شبیه به دیگر گونه­ های استان کرمان است، اما فرایندهای متفاوت با آن­ها نیز در آن وجود دارد.

_ ساختواژه­ی فعلی گویش جوشانی با گونه­ معیار متفاوت است اما ساخت واژه­ی مقوله­های دیگر ممکن است چندان متفاوت نباشد.

1-8 تعریف مفاهیم کلیدی

گویش­شناسی: عبارت است از مطالعه تنوعات موجود در واژگان و ساختار دستوری زبان که به طور عمده با تنوعات جغرافیایی مرتبط است (مالکجر[52]، 2010 : 127).

گونه: اصطلاحی خنثی است که می توان آن را بدون تأکید بر لهجه یا گویش یا زبان بودن آنچه بدان تکلم می­ شود، به کار برد (چمبرز و ترادگیل، 1998: 4).

لهجه: این اصطلاح هنگامی به کار می­رود که تفاوت میان دو یا چند گونه­ یک زبان اساساً آوایی/واجی باشد (کریستال[53]، 2008).

گویش: گویش­های یک زبان گونه ­هایی از آن زبان­اند که تفاوت­های آوایی / واجی، دستوری و واژگانی با یکدیگر دارند. اما با این وجود برقراری ارتباط میان گویش­های مختلف یک زبان کم وبیش ممکن است (چمبرز و ترادگیل، 1998: 4).

زبان: هرگاه تفاوت میان دو گونه­ زبانی به اندازه­ای باشد که برقراری ارتباط را ناممکن سازد، آن دو گونه، دو «زبان» متفاوت هستند.

فرایندهای واجی: به تأثیر[54] و تأثیرپذیری­های آوایی و تظاهرات ناشی از آن، فرایندهای واجی گفته می شود. فرایندهای واجی نمایانگر ویژگی­های سطح آوایی با سطح واجی است؛ به این معنی که نشان می دهد صورت زیر ساختی و انتزاعی[55] زنجیره­ی واجی واژه ­ها و تکواژها چگونه تحقق آوایی می­یابد (مشکوة الدّینی، 1374: 130)

1-9 ساختار پژوهش

پژوهش حاضر شامل پنج فصل است. فصل اول که مقدمه­ی پژوهش است، به بیان مسئله­ پژوهش، پرسش­ها و فرضیه ­هایی که در ابتدای پژوهش مطرح بوده ­اند، اهداف و تعریف مفاهیم کلیدی پژوهش ­پرداخته است. فصل دوم پژوهش با عنوان پیشینه­ی پژوهش ارائه شده و نمونه­هایی را از پژوهش­هایی که در حوزه­ گویش­شناسی[56] انجام شده ­اند ارائه داده است. فصل سوم عنوان روش انجام پژوهش را دارد و شامل مسائلی همچون شیوه­ گردآوری داده ­ها و گویشوران می­باشد. فصل چهارم که با عنوان داده ­ها آورده شده است، به طور کامل و دقیق داده ­های گویش جوشانی را بررسی کرده است. فصل پنجم که بحث و نتیجه گیری است به تحلیل زبان­شناختی داده ­های حاصل و مقایسه­ آن­ها با پژوهش­های دیگر پرداخته و در نهایت مطالب جمع­بندی و نتیجه ­گیری شده است.