ضرورت انجام تحقیق…………………………17

هدف‌ها………………………… 20

کاربردهای متصور از تحقیق………………………… 20

روش انجام تحقیق………………………… 20

فصل دوم: ادبیات موضوع

2-1) مقدمه……………………………15

2-2) بودجه………………………… 24

2-2-1) تعریف…………………………… 24

2-2-2) اصول بودجه………………………… 25

2-3) سیر تكامل نظام های بودجه ریزی در دنیا………………28

2-3-1) بودجه وسیله ای برای كنترل…………………………. 30

2-3-2) بودجه وسیله ای برای بهبود مدیریت……………….. 31

2-3-3) بودجه وسیله ای برای برنامه ریزی اقتصادی و مدیریت عملكرد……… 33

2-4) انواع بودجه ریزی…………………………35

4-2-1) بودجه ریزی افزایشی………………………….. 35

2-4-1-2) مزیت ها و معایب بودجه ریزی افزایشی…………. 36

2-4-2) بودجه ریزی برنامه ای………………………….. 38

2-4-2-1) مفهوم و هدف…………………………… 38

2-4-2-2) مزیت ها و معایب بودجه ریزی برنامه ای…………… 40

2-4-3) بودجه ریزی بر مبنای صفر…………………………41

2-4-3-1) مفهوم و هدف…………………………… 41

2-4-3-2) مزیت ها و معایب بودجه ریزی بر مبنای صفر…………… 43

2-4-4) بودجه ریزی عملیاتی………………………….. 44

2-4-4-1) مفهوم و هدف…………………………… 44

2-4-4-2) مزیت ها و معایب بودجه ریزی عملیاتی………… 45

2-5) مفاهیم، اهداف، ویژگی‌ها و مراحل بودجه‌ریزی عملیاتی……… 53

2-5-1) مفاهیم و اهداف…………………………… 53

2-5-2) ویژگی های بودجه ریزی عملیاتی………………………….. 56

2-7) بودجه ریزی عملیاتی در واحدهای دانشگاهی………………….. 57

2-7-1) تعریف رسالت ها و كاركردهای آموزش عالی……………….. 59

2-7-1-1)كاركردهای سه گانه آموزش عالی………………………….. 59

2-8) تجاربی از اجرای بودجه ریزی عملیاتی در دانشگاه ها ……….61

2-8-1) تجارب آمریکا …………………………61

2-8-2) تجارب کشورهای اروپایی………………………….. 63

2-9)تجارب دانشگاه های ایران…………………………. 65

2-10) سایر مطالعات انجام شده…………………………. 68

2-11) چهارچوب كلی بودجه ریزی عملیاتی برای یک دانشگاه………68

2-12) الزامات بودجه ریزی عملیاتی درنظام دانشگاهی ایران……….. 69

2-12-1) باور هیأت رئیسه دانشگاه به مدیریت علمی و سیستمی…….. 69

2-12-2)مدیریت استراتژیک دانشگاه براساس یک برنامه استراتژیک……. 69

2-12-3) مدیریت برمبنای هدف و نتیجه در واحدهای دانشگاهی………. 69

2-12-4) نهادینه سازی فرهنگ و برنامه بهره وری در دانشگاه…………… 70

2-12-5) بهره برداری از نظام جامع اطلاعات مدیریت دانشگاهی………. 70

2-13) مراحل اجرای بودجه ریزی عملیاتی در دانشگاه ……………..71

2-14-1)توانایی برای اجرای بودجه ریزی عملیاتی…………..81

2-14-2)اختیار برای اجرای بودجه ریزی عملیاتی………………. 82

2-14-3) پذیرش برای اجرای بودجه ریزی عملیاتی…………….. 84

2-14-4) برنامه ریزی استراتژیک…………………………… 85

2-14-5)مدیریت عملکرد ………………………… 98

2-14-6)مدیریت تحول…………………………. 117

2-14-7)سیستم هزینه یابی بر مبنای عملکرد…………………….. 128

1-14-7-1)تاریخچه هزینه یابی بر مبنای فعالیت………………… 128

1-14-7-2)عناصر هزینه یابی بر مبنای فعالیت…………………. 131

2-14-8)نظام پاسخگویی و تشویق………………………….. 137

2-14-9)حسابرسی عملکرد…………………………. 140

2-14-10-1)هدف های حسابرسی عملكرد…………………………. 143

2-14-10-2) پرسش های كلیدی حسابرسی عملكرد………………. 144

2-14-10-3)اصول حسابرسی عملكرد…………………………. 144

2-14-10-4) تكنیک های حسابرسی عملكرد…………………………. 145

2-14-10-5)معیارهای حسابرسی عملکرد…………………………. 146

 

 

فصل سوم: روش تحقیق

3-1) مقدمه…………………………142

3-2) روش جمع آوری اطلاعات………………………… 151

3-3) ابزارهای گردآوری و اندازه گیری اطلاعات……….. 151

3-4) سئوالات تحقیق………………………….. 152

3-5) فرضیات تحقیق………………………….. 159

3-6) جامعه آماری………………………….. 164

3-7) طراحی پرسش نامه…………………………. 165

3-8) روایی و پایایی پرسش نامه…………………………. 172

-9) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………… 173

3-9-1) آزمون علامت یک نمونه ای(Sign Test)………………

3-9-2) آزمون فریدمن………………………….. 174

3-9-3) روش آنتروپی شانون(Shannon Enteropy)……………

فصل چهارم: تحلیل داده ها و یافته های پژوهش

4-1) مقدمه………………………….170

4-2) تحلیل داده ها …………………………178

4-2-1) تجزیه و تحلیل با روش آزمون علامت……………. 178

4-2-2) آزمون فریدمن………………………….. 206

4-2-3) روش آنتروپی شانون…………………………. 215

فصل پنجم: جمع بندی و نتایج

نتایج تحلیل…………………………………….221

پیشنهادات ……………………………….232

چکیده:

با محدودیت منابع مالی، چگونگی مصرف بودجه و به تبع آن اثربخشی بودجه از اولویت های دانشگاه می باشد. در این میان شیوه بودجه ریزی می تواند نقش بسیار مهمی را ایفا نماید. یکی از شیوه های نوین بودجه ریزی که چند سالی است در برخی کشورها در حال اجراست، بودجه ریزی عملیاتی است که به دنبال اثربخشی بودجه می باشد. در تعریف این شیوه بودجه ریزی می توان گفت بودجه ریزی عملیاتی برنامه عملکرد سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه(منتج از اهداف) با نتایج به دست آمده از اجرای آن برنامه را نشان می دهد.

در این تحقیق با بررسی سوابق اجرای این مدل در کشورهای مختلف، عناصر بودجه ریزی عملیاتی استخراج گردیده است و با در نظر گرفتن نقش عناصر در بودجه ریزی، به تشریح مدلی برای بودجه ریزی عملیاتی در واحدهای دانشگاهی پرداخته شده است. این مدل در بردارنده 6 عنصر اصلی شامل برنامه ریزی استراتژیک، مدیریت تحول، مدیریت عملکرد، پایش و اشراف، نظام پاسخگویی و تشویق و سیستم هزینه یابی بر مبنای فعالیت و یک عنصر جانبی تحت عنوان حسابرسی عملکرد و مؤلفه های مرتبط با هر یک(در مجموع 53 مؤلفه) می باشد. در این تحقیق پس از طراحی مدل بودجه ریزی عملیاتی، بررسی امکان پیاده سازی آن در دانشگاه امام صادق علیه السلام مورد آزمون قرار گرفته است که در نهایت از آزمون های فرضیه نتیجه گرفته شده است که امکان پیاده سازی مدل در دانشگاه وجود دارد.

در ادامه نیز به بررسی رتبه و وزن عناصر مذکور در مدل پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد تفاوت معناداری بین عناصر مدل وجود ندارد که خود نشانگر عدم وجود سلسله مراتب بین این عناصر می باشد. از سوی دیگر وزن عناصر با هم تفاوت داشته است. در این بین بالاترین وزن را مدیریت عملکرد و سیستم هزینه یابی بر مبنای فعالیت و کمترین وزن را برنامه ریزی استراتژیک و نظام پاسخگویی و تشویق دارا بوده است. از این مسئله می توان دریافت که عناصر برنامه ریزی استراتژیک و پاسخگویی، نیازمند توجه بیشتر دانشگاه برای استقرار بودجه ریزی عملیاتی می باشد.

فصل اول: کلیات

تعریف مسأله:

كمبود منابع مالی یک محدودیت عمده در هر سازمان می باشد. بدون توجه به جایگاه مالی، هیچ سازمانی نمی تواند از ایجاد نوعی مصاحبه بین اهدافش دوری كند. اگر گزینه های منطقی با آگاهی كامل شكل بگیرند سیاست های سازمان به اثربخش ترین شكل، تعیین خواهند شد. برای نیل به چنین آگاهی و دانش، باید اطلاعات كمی و كیفی به طور منظم گردآوری، سازماندهی و تحلیل گردد تا پیامدهای هزینه ها از منابع مالی محدود سازمان مشخص گردد.

در شرایط كمبود منابع سازمان برای تأمین اهداف و پوشش كلیه نیازها و تقاضاها، تصمیم سازمان مجبورند بین برنامه های گوناگون دست به انتخاب بزنند. یک فرایند منطقی تصمیم گیری برای تأمین مناسب علایق و منافع عمومی تنها از طریق استفاده از ابزار مناسب تصمیم گیری دولتی امكان پذیر است.

یكی از اشكالات اساسی فعلی نظام بودجه ریزی كشور غیر عملیاتی و شفاف نبودن می باشد كه هزینه های زیادی را به كشور تحمیل كرده است. در همین راستا، استقرار نظام بودجه ریزی ستانده محور، دادن اختیارات لازم به مدیران در انتخاب نهاده های لازم برای تولید محصولات و خدمات موردنظر، ارزیابی مستمر عملكرد مدیران و مبنا قرار دادن نتایج عملكرد به عنوان یكی از معیارهای تخصیص اعتبارات از جمله ویژگی های دیگر این نظام بودجه نویسی خواهد بود.

بودجه ریزی عملیاتی عوامل صرفه جویی و اثربخشی را به ابعاد سنتی بودجه ریزی اضافه می كند. نظام بودجه ریزی عملیاتی کارایی واثربخشی تمایز قایل می شود. درکارایی استفاده مفید از منابع مورد نظر است، در حالی كه اثربخشی با عملکرد مرتبط است. در بودجه بندی عملیاتی طبقه بندی عملیات به نحوی است كه هدف ها شفا ف تر بیان می شوند، ارزیابی بودجه سهل تر بوده و در روش هزینه بندی آن ارتباط بین داده و ستانده مورد توجه قرار می گیرد.

در این نظام سقف بودجه هر یک از دستگاه های اجرایی تعیین می گردد، در تعیین این سقف باید عواملی چون ارزیابی هزینه تولید كالا و خدمات و … كیفیت مورد توجه قرار گیرد. برای اجرای نظام بودجه ریزی عملیاتی و شفاف باید برنامه های عملیاتی دستگاه های اجرایی جهت تحقق اهداف بخش ذیربط بازبینی، اصلاح و نهایی شود. همچنین در چارچوب وظایف مصوب دستگاه های اجرایی، فعالیت های كمیت پذیر باید ذیل هر یک از برنامه های نهایی شده تعیین گردد.

علاوه بر این كه هزینه تمام هر یک از فعالیت ها برای دستیابی به هدف تعیین شده باید محاسبه گردد، یک نظام نظارتی وگزارش گیری مستمر باید در تمامی مراحل كار استقرار یابد. از سوی دیگر انجام اقدامات فوق مستلزم یک نظام هزینه یابی محصول یا خدمات در دستگاه های اجرایی با ویژگی های یاد شده می باشد.

هزینه یابی محصول یا خدمات فرایندی است كه به وسیله آن هزینه نهاده ها (مانند حقوق و دستمزد) به محصولات تعلق می گیرد. در این فرایند هزینه های كل هر دستگاه اجرایی برای تولید محصولات یا خدمات آن به نحوی اختصاص می یابد كه پاسخگوی هزینه واقعی ارائه خدمات یا تولید هر محصول باشد.

روش هزینه یابی فعالیت، اساس تعیین بودجه بخش های اجرایی و تخصیص اعتبارات خواهد بود. مشكل اساسی هزینه یابی فعالیت ها در اولین سال اجرا خواهد بود، بدیهی است در سال های بعد با بهره گرفتن از شاخص های تعدیل، هزینه تمام شده سال مبنا، مورد اصلاح قرار خواهد گرفت.

ضرورت انجام تحقیق:

دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی مسئول كشف و نشر و دانش و فراهم سازی آموزش و یادگیری عالی برای تربیت نیروی انسانی متخصص و كمك به توسعه جوامع هستند . یک دانشگاه به عنوان یک نظام (سیستم) ازچندین زیرنظام تشكیل شده است. اساسی ترین نظام مدیریتی آن نظام مالی است .نظام مالی دانشگاه به نوبه خود تحت تاثیر نظام های برون و درون دانشگاهی است .هرتغییر كوچك درمحیط بیرون یا درون دانشگاه، ممكن است بركارائی و اثربخشی نظام مالی دانشگاه تاثیر بگذارد.

با تصویب قانون ساختار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، لزوم تغییرات اساسی درنظام مدیریت دانشگاهی ایران قطعی شده است .مهمترین بخش این تغییرات مربوط به نظام مالی دانشگاه است. (ماده 10 قانون اهداف، وظائف و تشكیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و ماده 49 قانون برنامه چهارم توسعه) نگاه اجمالی به مفاد مواد قانونی فوق، نشان دهنده این واقعیت است كه ایجاد تحولات بنیادی در نظام بودجه ریزی دانشگاه ها ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به رغم تأكید قانونگذار درقانون برنامه سوم توسعه مبنی بر ایجاد تحول درنظام بودجه ریزی دولت و تغییر آن از بودجه ریزی برنامه ای به بودجه ریزی عملیاتی تا پایان سال 1383 كه آخرین سال اجرای برنامه بود، توفیق چندانی نصیب نشد. همچنان تلاش برای استقرار بودجه بندی عملیاتی ادامه داشته و در قانون برنامه چهارم توسعه نیز مورد توجه قرارگرفته است .در برنامه چهارم، دانشگاه ها نه تنها در راستای اجرای سیاست های دولت وظیفه دارند سیستم بودجه بندی خود را از برنامه ای به عملیاتی تغییر دهند، بلكه دراجرای بند الف ماده 49 قانون برنامه چهارم، ملزم به تهیه بودجه عملیاتی به منظور دستیابی به بهای تمام شده فعالیت های آموزشی و پژوهشی و تعیین هزینه سرانه دانشجو به منظور دریافت سهم بودجه دولتی خود از بودجه عمومی هستند. به این ترتیب از نقطه نظر مدیریت دانشگاهی تغییر در نظام بودجه ریزی دانشگاه ها و بازنگری و تحول اساسی در سیستم بودجه بندی موجود، بیش از پیش ضروری می باشد.

چالش اصلی این تحول آن است كه قبل ازشكل گیری ساختارهای مناسب مدیریت مالی عملیاتی و آمادگی واحدهای دانشگاهی، تغییرات ساختاری درسطح دولتی آغاز شده است. دانشگاه ها در تعریف عملكردهای آموزشی، پژوهشی و خدماتی و تدارك ابزارهای اندازه گیری اهداف و دستاوردهای سازمانی با مسائل و مشكلات عدیده ای دست به گریبان هستند.

در راستای اجرای این برنامه سئوالات زیادی مطرح است. ازجمله این كه شاخص های عملكردی فعالیت های گوناگون درون دانشگاهی چه می تواند باشد؟ ارتباط بین درجه دستیابی به این اهداف با تصمیمات مربوط به تخصیص منابع چگونه است؟و درنهایت الگوی تخصیص منابع درون دانشگاهی چه الگویی می تواند باشد؟ نظام تفكیک و طبقه بندی هزینه های عملیاتی واحدهای دانشگاهی برچه اساسی می تواند گروه بندی شده و استقرار یابد؟

دانشگاه امام صادق علیه السلام نیز به عنوان یک واحد دانشگاهی از این مقوله استثناء نبوده و در این راستا اقدام به انجام تغییرات لازم و فراهم آوردن امکانات لازم نموده است. در همین راستا، بودجه ریزی معاونت ها و سایر قسمت های دانشگاه در سال 1387 بر اساس اصول اولیه بودجه ریزی عملیاتی صورت گرفته است. با توجه به این مسئله که این اولین بار است که این روش انجام می گیرد و قسمت های مختلف دانشگاه از اصول این روش چندان اطلاعی ندارند اصول بودجه ریزی عملیاتی به صورت کامل پیاده نشده است و در نتیجه امکان ارزیابی بخش های مختلف دانشگاه بر مبنای عملکرد فراهم نگردیده است.

به منظور فرهنگ سازی و آشنایی بخش های دانشگاه انجام تحقیقی در این راستا ضروری به نظر می رسد تا با طراحی نظام بودجه ریزی عملیاتی در دانشگاه، این فرهنگ سازی صورت پذیرد و امکان پیاده سازی این روش مهیا گردد.

در این پایان نامه سعی شده است با طراحی نظام بودجه ریزی عملیاتی علاوه بر شناسایی نقاط ضعف سیستم فعلی و شناساندن آن به مسئولین مربوطه، زمینه استقرار روش جدید در دانشگاه مهیا گردد. با استقرار این نظام بودجه ریزی مزایا و دستاوردهایی برای دانشگاه متصور است که در ذیل به برخی از آن ها اشاره گردیده است:

– حصول درك بهتر از اثربخشی(زمان) اعضای هیئت علمی.

– ارزیابی پاسخگویی مدیران واحدهای مختلف براساس دستاوردهای فعالیت های آموزشی، پژوهشی، خدماتی وكارآفرینی مبتنی بردانش.

– ارزیابی مستمر عملكرد معاونت های دانشگاه و مبنا قرار دادن نتایج عملكرد به عنوان یكی از معیارهای تخصیص اعتبارات به آن ها.

– ارزیابی تاثیرگذاری مدیران دانشگاهی جهت نیل به دستاوردهای دانشگاه.

– ارزیابی پاسخگویی معاونین دانشگاهی در قبال بودجه و امكاناتی كه برای تحقق دستاوردها به مصرف رسانده اند.

– از بین رفتن سیستم چانه زنی برای تخصیص اعتبار معاونت های دانشگاه.

– ساماندهی اطلاعات و ارتقاء اطلاعاتی دانشگاه.