بیان مساله………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4

هدف و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………. 5

پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………….. 5

پرسش های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………… 6

مفروضه ها………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6

روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………… 7

فصل اول: بررسی مساله شناخت در فلسفه، روان شناسی و قرآن…………………………… 8

1-1. شناخت در فلسفه…………………………………………………………………………………………………………………….. 9

1-1-1. شناخت در لغت و اصلاح………………………………………………………………………………………………… 9

1-1-2. مفهوم شناخت………………………………………………………………………………………………………………. 10

1-1-3. حقیقت شناخت…………………………………………………………………………………………………………….. 10

1-1-4. شناخت در فلسفه اروپا…………………………………………………………………………………………………. 11

1-1-5. شناخت در فلسفه اسلامی……………………………………………………………………………………………. 12

1-1-5-1. بررسی مساله خطاها در فلسفه اسلامی…………………………………………………………….. 13

1-2. شناخت در روان شناسی……………………………………………………………………………………………………….. 15

1-2-1. تعریف علم روان شناسی………………………………………………………………………………………………. 15

1-2-2. روان شناسی شناختی………………………………………………………………………………………………….. 15

1-2-3. بررسی دو نظریه شناخت در روان شناسی…………………………………………………………………. 17

1-3. شناخت در قرآن…………………………………………………………………………………………………………………….. 19

1-3-1. امکان شناخت و ارزش آن از منظر قرآن……………………………………………………………………. 19

1-3-1-1. امکان شناخت خدا………………………………………………………………………………………………. 22

1-3-1-2. امکان شناخت نفس…………………………………………………………………………………………….. 23

1-3-2. ابزارهای معرفت در قرآن……………………………………………………………………………………………… 24

1-3-3. راه های شناخت در قرآن کریم…………………………………………………………………………………… 24

1-3-4. شرایط معرفت از منظر قرآن……………………………………………………………………………………….. 27

1-3-5.  عوامل بازدارنده از شناخت صحیح در قرآن………………………………………………………………. 29

1-3-5-1. تعصب و تقلید کورکورانه…………………………………………………………………………………….. 31

1-3-5-2.  ظن و گمان…………………………………………………………………………………………………………. 32

1-3-5-3. تمایلات و هواهای نفسانی…………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: باور های غیر منطقی و تحریف های شناختی در حوزه روان شناسی…….. 36

2-1. باور های غیر منطقی در حوزه روان شناسی……………………………………………………………………….. 38

2-1-1. درمان عقلانی- عاطفی- رفتاری آلبرت الیس…………………………………………………………….. 38

2-1-1-1. تاریخچه تحول فکر الیس……………………………………………………………………………………. 39

2-1-1-2. عوامل بنیادی در نظریه الیس…………………………………………………………………………….. 40

2-1-1-3. ماهیت انسان در نظریه الیس……………………………………………………………………………… 41

2-1-1-4. اضطراب و بیماری های روانی در نظریه الیس………………………………………………….. 41

2-1-1-5. باور های غیر منطقی در نظریه الیس………………………………………………………………… 41

2-1-1-6. راه های مقابله با باور های غیر منطقی در نظریه الیس……………………………………. 44

2-2. تحریف های شناختی در حوزه روان شناسی………………………………………………………………………. 46

2-2-1. شناخت درمانی……………………………………………………………………………………………………………… 46

2-2-1-1. تاریخچه شناخت درمانی……………………………………………………………………………………… 47

2-2-1-2. عوامل نظری موثر بر شناخت درمانی بک………………………………………………………….. 49

2-2-1-3. تحریفهای شناختی در نظریه شناخت درمانی…………………………………………………… 50

2-2-1-4. راهکارهای مقابله با تحریفهای  شناختی در شناخت درمانی…………………………… 51

2-3. شباهتها و تفاوتهای درمان عقلانی-عاطفی-رفتاری الیس و شناخت درمانی بک…………….. 55

2-4. نقد و بررسی مبنای  فلسفی نظریه “الیس” و “بک” با آموزه های دینی……………………….. 56

2-4-1. مبانی نظری امور اخلاقی رواقیون……………………………………………………………………………….. 56

2-4-2. جایگاه عقل و اراده در آموزه های دین اسلام…………………………………………………………….. 58

فصل سوم: بررسی تطبیقی باورهای غیر عقلانی و تحریفهای شناختی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن     64

3-1. تطبیق و بررسی باورهای غیر عقلانی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن…………………….. 67

3-1-1. باور غیر عقلانی شماره یک………………………………………………………………………………………….. 67

3-1-1-1.تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………………. 67

 

3-1-1-2. نقد و بررسی تطبیقی…………………………………………………………………………………………… 68

3-1-1-2-1. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان……………………… 69

3-1-1-2-2. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت منافقان…………………….. 74

3-1-2. باور غیر عقلانی شماره دو……………………………………………………………………………………………. 79

3-1-2-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 79

3-1-2-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 80

3-1-2-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم کمال گرایی فرد در انجام امور؛ تكلیف افراد به اندازه قدرت و توانایی آن ها……………………………………………………………………………………………………………………………………. 83

3-1-2-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم خودستایى و کمال گرایی فرد…………. 84

3-1-2-2-3. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم باید اندیشی فرد در انجام امور؛ وابستگی و اضطرار انسان به خدا 86

3-1-2-2-4. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم تکلف مؤمن در عمل، سخن و معاشرت 87

3-1-3.  باور غیر عقلانی شماره سه…………………………………………………………………………………………. 89

3-1-3-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 90

3-1-3-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 91

3-1-3-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم اذیت شدن فرد در برابر عملکرد افراد؛ مسئولیت هر فرد در قبال وظیفه اش…………………………………………………………………………………………………………………………… 93

3-1-3-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم اذیت شدن فرد در برابر عملکرد افراد؛ مومنان و انجام امر به معروف و نهی از منکر…………………………………………………………………………………………………………………………. 94

3-1-4. باور غیر عقلانی شماره چهار………………………………………………………………………………………… 99

3-1-4-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 99

3-1-4-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 99

3-1-4-2-1. دیدگاه شناختی قرآن نسبت به شخصیت مومنان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایل فرد؛ تسلیم در برابر حق………………………………………………………………………………………………………………………. 100

3-1-4-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایل فرد؛ نهراسیدن  مومنان از شکست در امور(واقعیات)……………………………………………………………. 102

3-1-4-2-3. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مشرکان و منافقان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایلشان؛ اضطراب، نگرانی و عکس العمل لجوجانه آنان………………………………………….. 103

3-1-5. باور غیر عقلانی شماره پنج……………………………………………………………………………………….. 106

3-1-5-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 106

3-1-5-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 107

3-1-5-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم ناتوانایی فرد در کنترل هیجان و احساسش؛ اطاعت خدا، عامل افزایش استقامت……………………………………………………………………………………………………………………………. 107

3-1-5-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر تسلط شخصیت مومنان بر کنترل هیجانات و احساساتشان       108

3-1-5-2-3. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن مبنی بر عدم توانایی کافران و منافقان بر کنترل هیجانات و احساساتشان………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

3-1-6. باور غیر عقلانی شماره شش……………………………………………………………………………………… 115

3-1-6-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 115

3-1-6-2.  نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………. 116

3-1-6-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی؛ امنیت و آرامش واقعی در سایه ایمان  118

3-1-6-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی؛ انجام اعمال صالح 122

3-1-6-2-3. دیدگاه عاطفی- معنوی قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی…………….. 123

3-1-6-2-3-1. یاد خدا، مایه آرامش دل…………………………………………………………………. 123

3-1-6-2-3-2. دعا و نیایش……………………………………………………………………………………… 125

3-1-6-2-3-3. توبه و استغفار………………………………………………………………………………….. 125

3-1-7. باور غیر عقلانی شماره هفت…………………………………………………………………………………….. 128

3-1-7-1. تبیین این  باور در روان شناسی……………………………………………………………………… 128

3-1-7-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 128

3-1-7-2-1. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن، نسبت به شخصیت مومنان؛ پذیرش مسئولیت، معیار درست و آسوده زندگی کردن…………………………………………………………………………………………………………………………………. 128

3-1-7-2-2. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت کافران و منافقان؛ عدم پذیرش مسولیت، واکنشی همراه با اضطراب و نگرانی…………………………………………………………………………………………………………. 133

3-1-8. باور غیر عقلانی شماره هشت……………………………………………………………………………………. 137

3-1-8-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 137

3-1-8-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 138

3-1-8-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر بینش درست افراد؛ ایمان به خداوند، سبب رفع نگرانى در برابر مصائب گذشته………………………………………………………………………………………………………………………………. 138

3-1-8-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر اصلاح رفتار منفی فرد؛ توبه و اصلاح خویشتن 139

3-1-9. باور غیر عقلانی شماره نه………………………………………………………………………………………….. 142

3-1-9-1. تبیین این  باور در روان شناسی……………………………………………………………………… 143

3-1-9-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 143

3-1-9-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی برعدم مواخذه فرد در برابر اعمال دیگران؛ حفظ خویشتن         144

3-1-9-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان  و مسئولیت پذیری آنان در برابر کارهای ناشایست دیگران؛ مومنان و  انجام امر به معروف و نهی از منکر……………………………………………………………….. 146

3-1-10. باور غیر عقلانی شماره ده………………………………………………………………………………………. 150

3-1-10-1. تبیین این باور در روان شناسی…………………………………………………………………….. 150

3-1-10-2. نقد و بررسی تطبیقی…………………………………………………………………………………….. 151

3-1-10-2-1. مومنین و شادمانی با تعهد و احساس رضایت…………………………………….. 155

3-1-10-2-2. منافقان و شادی عاری از تعهد و مسئولیت…………………………………………. 157

3-1-10-2-3. و سرور و شادمانی عاری از تعهد  کافران……………………………………………. 158

3-2. تطبیق و بررسی تحریفهای شناختی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن……………………. 160

3-2-1. تحریف شناختی شماره یک: ذهن خوانی………………………………………………………………… 160

3-2-1-1. تبیین این تحریف شناختی در روان شناسی………………………………………………….. 160

3-2-1-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 161

3-2-2. تحریف شناختی شماره دو: پیش بینی منفی (پیش گویی ذهنی و گفتاری)………. 164

3-2-2-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 164

3-2-2-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 164

3-2-3.  تحریف شناختی شماره سه: فاجعه سازی………………………………………………………………. 168

3-2-3-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 169

3-2-3-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 170

3-2-4. تحریف شناختی شماره چهار: بر چسب زدن…………………………………………………………… 175

3-2-4-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 175

3-2-4-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 176

3-2-5. تحریف شناختی شماره پنج: نادیده گرفتن جنبه های مثبت……………………………….. 179

3-2-5-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 179

3-2-5-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 179

3-2-6. تحریف شناختی شماره شش: تعمیم افراطی………………………………………………………….. 183

3-2-6-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 184

3-2-6-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 184

3-2-7. تحریف شناختی شماره هفت: تفکر دو قطبی…………………………………………………………. 187

3-2-7-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 187

3-2-7-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 187

3-2-8. تحریف شناختی شماره هشت: شخصی سازی (استدلال هیجانی)……………………….. 190

3-2-8-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 190

3-2-8-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 191

3-2-9. تحریف شناختی شماره نه: بزرگ نمایی یا کوچک نمایی امور………………………………. 193

3-2-9-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 193

3-2-9-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 194

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………. 198

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………….. 202

الملخص…………………………………………………………………………………………………. 209

abstract……………………………………………………………………………………………………… 210

چکیده:

باورهای غیرعقلانی و تحریف های شناختی در روان شناسی، اصطلاحی است که از نظریه دو روان درمانگر آمریکایی  به نام های “آلبرت الیس” و “آرون بک” گرفته شده استکه اشاره به اختلال تفکر افراد در درک واقعیات دارد. هدف اساسی روان درمانی، تغییر نوع تفکرات بیماران روانی درباره خودشان و مردم و زندگی و مشکلاتی است که قبلاً از مقابله با آن ها عاجز بوده اند و همین موجب اضطراب و اختلالات روانی شان می شده است. قرآن کریم، نیز علاوه بر اشاره به علل و موانعی که باعث اختلال در تفکر افراد و درک حقایق می شود، راهکارهای درمانی وشیوه های اصلاح آن را  بیان فرموده است. پژوهش حاضر درصدد است که به روش تطبیقی، ضمن بررسی باورهای غیرعقلانی و تحریف های شناختی در نظریه “آلبرت الیس” و “آرون بک” و بازیابی آن در مفاهیم قرآن، به میزان هم پوشانی این دو حوزه، در تبیین موضوع فوق دست یابد؛ و لذا پس از ارائه کلیات، در فصل اول پس از پرداختن به مساله شناخت در لغت و اصطلاح، به بررسی شناخت در سه حوزه فلسفه، روان شناسی و قرآن سامان یافته است؛ و در فصل دوم، به بررسی باورهای غیرعقلانی که شامل ده باور غیر منطقی و نه تحریف شناختی که در روان شناسی نقل و تبیین گردیده است، پرداخته شده است؛ و در آخر این فصل(فصل دوم)، مبنای فلسفی نظریه “الیس” و “بک”،  با آموزه های دین اسلام، مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. در فصل سوم که مهمترین بخش این پژوهش می باشد، پس از  نقد و بررسی تطبیقی یکایک باورهای غیرعقلانی و تحریف های شناختی از منظر قرآن، به اشتراکات و مفترقات  دیدگاه  قرآن و روان شناسی پرداخته شده است؛ و در پایان بدین نکته راه یافته که در تطبیق باورهای غیرعقلانی و تحریف های شناختی در دو حوزه فوق، مشترکات بیش از مفترقات است و یافته های بشری، بسیار شبیه داده های وحیانی است؛ و چون علم، اساساً بیان هست ها و نیست هاست، از این رو ارتباط با معنویت در بیان ارزش ها و بایدها و نباید های آن، نقش بسیار موثری در مقابله با  باورهای غیرعقلانی و تحریف های شناختی دارد.

مقدمه
آن چه ما به الامتیاز انسان از دیگر موجودات است، قوه عقل، تفکر و اندیشیدن می باشد؛ و به واسطه همین قوه منحصر به فرد، انسان راه سعادت و کامیابی را یافته، به طریق هدایت و رستگاری راه می یابد. البته در صورتی که از این قوه به طریق صحیح استفاده نماید و این نعمت خداداد را در مسیر انحراف و اشتباه به کار نیندازد. باورهای غیر عقلانی و تحریف های شناختی در حوزه روان شناسی، بر اختلال تفکر فرد در درک واقعیات تاکید دارد و درمانگران این دو نظریه، راهکارهایی جهت مقابله با این عقاید نامعقول ارائه می دهند.

از سوی دیگر، اسلام در رسالت جهانی خویش، وظیفه پاسخگویی به تمام موضوعات مورد نیاز بشر را دارا می­باشد. شهید صدر معتقد است که موضوعات مورد نیاز بشر که در دین مطرح گردیده­اند، باید در دنیای واقع بررسی شوند تا به غنی­سازی اندیشه­ها و یافته­ های بشری کمک رسانند. به بیان دیگر، مفسر یا تحلیل­گر باید در پرتو یافته­ های خویش، با نگاهی پرسش­گرانه و با هدف پاسخ­یابی فعال و پویا رو به سوی قرآن نشسته و دیدگاه قرآن را از میان مقایسه نص آن با نتایج و یافته­ های اندیشه بشری دریافت نماید. و لذا، نظریه قرآن درباره عناوین مختلف اعتقادی، اجتماعی و جهانی با پیشرفت زمان پدید می ­آید و از طریق مجموعه تجارب یافته شده از علوم روز جامعه، در تبادل اطلاعات با قرآن و محاوره و گفت و گوی با آن، نتایجی حاصل می­گردد که می­توان با آن­ها نیازها و سوالات بشر متمدن امروزی را پاسخ داد و بدین ترتیب مفاهیم عمیق قرآن را در بطن جامعه به طور آشکارتری ظاهر نمود.[1]

در حقیقت از آن جا که پژوهش در علوم انسانی ( به منظور شناخت، برنامه ریزی و ضبط و مهار پدیده­های انسانی) در  راستای سعادت واقعی بشر ضرورتی انکارناپذیر است و استفاده از عقل و آموزه­های وحیانی در کنار داده ­های تجربی و عینی، شرط اساسی پویایی، واقع نمایی و کارایی این گونه پژوهش­ها در هر جامعه است، به همین دلیل، این پژوهشگر قصد دارد در تفسیر موضوعات قرآنی، یافته­ ها و تحقیقات دانشمندان علوم انسانی را(با موضوع بررسی تحریف های شناختی و باورهای غیر عقلانی) بر قرآن عرضه نماید و ضمن بهره­ گیری از آن­ها، به پاسخگویی سوالات و شبهات روز بپردازد و تنها در این صورت است که رهیافت­های بشری استفاده بهینه­ای دارد و قابلیت آن را دارد که بشر را در بعد معرفتی به سمت تکامل معنوی خویش سوق داده و در مقابل موانع و عوامل بازدارنده مصونیت بخشد.

نکاتی که در پژوهش حاضر رعایت شده عبارتند از:

استفاده از کتاب های روان شناسی در زمینه باورهای غیر منطقی و تحریف های شناختی.

        مقدمه……………………………………………………………………………………………..   1 الف) بیان مساله…………………………………………………………………………………………………………..   2

 

ب) سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………   3

ج) اهداف تحقیق)………………………………………………………………………………………………………   3

د) پیشینه تحقیق)…………………………………………………………………………………………………………   3

ه) ضرورت انجام تحقیق)……………………………………………………………………………………………..   4

و) روش انجام تحقیق)………………………………………………………………………………………………….   4

ز) ساختار تحقیق)………………………………………………………………………………………………………..   5

فصل اول: کلیات و تبیین مفاهیم…………………………………………………………………………..   6  1-1- معنا و مفهوم احکام……………………………………………………………………………………………………….   7

1-2- معنا و مفهوم إشهاد………………………………………………………………………………………………………..  10

1-2-1- إشهاد در لغت………………………………………………………………………………………………………  10

1-2-2- إشهاد در اصطلاح…………………………………………………………………………………………………  10

1-3- تفاوت شهادت با خبر و بینه…………………………………………………………………………………………….  11

1-4- آیات و احادیث مربوط به شهادت و اهمیت آن………………………………………………………………….  14

1-4-1- آیات شهادت………………………………………………………………………………………………………..   14

1-4-2- احادیث شهادت……………………………………………………………………………………………………   17

1-4-3- اهمیت شهادت…………………………………………………………………………………………………….   18

1-5- دلیل و حکمت مشروعیت شهادت و حکم آن……………………………………………………………………  18

1-5-1- دلیل مشروعیت شهادت………………………………………………………………………………………….  18

1-5-2- حکمت تشریع شهادت…………………………………………………………………………………………..  21

1-5-3- حکم شهادت………………………………………………………………………………………………………..  22

1-6- معنا و مفهوم طلاق………………………………………………………………………………………………………..   24

1-6-1- طلاق در لغت……………………………………………………………………………………………….  24

1-6-2- طلاق در اصطلاح………………………………………………………………………………………….  25

1-7- مشروعیت و دلیل و حکمت تشریع طلاق و حکم آن…………………………………………………  26

1-7-1- مشروعیت طلاق…………………………………………………………………………………………… 26

1-7-2- دلیل مشروعیت طلاق……………………………………………………………………………………. 29

1-7-3- حکمت تشریع طلاق…………………………………………………………………………………….. 31

1-7-4- حکم طلاق………………………………………………………………………………………………….. 33

1-8- اقسام طلاق و ارکان آن………………………………………………………………………………………….. 34

1-8-1- اقسام طلاق…………………………………………………………………………………………………. 34

1-8-1-1- طلاق از حیث اثر………………………………………………………………………………… 35

1-8-1-2- طلاق از حیث ایقاع کننده……………………………………………………………………… 37

1-8-1-3- طلاق از حیث عدد………………………………………………………………………………. 38

1-8-2- ارکان طلاق………………………………………………………………………………………………….. 39

1-8-2-1- مطلق………………………………………………………………………………………………….. 39

1-8-2-2- مطلقه………………………………………………………………………………………………….. 42

1-8-2-3- صیغه…………………………………………………………………………………………………… 42

1-8-2-4- قصد……………………………………………………………………………………………………. 43

1-8-2-5- إشهاد…………………………………………………………………………………………………… 43

1-9- شهادت در طلاق و سایر ابواب فقهی………………………………………………………………………..  45

1-9-1- شهادت در نکاح……………………………………………………………………………………………..  46

1-9-2- شهادت در معاملات………………………………………………………………………………………..  48

1-9-3- شهادت در جنایات………………………………………………………………………………………….  51

1-9-4- شهادت در عبادات…………………………………………………………………………………………..  54

فصل دوم: حکم إشهاد در طلاق……………………………………………………………………………………….  56

2-1- بررسی محل و دلیل اختلاف فقهاء در مساله شهادت  برطلاق………………………………………  57

2-1-1- بررسی محل اختلاف فقهاء………………………………………………………………………………. 57

2-1-2- بررسی دلیل اختلاف فقهاء……………………………………………………………………………….  58  2-2- حکم إشهاد در طلاق  و ادله فقهاء و بررسی ادله………………………………………………………..  58

2-2-1- حکم إشهاد در رجوع از طلاق………………………………………………………………………..  58

2-2-2- حکم إشهاد در طلاق……………………………………………………………………………………..  62

2-2-3- دلایل فقهاء در موضوع شهادت بر طلاق…………………………………………………………..  64

 

2-2-3-1- دلایل قائلان به استحباب………………………………………………………………………..  64

2-2-3-2- دلایل قائلان به وجوب…………………………………………………………………………..  68

2-2-4- مناقشه ادله( بررسی دلایل معتقدان به وجوب و استحباب)………………………………….. 71

2-2-4-1- بررسی ادله قائلان به وجوب شهادت از دیدگاه قائلان به مستحب

بودن شهادت………………………………………………………………………………………  71

2-2-4-2- بررسی ادله قائلان به مستحب بودن شهادت از دیدگاه قائلان به

وجوب شهادت……………………………………………………………………………………..  74      2-2-5- فتوای دکتر احمد السایح و بررسی ادله ایشان………………………………………………………  75

2-2-5-1- فتوا به عدم وقوع طلاق لفظی…………………………………………………………………….. 75          2-2-5-2- بررسی دلایل دکتر احمد السایح از دیدگاه قائلان به مستحب بودن

شاهد بر طلاق……………………………………………………………………………………….. 76

2-2-6- حکم حضور شهود در ملحقات طلاق…………………………………………………………………. 78

2-2-7- نظر مفسران درباره آیات 1و2 سوره طلاق…………………………………………………………… 79

2-2-8- حکم رجوع از شهادت و آثار ناشی از آن در مذاهب خمسه………………………………….. 82

2-2-8-1- حنفیه…………………………………………………………………………………………………….. 83

2-2-8-2- مالکیه…………………………………………………………………………………………………….. 84

2-2-8-3- شافعیه……………………………………………………………………………………………………..85

2-2-8-4- حنابله…………………………………………………………………………………………………….. 86

2-2-8-5- امامیه…………………………………………………………………………………………………….. 87

فصل سوم: بررسی و ترجیح……………………………………………………………………………………………….. 90

3-1- شیوه شرعی طلاق و حکمت حضور شهود………………………………………………………………… 91

3-1-1- شیوه درست و شرعی طلاق……………………………………………………………………………… 91

3-1-2- حکمت حضور شهود در طلاق…………………………………………………………………………..  92

3-2- وجود شاهد و رعایت مقاصد شارع و بیان قول راجح…………………………………………………… 94

3-2-1- وجود شاهد و رعایت مقاصد شارع……………………………………………………………………. 94

3-2-2- ارجحیت واجب بودن اشهاد در طلاق………………………………………………………………… 96

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………… 101

فهرست منابع و مأخذ………………………………………………………………………………………………………….. 103

 

چکیده

از اهداف دین اسلام ایجاد مودت، پیوند و انسجام افراد انسانی و تشکیل کانون­های خانوادگی است. ایجاد علقه زوجیت مورد تاکید قرار گرفته است تا هم زمان با بقاء نسل ا­نسان باب بسیاری از مفاسد اخلاقی مسدود گردد. این در صورتی است که اسلام طلاق را مورد نکوهش قرار داده و آن را امری مبغوض خداوند معرفی کرده است، طلاق ایقاعی است یک طرفه که توسط زوج (مرد) صورت می­گیرد . در صورتی که هر یک از زوجین نتوانستند به زندگی زناشویی خود ادامه دهند در این صورت شارع مقدس اسلام چاره کار را در طلاق قرار داده اند که البته قبل از طلاق راهکارهای متعددی را برای جلوگیری از طلاق و ادامه زندگی زناشویی زوجین ارائه داده است اما اگر هیچ کدام از این راهکارهای پیشگیرانه طلاق  موثر واقع نشد شارع مقدس، دستور به جدایی میان زوجین می دهد، این جدایی میان زوجین شرایطی دارد که از جمله این شرایط این است که در حضور دو شاهد عادل مرد واقع شود که در آیه دوم سوره طلاق هم به آن تصریح شده است. فقهاء به دلیل آمدن این آیه شریفه به جایز و مشروع بودن این شرط در طلاق اتفاق نظر دارند اما در مورد درجه مشروعیت این شرط یعنی، وجوب و عدم وجوب این شرط در وقوع طلاق اختلاف نظر دارند، که فقهای مذاهب اربعه اهل سنت معتقدند که حضور شاهدان در مجلس طلاق مستحب است، یعنی چه شاهدان حضور داشته باشند، چه حضور نداشته باشند طلاق واقع می شود و الزامی در حضور شاهدان نیست اما فقهای مذهب امامیه و ابن حزم و چندی دیگر از علماء معتقدند که حضور شاهدان در مجلس طلاق واجب است و هنگامی طلاق واقع می گردد که، شاهدان در مجلس طلاق حضور یابند و اگر  شاهدان حضور نداشته باشند طلاق واقع نمی­گردد.

مقدمه

2- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..3

3- هدف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….3

4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….3

فصل اول: دعا و مناجات

1-1. مقدمه………………………………………………………………………………………………………….. 6

1-2. پیشینه دعا و مناجات………………………………………………………………………………………….. 6

1-3. تعریف دعا…………………………………………………………………………………………………………. 8

1-4. تعریف نیایش……………………………………………………………………………………………………….. 11

1-5. تعریف مناجات………………………………………………………………………………………………………. 13

1-6. تفاوت دعا و مناجات…………………………………………………………………………………… 15

1-7. هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات………………………………………………………………….. 17

1-8. انواع دعا………………………………………………………………………………………………. 18

1-8-1. حمد و ستایش پروردگار…………………………………………………………………………… 19

1-8-2. پرستش…………………………………………………………………………………….. 24

1-8-2-1. اظهار پرستش و بندگی در ادعیه شیعه………………………………………………… 25

1-8-2-2. اظهار پرستش و بندگی در مناجات‌های شاعران……………………………………… 27

1-8-3. نیاز (عرض حال)………………………………………………………………………………….. 30

1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعیه شیعه……………………………………………. 31

1-8-3-2. عرض حال و نیاز در مناجات‌های شاعران……………………………………………… 35

1-8-3-2. انواع طلب‌ در مناجات‌های شاعران…………………………………………………… 36

1-8-4. شکوی و اقرار به گناه…………………………………………………………………………. 41

1-8-4-1. اقرار به گناهان و شکوی در ادعیه شیعه………………………………………….. 42

1-8-4-3. شکوی و اقرار به گناهان در مناجات‌های شاعران……………………………….. 51

1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه…………………………………………………. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات‌های شاعران…………………………………………… 59

1-8-6. شفاعت……………………………………………………………………………………. 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه………………………………………………………….. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه……………………………………………………. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران……………………………………………………. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه………………………………………………………. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات‌های شاعران…………………………………………… 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر……………………………………………………………… 69

1-9-1. دعاهای بدوی…………………………………………………………………………… 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه…………………………………………………………………… 70

1-9-3. دعاهای عارفانه…………………………………………………………………… 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه…………………………………………….. 71

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات‌ها

2-1. مقدمه……………………………………………………………………………… 75

2-2. اسماء و صفات الهی…………………………………………………………….. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی……………………………………………………………. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی…………………………………………………………… 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن……………………………………………… 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان………………………………………. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی……………………………………………………….. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه………………………………………………….. 80

2-6-1. الله……………………………………………………………………………. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا…………………………. 82

2-6-2. اله…………………………………………………………………………….. 82

2-6-3. رحمن و رحیم………………………………………………………………. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام)…………………………………………………….. 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص)…………………………………………………. 84

2-6-4. کریم…………………………………………………………………………. 86

2-6-4-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته‌ها در ادعیه…………………… 86

2-6-5. ستار………………………………………………………………………….. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته‌ها در دعا…………………….. 88

2-6-6. رب…………………………………………………………………………….. 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته‌ها در دعا …………………………………..90

2-6-7. غفار، غفور و غافر………………………………………………………. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه…………………. 93

2-6-8. رئوف…………………………………………………………………………. 95

 

 

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته‌ها در ادعیه……………….. 95

2-6-9. رازق و رزاق………………………………………………………………… 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته‌ها در ادعیه………………….. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال…………………………………………………….. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی…………………………………………………. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم………………………………………. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند……………………………………………. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران…………………….. 99

2-8-1. خدا و خداوند……………………………………………………………..99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته‌ها در مناجات‌های مثنوی……….. 100

2-8-2.اله…………………………………………………………………………. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات……………………………. 103

2-8-3. رب………………………………………………………………………. 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات‌ها…………………………… 105

2-8-4. حق………………………………………………………………………… 108

2-8-4-1. نسبت خواسته‌ها در مناجات با نام حق……………………….. 109

2-8-5. کریم…………………………………………………………………………110

2-8-5-1. نسبت کریم‌بودن خدا و خواسته در مناجات‌ها ………………110

2-8-6. رحیم و رحمان………………………………………………………….. 110

2-8-6-1. رحیم‌بودن خدا و خواسته‌ها در مناجات‌ها……………………111

2-8-7. علیم……………………………………………………………………….. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران……………………. 112

2-8-8. ستار………………………………………………………………………. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند……………………………… 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات‌ها…………………………………… 114

2-10. نتیجه………………………………………………………………………. 115

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

3-1. مقدمه……………………………………………………………………….. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده………………………………………………….. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا……………………………. 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان……………………………………. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار………………………………………….. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند…………………………. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام……………… 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان………………………………. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات………………………….. 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه………………………… 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق………………………………….. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند……. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود………………………………. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق………………………………….. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت…… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم………………… 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات‌های شاعران…………………… 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا……………………….. 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا…………………… 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب………….134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند…………………… 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی‌نیازی خداوند………………… 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند………….. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………. 140

4-2. آثار دعا بر انسان………………………………………………………… 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان………………………………………. 141

4-4.آثار تربیتی دعا………………………………………………………… 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت‌های عملی……………………………… 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی……………………… 143

4-4-3.به انسان بیداری می‌بخشد………………………………… 143

4-4-4.درس محبت و عشق…………………………………………144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری…………………………………. 144

4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهی……………………………. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره………………………………………. 145

4-4-8. شناخت شیطان………………………………………. 146

4-4-9.آرامش روان………………………………………… 147

4-4-10. آثار اجتماعی………………………………………… 148

4-5. نظام اخلاقی………………………………………… 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی…………………………………. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام‌های دیگر……….. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی……………… 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی………………………………………… 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی………………………………. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی………… 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین………………………………… 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل…………………………… 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق…………………………… 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات……………………………. 158

4-6-5. هدایت از جانب حق………………………………….. 159

4-6-5-1. انواع هدایت………………………………………. 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده………………. 162

4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت…………………….. 162

4-6-8. پاسخ‌دادن بدی‌ها به خوبی……………………….. 163

4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق……………………….. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار………… 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران…………………………… 168

4-7-1. یاری‌خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق…….. 170

4-7-2. طلب یقین…………………………………………………… 171

4-7-3. مبارزه با نفس…………………………………………….. 172

4-7-4. درخواست هدایت……………………………………….. 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها…………………………. 174

4-7-6. طلب رحمت از حق………………………………………. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت‌ها ……..175

4-8. نتیجه…………………………………………………………. 177

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه……………………………………………………… 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات‌ها…………………………. 179

5-2-1. ضرورت سلوک…………………………………………… 179

5-2-1-1. انواع نیازها ………………………………………………..179

5-2-2. هدف از سلوک……………………………………………… 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا………………………………………………. 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه…………………………………………….. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق………………………………………. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق……………………………………..182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن…………………………………………….182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…………………………………. 185

5-3-1. خلوت و توجه………………………………………………. 185

2-3-2. شناخت معبودها…………………………………………. 186

5-3-3. ایمان و انتخاب………………………………………… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری……………………………………….. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه………………………………………. 189

5-3-5. بلاها و ضربه‌ها……………………………………… 189

5-3-6. عجز و اضطرار………………………………………. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت………………………………………… 191

5-3-6-2. عجز در قرب………………………………………… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت………………………………………… 191

5-3-8. صراط………………………………………………………. 193

5-4. نگاه دوم………………………………………………….. 193

5-4-1. اسلام………………………………………………….. 194

5-4-2. ایمان…………………………………………………… 194

5-4-3. تقوی………………………………………………….. 194

5-4-4. احسان…………………………………………………… 194

5-4-5. اخبات……………………………………………………. 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات……………………………… 196

5-4-6. سبقت……………………………………………………. 198

5-4-7. قرب……………………………………………………. 199

5-4-8. لقاء………………………………………………….. 199

5-4-9. رضا…………………………………………………. 200

5-4-10. رضوان…………………………………………………… 200

5-5. مرکب‌های سلوک…………………………………………….. 201

5-5-1. هدایت……………………………………………………. 202

5-5-1-1. موانع هدایت…………………………………………… 203

5-5-2. شکر………………………………………………….. 204

5-5-3-1. معنای شکر………………………………………………….. 204

5-5-3. بلا…………………………………………………… 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا…………………………… 205

5-5-4. تمحیص…………………………………………………….. 206

5-6. موانع و آفات……………………………………………….. 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول………………………… 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق……….. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم………………………………………… 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا…………………………………………………. 211

5-6-1-4. درگیری‌ها…………………………………………………. 212

5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم……………………………………. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان…………………………………….. 213

5-7-1. هدف سلوک………………………………………………. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله……………………………… 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا …………………………….215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک……………………………….. 216

5-7-4-1.  توبه…………………………………………………………… 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز)…………………………………………. 217

5-7-4-3. زهد…………………………………………………………..218

5-7-4-4. فقر……………………………………………………………218

5-7-4-5. صبر…………………………………………………………… 219

5-7-4-6. شکر…………………………………………………………… 219

5-7-4-7. خوف…………………………………………………………. 220

5-7-4-8. مقام رجاء…………………………………………………. 220

5-7-4-9. مقام توکل……………………………………………….. 221

5-7-4-10. مقام رضا…………………………………………… 222

5-7-5. احوال……………………………………………………….. 222

5-7-5-1. محبت……………………………………………………. 222

5-7-5-2. شوق………………………………………………………. 223

5-7-5-3. غیرت……………………………………………………… 224

5-7-5-4. قرب………………………………………………………. 224

5-7-5-5. حیا………………………………………………………. 225

5-7-5-6. انس و هیبت………………………………………….. 225

5-7-5-7. قبض و بسط…………………………………………… 226

5-7-5-8. فنا و بقا…………………………………………………… 226

5-7-5-9. اتصال……………………………………………………… 227

5-8. موانع و آفت‌های سلوک در مناجات شاعران……………. 227

5-8-1. گناه و جرم…………………………………………………… 228

5-8-2. نفس………………………………………………………… 229

5-8-3. شیطان……………………………………………………….. 230

5-8-4.  غفلت………………………………………………………… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور…………………………………………… 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا………………….. 232

5-10. نتیجه………………………………………………………….. 233

نتیجه گیری……………………………………………………. 235

منابع………………………………………………………………. 241

فهرست کتب………………………………………………………… 241

فهرست مقالات……………………………………………………… 247

چکیده:

دراین نوشته  نیایش و مناجات  در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها  با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم  و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاه های مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته ­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­ صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده ­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه:

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی‌ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه‌هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می‌دهد، در عین حال نیازها و خواسته‌های خود را با معبود در میان می‌گذارد. در بسیاری از نوشته‌هایی که از دوران‌های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه‌های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می‌توان نمونه‌هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی‌شك مناجات‌ها و نیایش‌ها از اعتقاد و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه‌های دعا و نیایش در این آثار می‌توان این گونه اشعار را دسته‌بندی كرد و در باره گونه‌های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه‌های مهم دعا و نیایش محسوب می‌شود و به جرئت می‌توان گفت هیچ یک از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می‌شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه‌هایی از مناجات و دعا را می‌توان مشاهده كرد.

این نوشته بر آن است ضمن بررسی دعا و نیایش در آثار شاعران قرن هفتم، با تكیه بر مثنوی مولوی، آثار عطار و حدیقه سنایی به نكات مشترك و همچنین تفاوت‌های آن با ادعیه شیعه نیز بپردازد. در این رساله ابتدا به تعاریف دعا، مناجات و نیایش پرداخته شده، سپس مقایسه‌ای بین آنها صورت گرفته شده است و پس از آن انواع دعا را از دیدگاه‌های مختلف بررسی و تحقیق می‌کند.

در فصل دوم ابتدا تعاریف و معانی اسماء و صفات حق تعالی آمده است؛ یعنی اسماء براساس فراوانی تکرار در ادعیه و مناجات‌ها تنظیم شده و همچنین تناسب اسامی خداوند با خواسته‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصل سوم نسبت بین بندگان با خداوند از دیدگاه عرفا و فلاسفه و اهل كلام بررسی شده و پس از آن به نسبت بین خدا و بندگان در ادعیه و مناجات پرداخته شده و سپس مقایسه‌ای میان آن نسبت‌ها صورت گرفته است.

در فصل چهارم ادعیه و مناجات از نظر برخورداری از نظام اخلاقی، مطالعه شده و تحقیق صورت گرفته‌ شده است. در فصل پنجم سلوك عاشقان در ادعیه و مناجات‌های شاعران و همچنین موانع سلوک بررسی شده است. سؤالاتی كه در مقایسه مناجات‌های شاعران و ادعیه ممكن است مطرح شود، از این قرار است:

1- چه تفاوتی میان ویژگی‌ها و صفات خداوند كه در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی ذكر شده است، دیده می‌شود؟

2-  تفاوت میان نسبت بندگان و خدا در منابع یاد شده چگونه است؟

3-  موانع سلوك در ادعیه شیعه چه هستند؟

4- موانع سلوك در مناجات‌ مثنوی‌های عرفانی چه هستند؟

5- چه نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌ شاعران دیده می‌شود؟

فرضیه‌ها:

فرضیه‌هایی که می‌تو ان در رابطه با این سوالات بیان کرد، عبارت است از:

1- میان صفات خداوند در این منابع تفاوت اساسی دیده می‌شود؛

2- تفاوت اساسی میان نسبت بندگان و خداوند در منابع یادشده دیده نمی شود.

3- اهتمام به غیر حق، اشتغال به غیر اهم،‌ درگیری‌ها، كبر،‌ غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعیه شیعه است؛

4- اشتغال به غیر حق، گناه و پلیدی‌های باطنی از قبیل حرص و منیت، از موانع سلوك در مناجات مثنوی‌های فارسی است؛

5- در معارف و ادعیه شیعه به نظامی اخلاقی مبتنی بر تركیب معرفت و عشق با یقین و ایمان می‌توان دست یافت كه زمینه تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها می‌شود؛ ولی در مناجات مثنوی‌های فارسی مراحلی از نظام اخلاقی دیده نمی‌شود.

ضرورت تحقیق:

كنكاش در دعاها و مناجات‌های ادبیات فارسی، می‌تواند این فرصت را برای هر خواننده فراهم آورد و دریابد كه اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عین حال مجالی فراهم آورد تا این متون به‌صورت بهتری معرفی شود. ازسوی دیگر بررسی همانندی‌ها و تفاوت‌های مناجات‌ها و نیایش‌های این منظومه‌ها با دعاهای شیعه، شناخت بهتری از جایگاه این مقوله، در فرهنگ ما مطرح می‌کند و تلاش كنیم تا سره را از ناسره بازشناسیم ضمن اینكه می دانیم شباهت‌های فراوانی میان این منظومه ها با دعاها در منابع شیعه وجود دارد به اصالت منابع شیعه پی ببریم و به این نكته برسیم كه همیشه نیازمند منابع شیعه هستیم.

روش تحقیق:

برای تهیه این پژوهش، از روش كتابخانه‌ای، مراجعه به منابع ادبی، سایت‌ها و مقاله‌های علمی استفاده شده است. ابتدا جمع‌ آوری متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسی ادعیه و مناجات‌ها و مقایسه آنها پرداخته شده است.

هدف تحقیق:

هدف این رساله در واقع شناساندن راه سالم‌تر و صحیح‌تر سلوك و بازنمایی سلوك سالم از سلوكی است كه راه به سقر می‌برد و اینکه در جهان تشیع بتوانیم راه صحیح و مبتنی بر معارف شیعه را از راه‌هایی كه شبیه و نظیر هستند، باز شناسیم و همچنین آثار شاعران عارف پارسی‌گو را به صورت بهتری معرفی كنیم.

پیشینه تحقیق:

منابعی چند، درباره مناجات‌های شاعران یافت می‌شود، اما بیشتر آنها به‌صورت جمع‌ آوری مناجات‌ها است و مجموعه‌ای از نیایش‌های منظوم تدوین کرده‌اند و برای ادعیه نیز منابع فراوانی وجود دارد كه به تفسیر دعاها پرداخته و یا تعریف دعا و انواع آن و چگونگی تاثیر بیشتر دعا و برآورده‌شدن حوایج و نیز موانع استجابت دعا بررسی شده اند. برای نمونه به آثاری از استاد علی صفایی حایری درباره دعا وسیر و سلوک می‌توان اشاره کرد که در آنها هدف و شیوه دعاکردن و مضامین بلند دعاهایی چون ابوحمزه ثمالی، دعاهای روزانه حضرت زهرا٬ دعای مکارم الاخلاق ودعای کمیل و… به صورت مفصل بررسی شده و با مطالعه آنها نمودار و تصویری از ادعیه در ذهن خواننده ایجاد می‌شود از آثار ایشان:  «بشنو از نی، اخبات، انتظار، نامه‌های بلوغ نظام اخلاقی اسلام، قیام و روش نقد و… را می‌توان نام برد، ولی تاكنون پژوهشی با این اهداف و به ا ین شیوه صورت نگرفته است.

لازم است در پایان این نكته را متذكر شوم كه آنچه در جریان تحقیق باعث تأخیر در پیشرفت كار می شد این بود كه در ادعیه شیعه باوجود منابع فراوان، موضوعات و مضامین عمدتاً تكراری بود، اما در خصوص مناجات های مثنوی های عرفانی با كمبود منابع مواجه شدم كه یاری خداوند و راهنمایی های هوشمندانه و مفید استاد گرامی ام جناب دكتر اسكندری راهگشای بنده در این مهم گردید كه لازم می دانم از ایشان سپاسگزاری نمایم.

فصل اول: دعا و مناجات

1-1- مقدمه

در این فصل كلیاتی درباره دعا و مناجات و نیایش آمده است. در ضمن این تعاریف٬ تفاوت‌ها و شباهت‌های این واژه‌ها بررسی شده و پس از آن دعا از زاویه‌های مختلف به انواع مختلفی تقسیم‌بندی شده است و هر کدام از انواع ادعیه، از منظرهای مختلف بررسی و تفاوت‌ها و شباهت‌های آنها در ادعیه ومناجات‌های شاعران بررسی شده است.

2-1- پیشینه دعا و مناجات

شاید بتوان نخستین نجوای آدمیان با خداوند تا پگاه آفرینش را در آن زمان پی گرفت كه خداوند امانت خویش را بر آسمان‌ها و زمین و كوه‌ها عرضه داشت و همگان بیمناك از این بار سنگین سرباز زدند؛ اما انسان جسور و بی‌پروا آن را پذیرفت: «و انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حمله الانسان انه كان ظلوماً جهولاً: ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و كوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش كشید؛ او بسیار ستمكار و نادان بود.»[1]

و خدا از او پیمان بر عبودیت خویش گرفت كه «الست بربكم قالوا بلی» و او بر ربوبیت حق اقرار كرد كه «بلی». بعد از آنكه حضرت آدم به‌عنوان خلیفه الهی در میان تمام آفریدگان برگزیده شد، با عجز و نیاز با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و آن گاه كه به‌خاطر تناول از شجره ممنوعه از بهشت اخراج شد، با ناله و زاری و نیایش طلب مغفرت کرد و خداوند نیز به واسطه رحمت و مهربانی بی‌پایان او را بخشید و مورد لطف خود قرار داد و پس از آن هر چند انسان جایز الخطا،‌ در انتخاب معبود برای راز و نیاز به بیراهه رفت و هر برهه از زمان چیزی را به جای خالق هستی بخش می‌پرستید، اما در فطرت خداجوی خود به دنبال تكیه گاهی می‌گشت كه مافوق قدرت او باشد و در سختی‌ها و گرفتاری‌ها به او دل ببندد و از او یاری بطلبد و در خلوت تنهایی با او رازونیاز كند تا بتواند بار امانت، تكلیف، معرفت و عشق الهی را به سر منزل مقصود برساند و خود را بیش از پیش به ربّ خود نزدیكتر کند.

البته انسان گاهی در پرستش معبود به خطا رفته و به جای نیایش با خدای یگانه،‌ گاهی سنگ و چوب و گاهی آتش، گاهی آب یا ستارگان و حتی حیوانات را به جای خالق هستی برگزیده و از آنها یاری خواسته است، اما در ضمیر ناخودآگاه خود آنها را واسطه‌ای برای نزدیكی بیشتر با پروردگار قرار داده تا بتواند اندكی از دور افتادن خود از حلقه الهی را جبران کند.

در ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات عرفانی، نمونه‌هایی می‌بینیم كه به شیوایی درباره جدایی انسان از خالق حقیقی خود، داد سخن داده‌اند. در نوشته‌های آنها انسان موجودی است كه از خالق خود كه همان معشوق اوست جدا افتاده و تمام تلاش او در این عالم، جستن راهی است برای قرب به خداوند متعال.

این تصویر را مولوی در اثر بزرگ خود؛ یعنی مثنوی بدین صورت بیان كرده است:

بشــــــنو از نــــی چــــون حــكایت می‌كند                       و از جــــدایی‌هــــا شكـــــایت مــــی‌كنـد

وز نیستـــــان چــــون مــــرا بــــبریــده‌انــد                        از نفیــــــرم مـــــرد و زن نالـــیـده‌انــــــــد

ســــینه خــــواهم شـــرحه شــــرحه از فراق                      تــــــا بگــــــویـــــم شــــرح درد اشـتیــاق

هر کــــسی کـــو دور مـــاند از اصل خویش                   بــــاز جـــــوید روزگـــــار وصــل خویش[2]

همان‌طور كه در این ابیات می‌بینیم مولوی دوری خود را از معشوق، چون نی جدا شده از نیستان می‌داند و خود را هر دم مستلزم ناله و نیایش می‌پندارد تا شاید بتواند با اشك و آه، اندكی از تألم و درد دوری از هجران را بكاهد. با تأمل در تاریخ می‌توان به معابد و مساجد و یا دیگر جاهایی برخورد كرد كه بشر در آنها مشغول عبادت و راز و نیاز می‌شده كه خود گواهی بر این مدعاست كه آدمی از ابتدای خلقت تا به اكنون دست از دعا و مناجات برنداشته و این چیزی نیست كه با ظهور دینی مخصوص یا پیامبر و فرقه‌ای پدید آمده باشد. شایان توجه است كه انسان بیشترین توجه و همت خود را صرف بهتر و زیباتر بنا شدن عبادتگاه‌های خود كرده است، به همین دلیل معمولاً در هر سرزمینی معابد از زیباترین و در عین حال مستحكم‌ترین بناهای آن دیار محسوب می‌شود.

تاریخ دعا را می‌توان با پیدایش انسان قرین دانست، چه انسان هرگز از نیازمندی‌ها جدا نبوده و در درون خود این احساس را داشته است كه باید در پناه قدرتی آرام بگیرد و زندگی خود را در پناه و امید به آن مبدأ سپری كند؛ زیرا زندگی انسان در هر لحظه، در گرو فضل و بخشش یک مبدأ ناشناخته است كه آدمی تلاش می‌كند خود را به این مبدأ نزدیک کند و این نزدیكی را از راه تضرع و مناجات بر روی خود گشوده است، پس انسان در تمام لحظات و حالت‌هایش برای رسیدن به نیازهایش از دعا جدا نبوده و مناجات یكی از لوازم و ضروریات  اصلی زندگی محسوب می‌شود تا در سایه آن به خواسته‌هایش دست یابد.

حسن ممدوحی در رابطه با تاریخ دعا و قرین بودن آن با پیدایش انسان می‌گوید: «كاوش‌ها نشان می‌دهد كه حتی در دورترین زمان‌ها،‌ معبد و مسجد جزء واقعیت‌های غیر انفكاك زندگی بشر بوده‌اند حتی آن زمان كه بشر توان تصور یک مبدأ نامتناهی و قدرت مطلق را نداشته و به اشتباه به بت‌ها پناه می‌برده و از آنها یاری می‌جسته است.»[3]

خداوند با فرستادن پیامبران به تفصیل شیوه مناجات را به بندگانش آموخته است، به همین دلیل نیایش‌ها یكی از بخش‌های مهم متون دینی است كه توسط پیامبران آن دین، به مردم آموزش داده شده است. در اغلب ادیان الهی نیایش جایگاه ویژه‌ای دارد، به همین دلیل متونی كه از روی آن به نیایش می‌پردازند، معمولا از متون مقدس شمرده می‌شود. برای نمونه یكی از فرایض مسلمانان نماز است كه حداقل پنج مرتبه در روز برپا می‌شود و در هر نماز دو بار سوره حمد خوانده می‌شود. این سوره نوع خواسته‌هایی كه موجب رستگاری انسان می‌شود را به انسان می‌آموزد؛ زیرا پس از حمد و ستایش باری‌تعالی از خداوند می‌خواهیم كه در نشان‌دادن راه راست ما را یاری دهد و مارا در زمره مغضوبین درگاه خود یا گمراهان قرار ندهد، هنگامی كه می‌خوانیم: «ایاك نعبد و ایاك نستعین اهدانا الصراط المستقیم… .»[4] از او می‌خواهیم تا رحمت خود را شامل حال ما کند و ما را به حال خود رها نكند تا در گمراهی فرو نرویم و این خود درسی است كه خداوند منان به انسان آموخته است، زیرا خود فرموده: «اُدعونی استجب لكم: بخوانید مرا تا اجابت كنم شما را»[5] خداوند انسان را به دعاكردن فرا می‌خواند؛ زیرا از فطرت انسان و نیازهای او آگاه است و آنها را برآورده می‌کند.

۱.احزاب، ۷۲.

فصل اول: مقدّمه

1-1. تعریف مسأله…………………………………………………………………………………………………… 2

1-2. اهمیت و ضرورت پژوهش…………………………………………………………………………….. 4

1-3. حدود پژوهش…………………………………………………………………………………………………. 6

1-4. سؤال­های  پژوهش…………………………………………………………………………………………. 7

1-5. فرضیه ­های پژوهش………………………………………………………………………………………… 7

1-6. اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………………… 8

1-7. روش پژوهش………………………………………………………………………………………………….. 8

1-8. معرفی فصول پژوهش……………………………………………………………………………………. 8

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش

2-1. علوم شناختی………………………………………………………………………………………………….10

2-2. زبان­شناسی شناختی……………………………………………………………………………………… 11

2-3.تفاوت­های زبان­شناسی شناختی با زبان­شناسی نقش­گرا و صورت­گرا……………………………..13

2-4.معنی­شناسی شناختی……………………………………………………………………………………..14

2-5. استعاره درمعنی­شناسی شناختی…………………………………………………………………..16

2-5-1. اصول نه ­گانه­ ی استعاره­ی مفهومی……………………………………………………18

2-5-2. تفاوت­های استعاره­ی مفهومی و استعاره­ی سنتی……………………………………….21

2-5-3.مبانی تقسیم ­بندی استعاره………………………………………………………………24

2-5-3-1. قرارداد……………………………………………………………………………………….24

2-5-3-2.نقش و کارکرد………………………………………………………………….25

2-5-3-3.ماهیت………………………………………………………………………………26

2-5-3-4. عمومیت………………………………………………………………………….27

2-6. طرح­واره­ های تصویری………………………………………………………………….28

2-6-1. ویژگی­های طرح­واره­های تصویری………………………………………………….30

2-6-2. انواع طرح­واره­های تصویری…………………………………………………………….31

2-6-2-1. طرح­واره­ی حجمی…………………………………………………………32

2-6-2-2. طرح­واره­ی حرکتی…………………………………………………………34

2-6-2-3. طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………..36

فصل سوم: پیشینه­ی پژوهش

3-1. استعاره در بلاغت غربی…………………………………………………………………42

3-1-1. نظریه­ی مشابهت………………………………………………………………………….42

3-1-2. نظریه­ی تعاملی…………………………………………………………………………..43

3-1-3. نظریه­ی کاربردگرا……………………………………………………………………….44

3-2. استعاره در بلاغت اسلامی- ایرانی…………………………………………………….44

3-3. کاربرد معنی­شناسی شناختی در تحلیل زبان و ادبیات فارسی…………………49

3-4.مطالعات زبان­شناختی استعاره در اشعار سعدی و حافظ……………………………54

3-5.نقدی بر نظریه­ی استعاره­ی مفهومی…………………………………………………………..55

3-5-1.نقاط قوت………………………………………………………………………………………….55

3-5-2. نقاط ضعف……………………………………………………………………………………….57

فصل چهارم: تحلیل شناختیِ طرح­واره­های تصویری

بخش اوّل: 4-1. طرح­واره­ی حجمی

4-1-1. طرح­واره­ی حجمیِ «سر» …………………………………………………………..66

4-1-1-1. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات سعدی…………………………..67

4-1-1-2. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات حافظ…………………………….68

4-1-1-3. تحلیل شناختی…………………………………………………………………..69

4-1-1-3-1. انتقاد اجتماعی در بستر عشق………………………………..69

4-1-1-3-2.مرز ممنوعه­ی عشق…………………………………………………73

4-1-1-3-3.عشق رفاقتی حافظ و عشق پرشور سعدی………………74

4-1-2. طرح­واره­ی حجمیِ «چشم»…………………………………………………………82

4-1-2-1. چشم معشوق در غزلیات سعدی و حافظ……………………………84

4-1-2-2. چشم عاشق در غزلیات سعدی و حافظ………………………………84

4-1-2-4. تحلیل شناختی……………………………………………………………………86

4-1-2-4-1.نگاه برون­گرای سعدی و نگاه درون­گرای حافظ………………………….88

4-1-2-4-2.نگاه متفکرانه­ی سعدی و نگاه احساسی حافظ………………………..95

4-1-2-4-3.نگاه حسی سعدی و نگاه شهودی حافظ…………………………………97

4-1-2-4-4.نگاه قضاوت­گر سعدی و دریافت­گر حافظ…………………………….100

4-1-3. طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل»………………………………..101

4-1-3-1. دل به عنوان ظرف در غزلیات سعدی……………………………….102

4-1-3-2. دل به عنوان مظروف در غزلیات سعدی………………………….104

4-1-3-3. دل به عنوان ظرف در غزلیات حافظ………………………………..104

 

 

4-1-3-4. دل به عنوان مظروف در غزلیات حافظ……………………………..104

4-1-3-5. تحلیل شناختی………………………………………………………………….105

4-1-3-5-1. رویکردهای مشترک سعدی و حافظ به دل…………………………..105

4-1-3-5-2. رویکرد آفاقی سعدی و انفسی حافظ……………………………….107

4-1-4.سخن آخر……………………………………………………………………………..118

بخش دوم: 4-2. طرح­واره­ی حرکتی

4-2.طرح­واره­ی حرکتی …………………………………………………………………………121

4-2-1. طرح­واره­ی حرکت افقی…………………………………………………………….123

4-2-1-1. طرح­واره­ی مبدأ …………………………………………………………….. 124

4-2-1-2. طرح­واره­ی مسیر……………………………………………………………….125

4-2-1-3. طرح­واره­ی مقصد……………………………………………………………….126

4-2-2. طرح­واره­ی حرکت عمودی………………………………………………………..134

4-2-2-1.طرح­واره­ی صعود در غزلیات سعدی…………………………………..135

4-2-2-2. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات سعدی………………………………..135

4-2-2-3. طرح­واره­ی صعود در غزلیات حافظ…………………………………..136

4-2-2-4. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات حافظ………………………………….136

4-2-2-5. تحلیل شناختی…………………………………………………………………137

4-2-2-5-1.گرایش سعدی به طرح­واره­ی سقوط……………………….137

4-2-2-5-2. جایگاه معشوق در تفکر سعدی و حافظ………………..140

4-2-3. طرح­واره­ی چرخشی…………………………………………………………………..147

4-2-3-1. سعدی………………………………………………………………………………..148

4-2-3-2. حافظ…………………………………………………………………………………149

4-2-3-3. تحلیل شناختی………………………………………………………………….150

4-2-3-3-1.دیدگاه سعدی و حافظ درباره زمان………………………………..150

4-2-3-3-2. مرکزگرایی حافظ و مرکزگریزی سعدی………………………………..157

4-2-3-3-3. جبرگرایی حافظ و جبرشکنی سعدی…………………………………161

بخش سوم: 4-3. طرح­واره­ی قدرتی

4-3.طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………………………….164

4-3-1.سعدی……………………………………………………………………………………….165

4-3-1-1.وجود مانع……………………………………………………………………….165

4-3-1-2.پذیرش مانع…………………………………………………………………….166

4-3-1-3. نسبیت مانع……………………………………………………………………167

4-3-1-4. مانع برای معشوق…………………………………………………………..167

4-3-2. حافظ………………………………………………………………………………………168

4-3-2-1. وجود مانع………………………………………………………………………168

4-3-2-2. پذیرش مانع……………………………………………………………………169

4-3-2-3. برداشت مانع………………………………………………………………….170

4-3-3. تحلیل شناختی: نگاهی گفتمان­مدار به عشق………………………171

4-3-3-1.عشق به منزله­ی پادشاهی………………………………………………172

4-3-3-2. پادشاه نامیده­شدن معشوق…………………………………………….173

4-3-3-3. رفتار پادشاه­گونه­ معشوق……………………………………………175

4-3-3-4. رویکرد سعدی و حافظ دربرخورد با مانع……………………..179

4-3-3-5. کارکرد استعاره­ی عشق به منزله­ی پادشاهی…………………183

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

خلاصه و نتیجه ­گیری………………………………………………………………………191

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………197

چكیده­ انگلیسی……………………………………………………………………….214

چکیده:

زبان­شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می ­پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه ­ای از نظریات را شامل می­ شود که استعاره­ی مفهومی و طرح­واره­ی تصویری از مهم­ترین آن­هاست. استعاره­ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یک پدیده از حوزه­ «مبدأ» و انتقال آن به یک مفهوم ذهنی در حوزه­ «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می­گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه­ مبدأ و مقصد به كمك طرح­واره­های تصویری انجام می­گیرد كه جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به­شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح­واره­های تصویری، ساخت­های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت­های بدنی در حین تعامل یا مشاهده­ جهان اطراف حاصل می­شوند و مهم­ترین  تقسیم ­بندی طرح­واره­ها به سه گروه: طرح­واره­ی حجمی، طرح­واره­ی حرکتی، طرح­واره­ی قدرتی می­باشد. این رساله به بررسی و مقایسه­ این سه طرح­واره­ در یک­چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله­ شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح­واره­ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست­ یابد.

طرح­واره­ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می­گوید و طرح­واره­ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می­گیرد و طرح­واره­ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم­ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از :

1- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می­گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون­گرا، شهودی، احساسی و دریافت­گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون­گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت­گر او.

2- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه­ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه­ی حاکم می­باشد.

3- طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد.

4- با توجه به طرح­واره­­های حرکت عمودی و چرخشی می­توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره­وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ.

5- در حوزه­ طرح­واره­ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع­انگیزی او مطرح شده است که می­توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم  دانست.

فصل اول: مقدمه

1-1- تعریف مسأله

زبان به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان، از دیرباز موضوعی فكری و فلسفی محسوب می‌شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده است؛ چنان­که دغدغه­ی شناخت زبان، منجر به شکل­ گیری دانش زبان­شناسی شده تا زبان را به صورت تخصصی و علمی مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، محققان علوم شناختی برای زبان اهمیت زیادی قایل‌اند و آن را دریچه‌ی ورود به ذهن می‌دانند. از نظر آنان زبان یكی از عالی‌ترین نمودهای ذهن است كه هم محصول شناخت است و هم خود فرایندی شناختی به حساب می‌آید. از این رو، زبان‌شناسیِ شناختی، به عنوان مكتبی كه ساخت، یادگیری و استفاده از زبان را بهترین مرجعی می‌داند كه می‌توان با بهره گرفتن از آن، شناخت انسان را توضیح داد، از جایگاه ویژه‌ای در علوم شناختی برخودار است (نورمحمدی، 1387: 2).

اهمیت کاربرد شناختی زبان موجب شده تا آن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهند: یکی مجازی که خاص زبان ادبی و شاعرانه است و دیگری، حقیقی که به صورت زبان روزمره و متعارف ظهور پیدا می­ کند و نیز گفته اند:

زبان حقیقی یا خودكار: زبانی است كه صرفاً جنبه‌ی اطلاعی و ارتباطی دارد و در متون علمی به كار می‌رود.

زبان مجازی یا ادبی: زبانی برجسته، غیرمتعارف و معمولاً هنجارگریز و غیرخودكار است. در این زبان، از صنایع و آرایه‌های ادبی برای برجسته‌سازی سخن استفاده می‌شود تا از سخن بی‌نشان متمایز شود (صفوی، 1380: 3).

استعاره از قدیم مهم‌ترین شگردِ انتقالِ زبان از كاربرد حقیقی به كاربرد ادبی و مجازی، تلقی می‌شده است؛ اما امروزه، هم در زبان خودكار و هم در زبان ادب، كاربردها و عمل­كردهای متنوعی دارد. می­توان گفت در گذشته فقط در حوزه‌ی ادبیات به استعاره توجه می‌شد؛ اما امروزه، این پدیده قلمروی فراگیر یافته و به مبحثی گسترده در زبان‌شناسی تبدیل شده است.

تعاملات زبان و ادبیات چنان گسترده و فراگیر است كه نمی‌توان و نباید پدیده‌هایی چون استعاره را صرفاً در ساحت ادبیات تحلیل كرد؛ وانگهی، نمی‌توان فقط زبان روزمره را ابزار ارتباط آحاد بشر با یكدیگر دانست؛ زبان ادبیات هم نوعی ابزار ارتباطی است.

سنت مطالعه‌ی استعاره، به غرب و به ارسطو می‌رسد. ارسطو استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می‌دانست و معتقد بود استعاره ویژه‌ی زبان ادب است و به همین دلیل باید در میان فنون و صناعات ادبی بررسی شود. این همان نگرش كلاسیک به استعاره است. نگرش دیگر به استعاره به قرون هجدهم و نوزدهم مربوط می‌شود كه به دلیل بینش حاكم بر آن عصر، رمانتیک نامیده می‌شود. در این نگرش استعاره به زبان ادب محدود نشده و لازمه‌ی زبان و اندیشه برای توصیف جهان خارج به شمار می‌رود (صفوی، 1383: 369).

یكی از نگرش‌هایی كه به پیروی از رمانتیك‌ها، استعاره را جزء جدایی‌ناپذیر زبان می‌داند، معنی‌شناسی شناختی[1] است. از نظر معنی‌شناسان شناختی، استعاره[2] عنصری بنیادین در مقوله‌بندی و درك انسان از جهان خارج و نیز در فرایند اندیشیدن است. استعاره در این رویكرد تصویری نو می‌یابد و به هرگونه فهم و بیانِ هر مفهوم انتزاعی در قالب تصورات ملموس‌تر، اطلاق می‌شود. استعاره با این تعریف، دیگر خاص زبان ادبی نیست و در كاربرد روزمره‌ی زبان هم جای می‌گیرد. نظریه­ی معاصر استعاره[3]- كه در چهارچوب معنی‌شناسی شناختی به تبیین استعاره می‌پردازد- مدعی است كه نه تنها زبان، بلكه شیوه‌ی درك آن هم از مقولات انتزاعی جهان می‌باشد و بر مبنای استعاره استوار است و استعاره اساساً فرایندی ذهنی و شناختی است و استعاره‌های زبانی، فقط نمود و شاهد استعاره‌های ذهنی محسوب می‌شوند. در عین حال، مطالعه‌ی نمود استعاره‌های ذهنی در زبان، از راه‌های شناخت استعاره‌های ذهنی است (گلفام و ممسنی، 1387: 99).

استعاره‌های شعری، بسیار فراتر از صبغه­ی آرایه­ای، با جنبه‌های مركزی و جدایی‌ناپذیرِ نظام‌های مفهومی ما سروكار دارند. شاعران بزرگ می‌توانند با ما سخن بگویند، چرا كه آنان نیز از همان شیوه‌های تفكری بهره می‌برند كه همگی داراییم. آنان با بهره گرفتن از ظرفیت‌هایی كه همگی در داشتن‌شان مشتركیم، تجربیات­مان را برجسته می‌كنند، پیامدهای باورمان را می‌كاوند، طرز تفكرمان را به چالش می­کشند و به نقد ایدئولوژی‌های­مان می‌پردازند. بدون داشتن دانش اولیه از ماهیت استعاره و چگونگی كاركرد آن، نمی‌توانیم دركی از كاركردهای تفكر استعاری چه در ادبیات و چه در زندگی خود داشته باشیم (لیكاف و ترنر، 1989: xi).

در علوم شناختی برای توجیه مفهوم‌سازی استعاره از طرح‌‌واره‌ها استفاده می‌شود. این طرح‌واره‌ها غالباً تصوری‌اند؛ یعنی براساس الگوی شناختی و مفاهیم بنیادین ذهن ما شكل می‌گیرند. از این مفاهیم و ساخت‌های حاصل از آن‌ ها، برای توصیف موضوعات انتزاعی و اندیشیدن استفاده می‌شود (صفوی، 1383: 376-374).

هدف از این پژوهش، بررسی و مقایسه‌ی ساخت‌های طرح‌واره‌‌ای در غزلیات سعدی و حافظ می‌باشد. انواع مختلفی از طرح‌واره‌های تصویری[4] در حوزه‌ی معنی‌شناسیِ شناختی مطرح شده است؛ اما این پژوهش فقط به بررسی طرح‌واره‌ها­ی حجمی [5]، طرح‌واره‌ها­ی حرکتی[6] و طرح‌واره‌ها­ی قدرتی[7] می ­پردازد.

اشعار حافظ و سعدی همواره از جنبه‌ی زیبایی‌شناسی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته‌اند. وجه اشتراك تمام این پژوهش‌ها محدود كردن استعاره در معنای سنتی آن است؛ اما این پژوهش‌‌در سایه‌ی نگاه نو و یافته‌های جدید معنی‌شناسی شناختی به تحلیل استعاره‌های غزلیات حافظ و سعدی می‌پردازد و به استعاره‌ها نه فقط به عنوان آرایه‌های ادبی، بلكه به عنوان كلید شناخت ذهن و زمینه ­های تفكر شاعر در زبان توجه دارد. نكته­ی مهم این است كه ما به ضرورت موضوع، هم استعاره‌های آشكار (= استعاره‌های شعری و ادبی) و هم استعاره‌های مخفی (= استعاره‌های زبانی) را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

با وجود این­که نظریه­ی شناختی دیدگاهی نو است و سابقه­اش به چهل سال نمی­رسد؛ در ایران، در سال­های اخیر پژوهش­های ارزشمندی در این حوزه در قالب پایان نامه ­ها و مقالات صورت گرفته است که حکایت از اهمیت آن دارد. در این راستا استعاره، به عنوان یکی از مطرح­ ترین موضوعات حوزه­ شناختی، توجه فراوانی را به خود جلب کرده است.  این پژوهش­ها بیش­تر بر داده ­های زبانی تمرکز کرده ­اند و جای خالی آن  در حوزه­ ادبیات فارسی احساس می­ شود.

کاربرد این نظریه در ادبیات را از چند جهت می­توان توجیه کرد :

1- بحث درباره ادبیات از دیدگاه زبان­شناسی سبب می­ شود زبان را در پیچیده­ترین شکل خود بررسی کنیم. از آن­جا که تار و پود ادبیات از زبان تشکیل شده و زبان­شناسی وظیفه­ اش مطالعه­ علمی زبان است، برخی از دستاوردهای زبان­شناسی در بررسی آثار ادبی شیوه­ای مؤثر است» (شاه­حسینی، 1390 : 13).

2- کاربرد نظریه­ معاصر استعاره فراگیر است و می­توان آن را در انواع متون بررسی کرد . به عبارت دیگر این نظریه ادعا می­ کند که استعاره بر تفکر و اندیشه مبتنی است و تجارب عینی و ذهنی بشر را سازمان­دهی ­کرده و در زبان بازتاب می­دهد. استعاره­ها در انواع زبان حضور دارند : در زبان ادبیات، در زبان سیاست، زبان علم، زبان مذهب، زبان هنر و هر تجلی زبانی که زاییده­ی ذهن بشر است. آن­چه در مباحث استعاره­ی مفهومی و اصول آن وجود دارد، به پیکره­ی زبان ادبی نیز می­توان تعمیم داد و از این حیث تفاوتی در تحلیل وجود ندارد، جز آن­که در استعاره­های ادبی اصل خلاقیت استعاری بیش­تر به چشم می­خورد.

به اعتقاد لیکاف و جانسون، استعاره، «یکی از مهم­ترین شگردها در تلاش برای فهم نسبی چیزی است که امکان فهم کامل آن وجود ندارد مثل احساسات ، تجربیات زیبایی­شناختی، عادات، اخلاق و آگاهی روحی» ( فیارتز ، 1390 : 98 )که موضوعات اصلی ادبیات و به ­ویژه شعر غنایی را تشکیل می­دهند. بنابراین، ضرورت بررسی استعاره­ی مفهومی در شعر بیش­تر از زبان معمولی است.

به عنوان موردی از تحلیل­های شناختی استعاره در ادبیات می­توان به پژوهش لیکاف و ترنر (1989) اشاره کرد. آنان در کتاب «فراتر از استدلال محض»، انواع استعاره ­های شعری را مورد شناسایی و بررسی قرار دادند. به عنوان مثال استعاره ­های مفهومی زیر را درباره­­ی مفهوم زمان از میان شواهد شعری استخراج کردند:

زمان به منزله­ی دزد (35)، زمان به منزله­ی بلعنده (41)، زمان به منزله­ی حرکت (44)، زمان به منزله­ی تخریب­کننده (42)، زمان به منزله­ تغییر دهنده (40)، زمان به منزله­ی ارزیابی کننده (42)، زمان به منزله­ی دروگر (41) ، زمان به منزله­ی تعقیب­کننده (46).

درباره­ استعاره در شعر سعدی و حافظ با رویکردی سنتی، مطالب ارزنده­ای به رشته تحریر در آمده است؛ اما با توجه به انقلابی که این نظریه در نگاه به استعاره ایجاد کرده، بررسی دوباره­ی آن­ها در سایه یافته ­های نو ضروری می­نماید، به ویژه درباره غزل­های سعدی که هرچند حاوی استعاره­های زیادی هستند؛ اما در مطالعات سنتی به خاطر توجه صرف به استعاره­های بدیع و شاعرانه یا اساساً استعاره فرض نشده ­اند یا در قالب دیگر گونه­ های آرایه ­های ادبی قرار گرفته ­اند. این پژوهش می ­تواند با بررسی جنبه ­های زبانی غزلیات سعدی بخشی از زیبایی­کلام او را روشن سازد که با عباراتی چون «چیزی غیر قابل لمس» و «چیزی غیر قابل نشان دادن» (دشتی، 1381 :46) بیان کرده اند و یا به دلیل عدم درک این جنبه از زیبایی، او را به ناحق «بزرگ­ترین ناظم زبان فارسی» (شاملو، به نقل از عابدی، 1390: 5) نامیده ­اند.

[1]Cognitive semantics

[2]metaphor

[3]Contemporary theory of metaphor

[4]Image schemas

اهمیت تحقیق……………………………………… 11

اهداف تحقیق……………………………………… 11

فرضیه تحقیق……………………………………… 12

پیشینه تحقیق……………………………………… 12

روش تحقیق……………………………………… 14

فصل اول:  تعاریف و کلیّات………………………………………. 15

بخش اول……………………………………..16

1-1-1- ادبیات چیست؟……………………………………… 16

1-1-2- ادبیات پایداری………………………………………. 17

1-1-3- اشتراکات ادبیات مقاومت با دیگر حوزه های ادبی…………….. 18

1-1-4- ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 19

1-1-5- ادبیات دفاع مقدس و مزیّت ها………………………………… 21

1-1-6- ادبیات دفاع مقدس پیشتاز در معرفی جهان بینی الهی…….. 21

1-1-7- ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز………………………… 22

1-1-8- ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و رویدادها………… 23

1-1-9- تفاوت نگاه تاریخی و نگاه هنری به جنگ…………………………. 23

1-1-10- تفاوت ادبیات پایداری با ادبیات جنگ یا دفاع مقدس…….. 24

1-1-11- تفاوت ادبیات جنگ غربی با ادبیات جنگ ایران………………. 25

1-1-12- شاخه های گوناگون ادبیات دفاع مقدس………………………. 26

بخش دوم…………………………………….. 27

1-2-1- خاطره…………………………………….. 27

1-2-2- ارزش خاطره و خاطره نگاری………………………………………. 28

1-2-3- انواع خاطره…………………………………….. 28

1-2-4- پیشینه خاطره نگاری در ایران و خاطره نگاری دفاع مقدس…….. 31

1-2-5- دفاع مقدس و ادبیات تاریخی معاصر ایران……………………. 31

1-2-6- ادبیات تاریخی، پژوهشی – تحلیلی………………………………. 31

1-2-7- ادبیات تاریخی، اسنادی………………………………………. 32

1-2-8- ادبیات تاریخی، داستانی………………………………………. 32

1-2-9- ادبیات تاریخی، نقلی………………………………………. 32

1-2-10- انواع ادبیات خاطره ای دفاع مقدس در حوزه تاریخ نقلی………. 33

1-2-11-  ویژگی های خاطرات دفاع مقدس………………………………… 35

1-2-12- پژوهش ها در حوزه خاطره دفاع مقدس………………………. 36

1-2-13- برخی مقالات و مصاحبه ها…………………………………….. 37

1-2-14- زندگی نامه نویسی در ادبیات دفاع مقدس…………………… 37

1-2-15- اشکال زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-16- تفاوت خاطره و زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-17- تفاوت خاطره و گزارش………………………………………. 39

1-2-18- تفاوت خاطره و تاریخ………………………………………. 39

1-2-19- تفاوت خاطره و سفرنامه……………………………………… 39

1-2-20- تفاوت خاطره و یادداشت روزانه……………………………………… 39

1-2-21- وصیت نامه نویسی در  ادبیات دفاع مقدس……………………. 40

1-2-22- ادبیات نمایشی دفاع مقدس (نمایشنامه نویسی ادبیات دفاع مقدس)…….. 41

1-2-23- داستان نویسی در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 41

1-2-24- آسیب شناسی داستان دفاع مقدس………………………………………. 44

1-2-25- طنز در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 46

1-2-26- طنز و تقدس………………………………………. 47

1-2-27- آسیب شناسی ادبیات جنگ و دفاع مقدس……………………. 48

فصل دوم: زندگی، آثار و اندیشه های شهید آوینی……………………. 56

2-1- زندگی نامه شهید آوینی………………………………………. 57

2-2- آثار شهید آوینی………………………………………. 58

2-3- آوینی و سینما ( بر ساخته های تصویری شهید آوینی)………….. 62

فصل سوم: درون مایه های آثار و افکار شهید آوینی………………………. 67

3-1- فتح خون……………………………………… 70

3-2- آغازی بر یک پایان……………………………………… 73

3-3- حلزون های خانه به دوش………………………………………. 75

3-4- فردایی دیگر……………………………………… 77

3-5- امام (ره) و حیات باطنی انسان……………………………………… 81

3-6- مرکز آسمان……………………………………… 82

3-7-  سفر به سرزمین نور……………………………………… 83

3-8- رستاخیز جان……………………………………… 84

 

 

3-9- انفطار صورت………………………………………. 95

3-10-گنجیه آسمانی………………………………………. 98

3-11- آینه جادو (جلد اول) ……………………………………..99

3-12- آینه جادو (جلد دوم)…………………………………….. 100

3-13- آینه جادو (جلد سوم)…………………………………….. 101

3-14- توسعه و مبانی تمدن غرب………………………………………. 102

حاصل سخن……………………………………… 107

منابع و مآخذ……………………………………… 109

چکیده:

ادبیات جنگ با شلیک اولین گلوله آغاز می شود و با پایان جنگ به بلوغ میرسد، ادبیات دفاع مقدس نه ثبت تاریخ است و نه ثبت وقایع جنگ بلکه شرح احوال درونی و بیرونی زنان و مردانی است که برای حفظ شرف و حیثیت و فضایل انسانی در مقابل تجاوزگران به کرامت های انسانی به پا خاسته اند و قلم ها شرح رشادت ها و ایثارگری ها و ظلم ستیزی آن دلاوران را به صورت آثار ادبی ثبت می کند.

ادبیات دفاع مقدس امروزه بی شک یکی از گونه های برتر ادبی در ادبیات فارسی است و از ابتدای جنگ تحمیلی تا کنون هرچه پیشتر آمده ایم شاهد رشد و تعالی آثار این گونه ادبی بوده ایم، اما هنوز هم زوایای زیادی از دفاع ملت ایران در مقابل رژیم بعثی عراق ناشناخته و مبهم باقی مانده است، آثار کسانی چون شهید آوینی که بی شک از برترین نویسندگان دفاع مقدس است آنچنان که باید و شاید مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته اند و مبانی فکری و نظری این شهید بزرگوار که می تواند راهگشای خلق آثاری مستقل و غیر وابسته به ادبیات غربی باشد آنچنان که شایسته است مورد مداقه و تامل قرار نگرفته اند.

امید است این مکتوب مختصر درباره ادبیات دفاع مقدس و آثار و افکار شهید آوینی، گام کوچکی در جهت ترغیب دیگران برای پرداختن به موضوعات مربوط به دفاع مقدس، بردارد.

پیشگفتار:

ادبیات دفاع مقدس به عنوان شاخه ای مهم و تاثیرگذار از ادبیات فارسی درخور توجه و دقت نظر زیادی برای حفظ فرهنگ و ادب سرزمین کهن ایران است این گونه ادبی که بسیاری از آثار ممتاز معاصر را در برگرفته است علاوه بر غنای ادبی و فرهنگی که درخود دارد باعث تاثیرگذاری بر روی آحاد جامعه به خصوص نسل جوان، برای حراست هر چه بیشتر از وطن و میهن خود خواهد شد. از این رو شناسایی دقیق و حفظ و حراست از آثار ارزشمند این نوع ادبی و همچنین شناسایی نویسندگان و متفکران بزرگ این ادبیات به نسل های مختلف جامعه از وظایف هر ادب دوست و دوستدار فرهنگ و هنر ایرانی است و شهید آوینی به عنوان متفکری بزرگ و تاثیرگذار بر ادب و هنر معاصر شایان تقدیر است و در عین حال شناساندن و معرفی کردن آثار وی به عنوان نمونه هایی از بهترین آثار در حوزه ادبیات دفاع مقدس از جمله کارهایی است که جای آن در نگاشتن مقالات و نوشته های تحقیقی گرچه خالی نمانده است اما حق مطلب نیز آن گونه که باید و شاید ادا نشده است.

اهمیت تحقیق:

ارزش حفظ و اشاعه آثار ادبی دفاع مقدس و پرداختن به آن ها نه تنها کمتر از حفظ آثار و بقایای مادی برجای مانده از جنگ هشت ساله ایران و عراق نیست بلکه از جنبه هایی دارای اهمیت و قابلیت پرداخت بیشتری نیز هست، چرا که نپرداختن به این گونه آثار، ممکن است با گذشت زمان باعث کم رنگ شدن روح حماسی و دینی جاری در این آثار و نهایتاً فراموشی حماسه ای شود که توسط دلیر مردان و دلیر زنان این مرز و بوم در حفظ و حراست از خاک و وطن خود در مقابله با تهاجم خارجی آفریدند و شناساندن فعالان در این حوزه ادبی، چه آنان که رفته اند و چه آنان که مانده اند، باعث دلگرمی و امیدواری کسانی خواهد شد که در این حوزه ادبی گام بر می دارند.

اهداف تحقیق:

هدف کلی از این تحقیق شناسایی و آشنایی مختصری است با ادبیات دفاع مقدس و شاخه ها و تقسیم بندی های مختلف این حوزه ادبی و همچنین معرفی وشناساندن آثار یکی از بزرگترین وموثرترین نویسندگان این نوع ادبیات یعنی سید شهیدان اهل قلم شهید سید مرتضی آوینی و پرداختن به طرز تفکر و اندیشه های این شهید بزرگوار که نوشته ها و زندگی اش الگویی است برای تمام کسانی که می خواهند انقلابی باشند و انقلابی زیست کنند و انقلابی بمیرند.

فرضیه تحقیق:

به نظر می رسد شناسایی و آشنا نمودن نسل جدید با آثار بزرگانی چون شهید آوینی و طرز تفکر آن ها، باعث مانایی و پایداری و قداست دفاع از میهن و دین خواهد شد و نپرداختن به آثار این بزرگان و غریبه بودن جوانان این مرز و بوم با اندیشه ها و تفکرات نویسندگانی چون شهید آوینی و دیگر متفکران ادبیات دفاع مقدس می تواند راه را برای تهاجم هر چه بیشتر فرهنگ غرب به ایران اسلامی بازتر و هموارتر کند، نوشتن و پرداختن به ارزش های دفاع مقدس و کمک به تثبیت هر چه بیشتر روح حماسی و دفاع مقدس در برابر متجاوز، از جمله راهکارهایی است که می تواند چون سدی عظیم در برابر هجوم همه جانبه دشمنان ایران و اسلام عمل کند و ایران و ادبیات ایران را از هر گونه گزندی مصون دارد.

پیشینه تحقیق:

در مورد موضوع رساله پیش رو، با تفحص و جستجوی کاملی که در منابع کتابخانه ای و اینترنتی انجام شد به موضوعی که به ادبیات دفاع مقدس به همراه بررسی آثار شهید آوینی، پرداخته باشد برخورد نکردیم، اما رساله ها و پایان نامه های نسبتاً زیادی با محوریت قرار دادن بخشی از ادبیات دفاع مقدس نگاشته شده اند که برخی از آن ها در زمینه ادبیات منظوم دفاع مقدس، پژوهش و تحقیق خود را انجام داده اند و برخی دیگر با محوریت قرار دادن ادبیات منثور دفاع مقدس کار خود را به انجام رسانده اند.

در زمینه ادبیات منظوم دفاع مقدس، برخی با محوریت قرار دادن یک یا چند تن از شعرای این گونه ادبی، به بررسی و تحلیل اشعار آنان پرداخته اند، برخی دیگر به طور کلی بدنه ادبیات منظوم دفاع مقدس را مورد بررسی و پژوهش قرار داده اند. همچنین در زمینه ادبیات منثور دفاع مقدس، برخی با محوریت قرار دادن نویسنده یا نویسندگانی از این نوع ادبی، به آثار آنان پرداخته اند و پژوهش خود را منحصر به آثار آن ها کرده اند، اما برخی دیگر، ادبیات منثور دفاع مقدس را به طور کلی موضوع رساله یا پژوهش خود قرار داده اند و از این رو تحقیقی همه جانبه تر را درباره ادبیات دفاع مقدس ارائه کرده اند.

افرادی نیز به موضوع ادبیات پایداری در رساله ها و پژوهش های خود پرداخته اند که طبیعتاً حیطه این موضوع فراتر و وسیع تر از ادبیات دفاع مقدس است زیرا تمام آثار ادب پایداری جهان را شامل می شود و ادبیات دفاع مقدس تنها شاخه ای از ادبیات پایداری است.

در مورد آثار شهید آوینی و افکار و اندیشه های وی نیز، تحقیقاتی در مورد بخشی از آثار وی انجام شده است که برخی از آن ها به طور کلی مربوط به حوزه ادبیات نیستند و آن ها که مربوط به حوزه ادبیات هستند، در مورد برخی صنایع ادبی به کار رفته در آثار آوینی، تحقیق خود را انجام داده اند فی المثل یکی از تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده است درباره استعاره در ادبیات آوینی است که استعارات به کار رفته در نوشته های شهید آوینی را مورد بررسی قرار داده است، اما تحقیقی که تمام آثار وی را – اعم از آن ها که به حوزه ادبیات و هنر مربوط می شوند و یا آن دسته از آثار وی که خارج از حوزه ادبیات و هنر هستند را هر چند به صورت اجمالی مورد بررسی قرار داده باشد – در بربگیرد، در جستجوهای نگارنده در بین منابع مختلف، مشاهده نشد.

به هر روی فهرست تعدادی از پایان نامه های کارشناسی ارشد و تحقیقاتی که در زمینه ادبیات دفاع مقدس انجام شده است، در فهرست منابع و مأخذ رساله ی پیش رو، ارائه شده است و نکته قابل ذکر در این بخش این است که تحقیقات انجام شده در مورد ادبیات دفاع مقدس در دهه 80 نمود بیشتری نسبت به دهه 70 داشته است و این نکته نشان از آن دارد که علاقه و دغدغه دانشجویان و محققان جوان به موضوع دفاع مقدس – با این که سال های زیادتری نسبت به دهه 70 و اواخر دهه 60، از اتمام جنگ می گذرد- نه تنها کمتر نشده است بلکه هر چه پیشتر رفته ایم این دغدغه در نسل جوان بروز و ظهور بهتری پیدا کرده است.