پرسش هاو فرضیات پژوهش…………………………… 2

پیشینه ی انجام کار…………………………… 3

نحوه ی تنظیم ونگارش پایان نامه……………………………. 4

1ـ طنز……………………………. 5

1ـ1ـ تعریف……………………………… 6

1ـ2ـ فلسفه‌ خلق طنز……………………………. 7

1ـ3ـ هدف طنز……………………………. 9

1ـ4ـ موضوعات و شیوه‌های طنزپردازی……………….. 10

1ـ5ـ تاریخچه‌ طنز……………………………. 14

1ـ6ـ طنز در ایران……………………………. 15

2ـ ابوالقاسم حالت……………………………… 19

3ـ ساختار زبانی…………………………….. 23

3ـ1ـ مباحث و مقولات بررسی شده ……………………………26

3ـ1ـ1ـ واژگان……………………………. 27

3ـ1ـ1ـ1ـ واژگان رسمی و معیار……………………………. 27

3ـ1ـ1ـ2ـ واژگان محاوره‌ای و عامیانه……………………… 28

3ـ1ـ1ـ3ـ واژگان غیرفارسی…………………………….. 29

3ـ1ـ2ـ تركیبات……………………………… 30

3ـ1ـ2ـ1ـ تركیبات رسمی و نوشتاری……………….. 31

3ـ1ـ2ـ2ـ تركیبات عامیانه و محاوره‌ای……………….. 31

3ـ1ـ3ـ افعال……………………………. 32

3ـ1ـ3ـ1ـ افعال ساده…………………………… 33

3ـ1ـ3ـ2ـ افعال پیشوندی…………………………….. 33

3ـ1ـ3ـ3ـ افعال مركب……………………………… 34

3ـ1ـ4ـ اصطلاحات……………………………… 34

3ـ2ـ مباحث ادبی…………………………….. 40

3ـ2ـ1ـ اغراق و كنایه……………………………. 41

3ـ2ـ2ـ تشبیه……………………………. 48

3ـ2ـ3ـ جناس و سجع……………………………. 53

سجع……………………………. 54

جناس……………………………… 55

3ـ2ـ4ـ تلمیح…………………………….. 57

تلمیح به آیات و احادیث……………………………… 58

ضرب‌المثل‌…………………………….. 60

تلمیح به ابیات و اشعار……………………………. 62

تلمیح به حكایات منظوم و منثور……………………………. 66

3ـ2ـ5ـ چند صنعت ادبی دیگر……………………………. 71

تشخیص………………………………. 71

ایهام……………………………. 73

مراعات نظیر……………………………. 74

تضاد……………………………. 75

تكرار……………………………. 75

4ـ موضوعات……………………………… 76

4 ـ 1 موضوعات اجتماعی…………………………….. 80

4 ـ 1 ـ 1 مسائل اقتصادی…………………………….. 81

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1 گرانی و کمبود اجناس و کالاهای ضروری زندگی………………… 81

4 ـ 1 ـ 1 ـ 2 مسأله ی کمبود مسکن و ساخت و سازهای غیراستاندارد مسکن……… 83

4 ـ 1 ـ 1 ـ 3 مسائل و مشکلات خاص ما بین مالک و مستأجر……………… 85

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 مسائل معیشتی و مشکلات خاص بازنشستگان……………….. 87

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5 مسأله ی بیکاری در جامعه……………………………. 88

4 ـ 1 ـ 2 مسائل اداری و دولتی…………………………….. 91

4 ـ 1 ـ 2 ـ 1 رواج معضلاتی مثل پارتی بازی، رشوه خواری و تبعیض در ادارات دولتی……….91

4 ـ 1 ـ 2 ـ 2 بی مسئولیتی کارمندان و عدم رسیدگی صحیح به امور………… 93

4 ـ 1 ـ 2 ـ 3 عدم مدیریت صحیح در ادارات و اتلاف نیروی انسانی…………. 95

4 ـ 1 ـ 2 ـ 4 ناکارآمدی ادارات برق ، آب ، گاز و ………………………………. 97

4 ـ 1 ـ 3 مسائل نظام درمانی…………………………….. 98

4 ـ 1 ـ 3 ـ 1 بالا بودن نرخ ویزیت پزشکان……………………………. 99

4 ـ 1 ـ 3 ـ 2 بی مسئولیتی پزشکان در برابربیمار……………………………. 100

4 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ناکارآمدی سازمان های بیمه……………………………. 102

4 ـ 1 ـ 3 ـ 4 مسائل و مشکلات مربوط به مراکز درمانی………………. 104

 

 

4 ـ 1 ـ 4 مسائل خاص شهر تهران……………………………. 106

4 ـ 1 ـ 4 ـ 1 ترافیک و آلودگی هوای تهران……………………………. 107

4 ـ 1 ـ 4 ـ 2 کمبود امکانات و عدم ارائه ی خدمات مناسب به شهروندان……… 108

4 ـ 1 ـ 4 ـ 3 مهاجرت افراد از شهرستان ها به تهران برای زندگی……………… 110

4 ـ 1 ـ 4 ـ 4 ناکارآمدی شهرداری در تأمین رفاه شهروندان……………………… 112

4 ـ 1 ـ 5 مسائل و مشکلات زنان……………………………. 114

4 ـ 1 ـ 5 ـ 1 بی توجهی افراد و جامعه به زنان خانه دار…………….. 115

4 ـ 1 ـ 5 ـ 2 بی توجهی به زنان کارمند و شاغل در ادارات دولتی……………. 116

4 ـ 2 موضوعات فرهنگی……………………..117

4 ـ 2 ـ 1 مسائل مربوط به نظام آموزشی…………………………….. 119

4 ـ 2 ـ 1 ـ 1 آموزش و پرورش……………………………… 119

4 ـ 2 ـ 1 ـ 2 آموزش عالی…………………………….. 121

4 ـ 2 ـ 2 مسائل مربوط به رسانه های جمعی………………………. 123

4 ـ 2 ـ 2 ـ 1 سینما و تلویزیون و رادیو……………………………. 123

4 ـ 2 ـ 2 ـ 2 مجلات و روزنامه ها و کتاب……………………………… 125

4 ـ 2 ـ 3 مسائل مربوط به اعتقادات دینی و مذهبی……………….. 126

4 ـ 2 ـ 4 مسائل مربوط به اخلاق در جامعه……………………………. 128

4 ـ 2 ـ 5 مسائل مربوط به فرهنگ عمومی جامعه…………………… 131

4 ـ 2 ـ 5 ـ 1 غرب زدگی و رواج مدهای غربی………………………. 131

4 ـ 2 ـ 5 ـ2 رواج مصرف زدگی و اسراف در جامعه………………. 135

4 ـ 2 ـ 6 مسائل تربیتی……………………………. 137

5-ساختار روایی داستان های حالت……………………………… 140

5 ـ 1 روایت شناسی…………………………….. 142

5-2 تحلیل ساختاری داستان ها…………………………… 157

5-2-1 خلاصه ی داستان ها و تحلیل ساختاری آن ها……………. 157

1-عجب تجلیلی از من کردند……………………………. 157

2-صرفه با بی کتابی است……………………………. 163

3-دوش گرفتن با لباس……………………………… 165

4-ابلهی شاخ و دم ندارد……………………………. 169

5-از بیمارستان تا تیمارستان……………………………. 172

6-جرم راانسان می کند،چوبش راحیوان می خورد………………. 175

7-سال به سال دریغ از پارسال……………………………. 179

8-سرنوشت مرد دوزنه……………………………. 182

9-فصل شمع و چراغ نفتی…………………………….. 184

10-کمدی خانه تکانی…………………………….. 187

11-ورزش حیدر قلی خان……………………………. 189

12-موش و تله موش……………………………… 193

13-یک مشت طفیلی و قفیلی…………………………….. 195

14-آدم های نیمه کر و نیمه لال……………………………. 199

15-آقای بوقلمون……………………………. 204

16-آنجا که پای پول در میان است……………………………… 208

17-باغ است یا کاروانسرا…………………………… 212

18-ترافیک به بادی بند بود……………………………. 215

19-پلوی عروسی به این همه دردسرنمی ارزد……………….. 220

20-تله……………………………. 224

21-نامه رسان…………………………… 228

22-آقای دكتر اختیار دارید……………………………. 232

23-ببین قسمت چه كارها می كند……………………………. 236

24-نازی كه خریدار نداشت……………………………… 238

25-می خواهم زنده بمانی…………………………….. 242

26-لقمه ی آخری…………………………….. 246

27-شگون هفت سین…………………………….. 251

28-بهترین سوغات تهران……………………………. 255

29-آقا چه دردسرتان بدهم……………………………. 259

30-كلكی كه آقا سوار كرد……………………………. 263

31-بی زن در بهشت……………………………… 269

32-ماجرای لنگه كفش……………………………… 272

33-ترس از سگ درنده…………………………… 274

34-زرنگی زیاد نتیجه ی معكوس می دهد………………….. 277

35-پندی كه راننده ی تاكسی داد……………………………. 280

36-یک شب آزادی…………………………….. 282

37-گربه را در حجله باید كشت……………………………… 285

5-2-2 نتایج کلی تحلیل ساختاری داستان ها…………….. 288

5-2-3 تحلیل شخصیت های داستانی…………………….. 290

نتیجه گیری و پیشنهادات…………………………… 295

فهرست منابع……………………………. 297

چکیده:

در این رساله آثار نثر ابوالقاسم حالت از نظر ساختار زبانی و ادبی،موضوعات مطرح شده و ساختار روایی داستان ها مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. ساختار زبانی و ادبی خاصی که حاصل نگاه طنز گرایانه ی حالت به امور مختلف است در این آثار قابل مشاهده است. استفاده های به جاوخلاقانه از مقولات مختلف سبکی ،زبانی و ادبی از خصائص این آثار به شمار می رود.موضوعات متعددو متنوع اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی واخلاقی در این آثار به زبان طنز مطرح و بیان شده اند.استخراج و دسته بندی موضوعات با ذکر شواهد انجام گرفته است که می تواند در ترسیم اوضاع کلی جامعه ی ایران در زمان نگارش این آثار –آخرین سال های قبل از انقلاب اسلامی- کمک فراوانی به مخاطبان نماید.داستان های کوتاه این آثار از ساختار روایتی خاصی برخوردار بوده و دارای زنجیره های یکسان و مشابهی در زمینه ی موضوع، نحوه ی طرح موضوع و چینش حوادث و شخصیت ها هستند. تعداد نود و سه داستان از مجموع این آثار انتخاب و بر مبنای نظریه ی ساختاری گرماس تجزیه و تحلیل شده است. زنجیره های همسان روایتی در داستان های بررسی شده به طور دقیق بر روی نمودار و جدول ارائه شده اند.این بخش از کار می تواند در شناساندن و تبیین دقیق روش های تحلیل ساختاری داستان های مختلف به مخاطبان مفید واقع شود.

مقدمه:

ابوالقاسم حالت(1298-1371)از برجسته ترین و موفق ترین چهره های ادبیات معاصر محسوب می شود. او را باید از پر کار ترین فعالان عرصه ی ادبیات معاصر به حساب آورد.وی درنظم و نثر و ترجمه(از سه زبان انگلیسی،فرانسه و عربی( آثار ارزشمندی از خود برجا گذاشته است.

اگرچه حالت آثار خود را در هر دو زمینه ی طنز و جدارائه کرده است اما عمده ی شهرت و موفقیت او مرهون طنز پردازی های لطیف و استادانه ی اوست.در زمینه ی طنز هم،حالت در هر دو عرصه ی نظم و نثر به فعالیت پرداخته است،وی اشعار فراوانی را در چندین دیوان و مجموعه ی شعر جمع آوری نموده است.بحر طویل های او نیز به عنوان معروف ترین آثار به جا مانده از او در مجموعه ای جذاب و ماندگار به نام ((بحر طویل های هدهد میرزا)) جمع آوری شده است.

اگرچه بیشترین شهرت حالت در طنز پردازی مرهون اشعار و بحر طویل های اوست اما باید گفت که او آثار نثری نیز نگاشته و در نثر نویسی هم موفق بوده است.

پرحجم ترین آثار نثر حالت مجموعه ای دو جلدی است تحت عنوان <<مجموعه ی آثار طنز ابوالقاسم حالت>> که در سال1376 توسط انتشارات گوتنبرگ در تهران به چاپ رسیده است.این دو جلد شامل هشت مجموعه از آثار طنز حالت است ،به نام های :از عصر شتر تا عصر موتور،از بیمارستان تا تیمارستان،زباله ها و نخاله ها ، پابوسی وچاپلوسی، صدای پای عزرائیل، یا مفت یامفت، دوره ی خر سواری، آش کشک خالته.

او در این آثار مجموعه ای از مقالات و داستان های طنزآمیز خود را که در آخرین سال های قبل از انقلاب اسلامی در روز نامه ی کیهان منتشر می شده است جمع آوری کرده است و پس از مرگش این هشت مجموعه در دو جلد و تحت یک عنوان جمع آوری و چاپ شده است.

این آثار و مجموعه های نثر طنزآمیز با وجود برخورداری از شیوه های استادانه ی طنز پردازی و داستان نویسی و همچنین فراوانی موضوعات و مسائل مطرح شده در آن ها،در میان آثار ادبی معاصر تا حدودی مجهول مانده و چنان که باید وشاید شناخته نشده است.

با مطالعه و بررسی دقیق بعضی از ویژگی های طنز پردازی و داستان نویسی در این آثار بر آن شدیم تا بررسی ساختار طنز در این آثار را موضوع رساله ی خود قرار داده و مباحث و ویژگی های برجسته ی این آثار را مطالعه و معرفی نماییم.

به خاطر تنوع و تعدد موضوعات مطرح شده در این آثار و طرح مسائل و رویدادهای آخرین سال های پیش ازانقلاب اسلامی که در تاریخ معاصر ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند ،پرداختن به موضوعات این آثار هم از اهداف این پژوهش به شمار آمد.

همچنین به خاطر ساختار و شیوه های خاص داستان پردازی در این آثار و قابلیت انطباق ساختار داستان ها با مباحث و مقولات نوین و جهانی ادبیات ، بررسی ساختار روایی داستان ها هم در برنامه ی کار پژوهشی رساله ی حاضر قرار گرفت.

بنابراین و با توجه به این مقدمات باید گفت که موضوع مطالعه وبررسی شده در این پایان نامه می تواند دارای اهمیت فراوان در هریک از حوزه های فوق باشد.

همچنین باید گفت که شناساندن اهمیت ادبی این آثاربه مخاطبین ،پی بردن به شیوه های طنز نویسی و داستان پردازی در دوران نگارش این آثار ، شناخت دقیق وهمه جانبه ی مسائل اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی زندگی مردم در آن دوران و شناساندن روش های داستان پردازی در این آثار و نشان دادن انطباق عناصر داستانی این آثار با مقولات مختلف ادبی عصر حاضر، از اهداف این پژوهش محسوب می شوند.

پرسش ها و فرضیات پژوهش:

در ابتدای کار پژوهش پس از بررسی کلی موضوع انتخاب شده،پرسش های زیر را مطرح نمودیم:

-ویژگی های ساختار زبانی این نوشته ها چیست؟

-آثار طنز ابوالقاسم حالت پیرامون چه موضوعات فکری،اجتماعی،اخلاقی و سیاسی است؟

-ساختار روایی داستان های طنز این آثار چگونه است؟

پس از مطالعه ی ضمنی و مختصر بخشی از آثار،فرضیه های زیر را مطرح نمودیم:

-آثار نثر ابوالقاسم حالت از نظر لغوی،ترکیبات،افعال و جمله بندی تابع نگاه طنزگرایانه ی او به امور گوناگون است و همین امر باعث پیدایش ساختار زبانی خاصی در آثار نثر او شده است.

-موضوعات متعدد اجتماعی،اقتصادی،اخلاقی و فرهنگی در طنزهای حالت قابل بررسی است.

-داستان های کوتاه این مجموعه ها از ساختار روایتی خاصی برخوردار است و زنجیره ی یکسانی را در روایات او می توان یافت.

و بنابرهمین پرسش ها و فرضیات،طرح و چارچوب کلی تحقیق را ترسیم نموده ودر فصل های جداگانه ای به بررسی هریک از پرسش ها و فرضیات فوق پرداختیم.

پیشینه انجام کار:

مسلماًطنز یکی از انواع مهم و برجسته ی ادبیات معاصر محسوب می شودکه همواره موضوع تحقیقات و پژوهش های فراوانی قرار گرفته است.به خصوص در دهه های اخیر نگاه محققان و پژوهشگران به مقوله ی طنز عمیق تر وعلمی تر هم شده است.بنابر این در مورد طنز کارهای فراوانی در ادبیات معاصر انجام گرفته وکتب و مقالات ارزشمندی نیز تالیف و ارائه شده است.

همچنین به خاطر همین نگاه و اهمیت دادن محققان به طنز،بررسی و مطالعات فراوانی برروی آثار طنز شاعران و نویسندگان مختلف هم صورت گرفته و آثار مختلف طنز از دیدگاه های گوناگون بررسی و تحلیل شده است،از بررسی ساختار و چگونگی طنز پردازی گرفته تا مطالعه ی موضوعات مختلفی که با زبان طنز ارائه شده اند.

در میان آثار طنز پردازان مختلف به آثار ابوالقاسم حالت هم پرداخته شده است و اشعار او از نظر موضوعات و چگونگی ساختار ادبی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است،اما در زمینه ی آثار نثر او –علیرغم برخورداری این آثار از ویژگی های ممتاز ادبی- تا کنون هیچ مطالعه ای صورت نگرفته است.

همچنین در مورد مباحث نوین ادبیات جهان از جمله نظریه های ادبی،روایت شناسی و توجه به ساختار گرایی هم در سال های اخیر کتب و مقالاتی تالیف و نگاشته شده و داستان هایی هم از این منظر و طبق این مطالعات بررسی و تحلیل شده اند.

از میان آثار فراوان و متعددی که در زمینه ی طنز در سال های اخیر تالیف شده اند می توان به این موارد اشاره کرد:

مقدمه ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران(علی اصغر حلبی)،سیر تحول هجو در شعر فارسی از آغاز تا قرن هشتم(ناصر نیکو بخت)،تاریخ طنز در ادبیات فارسی(حسن جوادی)،فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز(محمدرضا اصلانی)،کاوشی در طنز ایران(سید ابراهیم نبوی)،برداشت آخر،نگاهی به طنز امروز(رویا صدر)،گفتاری بر طنز(مقاله)(احمد کریمی حکاک).

در مورد نظریه های روایت شناسی و ساختار گرایی هم می توان به این آثار اشاره کرد:

ساختار و تاٌویل متن(بابک احمدی)،ساخت گرایی،پسا ساخت گرایی و مطالعات ادبی(فرزان سجودی)،گریماس ومعنا شناسی ساختار گرا(مقاله)(فرزان سجودی).

و در مورد آثار و اشعار ابوالقاسم حالت هم پژوهش های زیرانجام گرفته است:

زندگی و آثار ابوالقاسم حالت(ریتا اصغر پور)،تحلیل درون مایه های طنز حالت(مقاله)(علی اکبر باقری خلیلی)،آماج های طنز سیاسی حالت(مقاله)( علی اکبر باقری خلیلی)،رویکردی به ادبیات طنز،باجستاری در شعر ابوالقاسم حالت(مقاله)(مهسا ساکنیان دهکردی).

نحوه تنظیم و نگارش پایان نامه:

این رساله در پنج فصل تنظیم و نگارش شده است. در فصل اول به طور مختصر و کلی به مبحث طنز پرداخته شده و مسائلی در باره ی تعریف طنز، چرایی خلق طنز، تاریخچه ی طنز و طنز در ادبیات کلاسیک ومعاصر ایران،بیان شده است.

در فصل دوم به زندگینامه،شرح حال و آثار ابوالقاسم حالت پرداخته شده است.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1بیان مسئله و سؤالات …………………………………………………………………………………………..2

2-1 پیشینة پژوهش …………………………………………………………………………………………………4

3-1 ساختار پژوهش …………………………………………………………………………………………….. 8

4-1 فرضیه پژوهش ………………………………………………………………………………………………….8

5-1 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………….9

6-1 روش کار ………………………………………………………………………………………………………….9

7-1 تعریف بدیع از دیدگاه بلاغت سنّتی و جدید ……………………………………………………………10

8-1 تعریف زیبایی‌شناسی از دیدگاه اندیشمندان …………………………………………………………13

فصل دوم: صنایع زیبایی‌آفرین لفظی در دیوان فیاض لاهیجی

تعریف صنایع لفظی ……………………………………………………………………………………………….17

الف- روش تکرار …………………………………………………………………………………………………….18

1- تکرار واج ………………………………………………………………………………………………………….19

1-1 همحروفی ……………………………………………………………………………………………………21

2-1 همصدایی ……………………………………………………………………………………………………23

2- تکرار هجا ………………………………………………………………………………………………..25

3- تکرار واژه ……………………………………………………………………………………………………..26

1-3 جناس ………………………………………………………………………………………………………..27

1-1-3 جناس تام …………………………………………………………………………………………………29

2-1-3 جناس زاید ……………………………………………………………………………………………….31

3-1-3 جناس با اختلاف حرف ………………………………………………………………………………34

4-1-3 جناس مکرّر …………………………………………………………………………………………….36

5-1-3 جناس خط …………………………………………………………………………………………….37

6-1-3 اشتقاق …………………………………………………………………………………………………..38

7-1-3 شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………….39

8-1-3 جناس محرّف …………………………………………………………………………………………40

2-3 تکریر ………………………………………………………………………………………………………..42

1-2-3 ردالصدر إلی العجز ……………………………………………………………………………….44

2-2-3 ردالعجز إلی الصدر ……………………………………………………………………………46

3-2-3 عکس لفظی ……………………………………………………………………………………….48

3-3 تکرار نحوی …………………………………………………………………………………………….49

4-3 سجع ………………………………………………………………………………………………………51

1-4-3 موازنه ………………………………………………………………………………………………….52

2-4-3 مزدوج ………………………………………………………………………………………………..54

پی ‌نوشت‌های فصل دوم …………………………………………………………………………….55

فصل سوم: صنایع زیبایی‌آفرین معنوی در شعر فیاض لاهیجی

تعریف صنایع معنوی …………………………………………………………………………………..61

الف- روش تناسب …………………………………………………………………………………………62

1- مراعات النظیر ……………………………………………………………………………………..64

2- تضاد ……………………………………………………………………………………………………..67

3- تلمیح …………………………………………………………………………………………………….71

4- ارصاد و تسهیم ……………………………………………………………………………………..84

5- جمع ………………………………………………………………………………………………………86

6- تقسیم …………………………………………………………………………………………….88

ب- روش غیر منتظره بودن و غافلگیری …………………………………………………..89

1- متناقض نمایی ………………………………………………………………………………….90

2- استثنای منقطع …………………………………………………………………………………..95

3- ذم شبیه به مدح ……………………………………………………………………………………97

4- مدح شبیه به ذم ………………………………………………………………………………..99

5- استتباع …………………………………………………………………………………………101

6- التفات ………………………………………………………………………………………………103

7- تجرید …………………………………………………………………………………………………106

پ- روش بزرگ‌نمایی ………………………………………………………………………………..108

1- اغراق …………………………………………………………………………………………………109

2- تجاهل عارف …………………………………………………………………………………….112

3- صفت شاعرانه …………………………………………………………………………………..114

4- مقایسه و سنجش ………………………………………………………………………………116

ت- روش دو یا چند بُعدی بودن ……………………………………………………………….118

1- ایهام ……………………………………………………………………………………………….119

2- ایهام تناسب ………………………………………………………………………………………121

 

 

ث- روش استدلال ………………………………………………………………………………………123

1- حسن تعلیل ………………………………………………………………………………………….124

2- مذهب کلامی ………………………………………………………………………………………..126

3- ارسال‌ المثل ……………………………………………………………………………………….128

ج- دیگر صنایع زیبایی‌آفرین معنوی ………………………………………………………..133

1- حسن طلب ………………………………………………………………………………………….133

2- حسّامیزی ………………………………………………………………………………………..135

3- تضمین …………………………………………………………………………………………..141

4- ابداع ………………………………………………………………………………………………..143

پی نوشت‌های فصل سوم ……………………………………………………………………….145

نتایج پژوهش ………………………………………………………………………………………..162

1-1 جدول بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

2-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

3-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی …………………….164

4-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی………………………164

5-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی………………………165

6-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی…………………………..165

7-1 جدول بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….166

8-1 نمودار بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………166

9-1 جدول بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………167

10-1 نمودار بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….167

11-1جدول بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

12-1 نمودار بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

13-1 جدول بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی ………………………….169

14-1 نمودار بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی …………………………..169

15-1 جدول بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی…….170

16-1 نمودار بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی………..170

17-1 جدول بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

18-1 نمودار بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

19-1 جدول بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی……………172

20-1 نمودار بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی………….172

21-1 جدول بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی …………………………173

22-1 نمودار بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی ……………………………173

23-1 جدول بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی …………..174

24-1 نمودار بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی…………………174

نتیجه‌گیری ……………………………………………………………………………………………..175

فهرست منابع …………………………………………………………………………………………178

چکیده:

بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، دانشی‌ است که با آن راه‌های زیبایی سخن آشکار می‌شود و علم آرایش کلام است که زبان معمولی را به شعر تبدیل می‌کند. فیاض لاهیجی (ف 1071ه.ق)، از جمله شاعران سبک هندی است که در بیان افکار و اندیشه‌ها، با زبانی شاعرانه از دانش بدیع که پایه‌های اصلی آن مبتنی بر صناعات لفظی و معنوی می‌باشد، استفادة فراوانی برده ‌است. در این پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی انجام می‌شود، دیوان اشعار فیاض لاهیجی از دیدگاه نقد زیبایی‌شناسی، مخصوصاً دانش بدیع، مورد بررسی و واکاوی قرار ‌گرفته و عوامل زیبایی‌آفرین بدیعی شعر او، هم از لحاظ نوع و هم از لحاظ میزان کاربرد، بررسی و تجزیه و تحلیل می‌شود. فیاض لاهیجی به منظور بیان افکار و تجربه‌های عرفانی خویش، از صنایع معنوی مخصوصاً تلمیح و مراعات‌النظیر، نسبت به سایر شگردهای بلاغی بیشتر بهره برده‌ است.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- بیان مسأله و سوالات

بحث زیبایی و زیبایی‌شناسی، از زمان ارسطو (ف 322 ق.م) مطرح شده است. ارسطو، زیبایی را در هماهنگی اجزا و دقیق بودن می‌داند(احمدی،64:1391). از سدة هجدهم به این سو، زیبایی‌شناسی به عنوان یک علم قلمداد شد. «زیبایی‌، جور آمدن و هماهنگی اعضای متشکله و کیفیت هر شیء یا هر جسم، با داشتن سازش با پیرامون و ایجاد تأثیر جاذب و ستایش‌آور در انسان است»(دانشور،135:1375). کانت (ف 1804م)، زیبایی‌‌شناسی را بنا نهاد و به دو بخش زیبایی و هنر تقسیم کرد. «به عقیدة وی، زیبایی، مفهومی ذوقی و رها از هرگونه بهره و سود است»(احمدی،81:1391).

صنایع بدیعی نیز از جمله شیوه‌های زیبایی‌آفرین کلام هستند، یعنی ترفندهایی که در زبان نظام جدیدی به وجود می‌آورند و سبب آشنایی زدایی و غرابت آن می‌گردند. «در حقیقت بدیع چنان که قدما گفته‌اند، علمی‌است که از وجوه تحسین کلام بحث می‌کند و مجموعه شگردهایی است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می‌کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری تعالی می‌بخشد»(شمیسا،11:1378). به عبارت دیگر «از دیدگاه‌ زیبایی‌شناسی، بدیع‌ دانش شناخت‌ راه‌های زیبایی‌آفرین سخن می‌باشد»(اکبر زاده،162:1384).

تقریباً بیشتر علمای بلاغت، ترفندهای بدیعی را از دید علمی نگریسته‌اند و به همین خاطر آنچه در کتاب‌های بدیع از گذشته تا امروز آمده، نقش و ارزش زیبایی صنایع بدیعی را نشان نمی‌دهند،‌ حال‌ آنکه «جوهر شعر زیبایی می‌باشد و لازم است که صنایع بدیعی از دیدگاه عوامل زیبایی‌آفرین بررسی شود»(وحیدیان کامیار،12:1379).

ملاعبدالرزاق بن علی بن حسین (ف 1071 ه.ق)، از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت و کلام دورة صفویه (قرن یازدهم) و یکی از شعرای توانای این دوره می‌باشد. وی یکی از بزرگان حکمت مشاء و اشراق و از متکلمان بزرگ، نه تنها در چهار قرن اخیر بلکه یکی از محقق‌ترین اندیشمندان دورة فرهنگ اسلامی است. «قدر و منزلت این حکیم متأله نه تنها در کلام و عرفان، بلکه ارج و منزلت او در هنر شعر و شاعری و قدرت بیان او در لطایف اندیشه‌های انسانی نیز نادیده و یا ناشناخته مانده ‌است»(صفا،1230:1316).

محل تولد و زمان دقیق ولادت او مشخص نیست. ولی آنچه مسلم است و از لقب لاهیجی بر می‌آید، وی در لاهیجان و یا اطراف آن متولد شده ‌است. «خانوادة او ظاهراً از طبقه‌ای نبوده‌ است که نویسندگان به شرح حال و آثار او عنایتی بکنند. با این وصف وی در لاهیجان زاده شده و شاید مقدمات علوم را در آن محل دیده و سپس برای ادامه تحصیل نخست به تبریز می‌آید و از تبریز به کاشان، اصفهان و شیراز مسافرت می‌کند»(هدایت382:1336). ایّام زندگی فیاض را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: «دورة اول که ایام کودکی و اوایل جوانی اوست، برای ما روشن نیست که بر او چه گذشته و خانواده او در کجا و چگونه زندگی می‌کردند. ولی دورة دوم زندگی او را ما در قصاید و قطعات سروده‌اش می‌یابیم. این ایام مقارن با حکومت شاه صفی (ف 1052ه.ق) و شاه عباس ثانی (ف 1077ه.ق) است»(قمی،224:1363).

فیاض لاهیجی یکی از شاگردان ملاصدرا (ف 1050ه.ق)، میر محمدباقر داماد (ف 1063ه.ق) و صدرالدین محمد شیرازی (ف 1065ه.ق) است. فیاض پیرو سبک هندی و شعر دورة قرن یازدهم می‌باشد. «از ویژگی‌های عمدة شعر وی، باریک‌اندیشی، آوردن ارسال‌المثل، کنایات، استعارات خاصّ، هنرهای بدیعی و بیانی و گرایش به شعر عامیانه و مذهبی با معانی و مفاهیمی که در اذهان مردم زنده‌ است. او با مهارت و استادی چنان بر الفاظ و معانی مسلّط است که به راحتی شعر می‌سراید»(مدرس،1326،ج361:4). دیوان اشعار فیاض لاهیجی شامل هفتصد غزل، سی و هفت قصیده، دوازده قطعه، چهار ترکیب بند، یک ترجیع بند، یک ساقی نامه و یک مثنوی و معراجیه، صد و پنجاه و سه رباعی و در مجموع دارای 9902 بیت می‌باشد. در‌ این تحقیق نحوة به‌ کارگیری صنعت بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی در دیوان فیاض لاهیجی بررسی می‌گردد و تلاش می‌شود که به سؤالات زیر پاسخ داده ‌شود:

1- عوامل زیبایی‌آفرین صنایع بدیعی در دیوان فیاض لاهیجی چیست؟

2- پرکاربردترین عامل زیبایی‌آفرین بدیعی در شعر فیاض لاهیجی کدام است؟

2-1- پیشینه پژوهش

با توجه به بررسی‌های به عمل آمده، مشخص‌گردید که دیوان فیاض لاهیجی از دیدگاه زیبایی‌شناختی، مورد بررسی قرار نگرفته‌است و پژوهش‌های انجام شده، بیشتر مبتنی بر بازتاب اندیشه‌ها و افکار دینی، فلسفی و عرفانی وی می‌باشد که در اینجا به معرفی آن‌ ها پرداخته می‌شود:

احمدی (1380) در پژوهشی با عنوان: «فیاض لاهیجی شاعر ولایت مدار» معتقد ‌است که فیاض لاهیجی به عنوان شاعر فیلسوف، متکلم و عالم دینی، از جمله کسانی است که شعر را محمل اندیشة ناب و ابزار بیان حق دانسته است، وی بخشی از اشعار خود را در مدح و منقبت امامان و پیامبران سروده‌ است.

عطایی‌‌نظری (1389) در تحقیقی به نام: «بررسی اندیشه‌های کلامی فیاض لاهیجی» تلاش کرده ‌‌‌‌است که پس از تشریح آراء و دیدگاه‌های فیاض در مباحث مختلف کلامی، با بهره گرفتن از تحلیل‌های ساختاری و محتوایی، در آثار کلامی وی مانند گوهر مراد، سرمایة ایمان و شوارق، نقش او را در فرایند فلسفی شدن علم کلام تبیین کند.

عطایی‌‌‌نظری (1390) در مقالة دیگری با عنوان: «نقش فیاض لاهیجی در فلسفی شدن کلام شیعه» تمامی آثار فیاض را مورد تحلیل قرار داده و نقش وی را در فرایند فلسفی شدن کلامش تبیین نموده و اعتقاد دارد که آثار وی، تمام شاخصه‌ها و ویژگی‌های مکتب فلسفه را داراست.

آخوندی (1390) در پژوهشی تحت عنوان: «فرهنگ تشبیهات غزلیات فیاض لاهیجی» به بررسی تشبیهات غزلیات وی پرداخته است. در این پژوهش، اکثر تشبیهات غزلیات فیاض از لحاظ طرفین تشبیه و ساختار، مورد بررسی قرار گرفته‌است. اغلب تشبیهات فیاض از نوع حسی به حسی است و تشبیهات مؤکّد نسبت به تشبیهات مرسل، از بسامد بیشتری برخوردار می‌باشد و از لحاظ شکل ظاهری، بسامد تشبیه مضمر بیشتر از تشبیهات دیگر است.

نوریان (1390) در تحقیقی با عنوان: «فرهنگ تلمیحات غزلیات فیاض لاهیجی» دربارة فیاض و تلمیحات اشعار او می‌گوید که وی از معدود دانشمندان و فلاسفه‌ای است که شعر را به طور جدی دنبال کرده‌ و کثرت تلمیحات، خصوصاً تلمیحات عرفانی، از ویژگی غزل‌های اوست و تقریباً از تمام گونه‌های تلمیح استفاده‌ کرده‌است.

صادقی حسن‌آبادی و عطایی‌نظری (1391) در تحقیقی با عنوان: «ملاک‌ها و ویژگی‌های مکتب کلام فلسفی در شیعه (با رویکرد به آثار فیاض لاهیجی» پس از ارائة تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، ملاک‌ها و ویژگی‌های آن را بازشناسی و معرفی کرده ‌است، سپس آراء و اندیشه‌های کلامی فیاض را مورد بحث قرار داده ‌‌‌است.

همچنین تاکنون پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد بدیع نوشته‌ شده ‌است، اما بحث زیادی در مورد بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی نشده‌ است. از جمله کتاب‌ها و مقالاتی‌ که در این زمینه نوشته شده‌ است، می‌توان به موارد ذیل اشاره‌ کرد.

شمیسا (1378) در کتابی به نام: «نگاهی تازه به بدیع»کوشیده ‌است تا مباحث بدیع را با دیدی نو و جدید بیان‌کند و صنایع لفظی، از نظر موازین آواشناسی و چگونگی قرارگرفتن حروف صامت و مصوت در کلمه را مورد بررسی قرار دهد و همچنین در برخی موارد، عامل زیباتر شدن صناعات ادبی را بیان کرده ‌است، نظیر آرایة تکرار که زیبایی آن ناشی از موسیقی و نظم میان کلمات می‌باشد.

وحیدیان کامیار (1379) در کتاب: «بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی» ابتدا هر ترفند بدیعی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و سپس دربارة عامل و یا عوامل زیبایی و اهمیّت آن در ادب گذشته و امروز، سخن گفته ‌است و در این کتاب، همة ترفندهای ادبی بر اساس شش عامل زیبایی‌آفرین (تکرار، تناسب، غیرمنتظره بودن، بزرگ‌نمایی، چند بعدی بودن و استدلال) تنظیم گردیده ‌است و از نخستین کتاب‌هایی است که تا به حال بر پایة اصول زیبایی‌شناختی تدوین یافته ‌است.

محبّتی (1380) در کتاب: «بدیع نو، هنر ساخت و آرایش سخن» دربارة خاستگاه بدیع و عوامل پیدایش آن سخن‌ گفته و آرایه‌های سنّتی بدیع، نظیر سجع، جناس، ترصیع و… را مورد مطالعه قرار داده‌ است و در پایان مباحث تازة بدیع، از جمله زیبایی‌شناسی را با آوردن غزلی از حافظ، مطرح نموده ‌است و بیان می‌کند که یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین میدان‌ها برای کشیدن منظره‌ها و روش‌های تازه، مجموعة علوم و فنون زیبایی‌شناختی در گستردة زبان و ادبیات فارسی از آغاز تا به امروز است.

اشرف‌زاده (1380) در پژوهشی تحت عنوان: «کند و کاو زیبایی ‌شناسانه در مورد جناس» زیبایی‌های دوگانة جناس را نشان داده‌ و تقسیم‌بندی تازه‌ای از آن کرده ‌است. نویسنده برای جناس دو بُعد اساسی قایل شده‌ است. یکی بُعد لفظی، که همجنسی حروف در کلمات متجانس است و دیگری بُعد معنایی، که اختلاف معنایی میان کلمات است و به این نتیجه رسیده‌ که زیبایی جناس، در تداعی معانی، کشف ابهام شگفت‌انگیز و غرابت واژه‌های متجانس است که شعر را موسیقیایی‌تر و نثر را منسجم‌تر می‌کند.

راستگو (1384) در کتابی‌ تحت‌ عنوان: «هنر سخن‌آرایی (فن بدیع)» به بخش‌بندی متفاوتی از آرایه‌های ادبی پرداخته‌ و در مواردی زیبایی هر صنعت بدیعی را توضیح داده‌ است. نظیر واج‌آرایی که زیبایی‌‌ آن به جهت ایجاد موسیقی گوش‌نواز آن است.

حسام پور و حسن‌لی (1384) در مقاله‌ای با عنوان: «زیبایی‌شناسی شعر خیام- پیوند هنری اجزای کلام» صنایع بدیعی نظیر تکرار، تأکید و تناسب را از جمله زیبایی شعر خیام می‌دانند و این آرایه‌ها را از لحاظ زیبایی‌شناسی بررسی کرده‌اند و معتقد هستند که تناسب و تکرار، سبب انسجام متن می‌گردد و این صنایع، هنگامی‌ زیبا هستند که در آنها ایهام هنری وجود داشته ‌باشد و نیز پیوند صورت و معنا و تلفیق پنهان این دو، باعث زیبایی اشعار خیام شده‌ است.

صادقیان (1388) در کتابی به نام: «زیور سخن در بدیع فارسی» که حاوی مباحث و آرایه‌های بدیعی، اعم از لفظی و معنوی می‌باشد، سعی کرده ‌است، از آرایه‌هایی سخن بگوید که به سبب لطافت و زیبایی، شاعران و نویسندگان توجّه خاصّی بدان‌ها داشته‌اند و در آثار خود از آنها بهره برده‌اند و در برخی موارد زیبایی صنایع بدیعی را مطرح کرده ‌است، مانند ارسال‌المثل که زیبایی‌اش با رایج بودن و حکمت‌آمیز بودن جلوه می‌کند.

با توجه به سابقة تحقیق، مشخّص‌گردید که در زمینة بررسی صنایع بدیعی از دیدگاه زیبایی‌شناختی در دیوان فیاض لاهیجی، تا کنون پژوهش مستقلی انجام نشده ‌است و لذا به منظور شناخت هر چه بیشتر قدرت و مهارت فیاض لاهیجی در استفاده از شگردهای بلاغی برای بیان افکار و اندیشه‌های عرفانی وی و میزان تأثیرگذاری شعر او بر مخاطب، انجام این تحقیق امری ضروری می کند.

3-1- ساختار پژوهش

در نگارش این پایان‌نامه، ملاک کار کتاب بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تألیف وحیدیان کامیار و کتاب نگاهی تازه به بدیع، اثر شمیسا بوده‌ و استخراج و دسته‌بندی صنایع و همچنین فصل‌بندی تحقیق بر اساس این دو کتاب صورت گرفته‌ است. علاوه بر این، هر جا مقاله یا کتاب و هر نوع پژوهشی دیگر در این خصوص وجود داشته، مورد مطالعه قرار گرفته است.

این تحقیق در سه فصل گردآوری و ارائه شده‌ است.

سرآغاز:

ادبیات مهاجرت و به خصوص شعر مهاجرت ، از شاخه های مهم و شناخته شده در ادبیات جهان محسوب می شود ولی به دلیل اینكه متاسفانه در ایران شناخته شده نیست و به نوعی مهجور واقع شده است ، ناگزیریم ابتدا كلیاتی را دربارة مهاجرت ، پیشینه و علل وقوع آن، همین طور تعریف ادبیات مهاجرت و تبعید و پیشینة آن بیان كنیم. سپس به پیشینة مهاجرت و تاثیر آن در ادبیات فارسی ایران بپردازیم كه گسترة آن از قرن سوم هجری تا كنون را در بر می گیرد. درادامه، پس از طبقه بندی نویسندگان مهاجر كه عمر مهاجرتشان به سه دهه می رسد، به معرفی انواع ادبیات مهاجرت اعم از داستان، ترجمه، نقد، نمایشنامه و شعر می پردازیم. بخش شعر به تعریف شعر مهاجرت و شعر تبعید، وجه تمایز آنها و برگزیدن اصطلاحی مناسب برای آن اختصاص دارد.به بیانی روشن تر با توجه به اینكه از یک سو موضوع اصلی تحقیق، بررسی سروده های شاعران ایرانی خارج از مرزهای كشور در این سه دهة اخیر است و از سویی دیگر ، مباحث آن صرفا” در حوزة ادبیات می گنجد و حتی گوشه چشمی به حوزه های دیگر ندارد؛ برای روشن تر شدن محدودة كار و پرهیز از كاربرد اصطلاحات متعدد ، اصطلاح شعر برون مرزی را برمی گزینیم.

پس از آشنایی با كلیات بحث، با نگاهی دقیق تر و ریزبینانه تر، شعر برون مرزی ایران را با تكیه بر شعر هشت شاعر برون مرزی – بدون توجه به علت مهاجرتشان- در سه سطح زبانی، ادبی و فكری در فصل دوم با عنوان “ساختار شعر برون مرزی” مورد واكاوی قرار می دهیم.

هدف از این واكاوی، یافتن پاسخ هایی است درخور برای سؤال هایی از این دست: آیا می توان فصلی جدید با عنوان “شعر مهاجرت” در تاریخ ادبیات ایران گشود؟ روند شعر مهاجرت در این سه دهه بر یک منوال بوده است ؟ آیا نوآوری در صورت و مضمون شعر مهاجرت دیده می شود؟ تلقی شاعران برون مرزی از وطن چگونه است؟ فضای جغرافیایی و فرهنگی غرب در شعر مهاجرت فارسی چقدر تاثیرگذار بوده است؟

پس از اینكه جست و جوی پی گیر و فراوان دربارة سابقة پژوهش در ادبیات مهاجرت ایران، به خصوص شعر،- البته در ایران- به نتیجة چندانی نرسید و به یافتن تنها چند مقاله خاتمه یافت، انگیزة آشنایی با زبان، تخیل و اندیشة شاعرانی كه با ما پیوندهای ملی و فرهنگی دارند ولی به هر دلیل چندین دهه جلای وطن كرده اند، بررسی میزان تاثیر محیط اجتماعی و فرهنگی غرب در شعر برون مرزی ایران و یافتن زمینه های مشترك مضمون پردازی در آن ، نگارنده را برآن داشت تا علاوه بر مشكلات، محدودیت ها و معذوریت هایی كه بر سر این راه بود؛ از دشوار یابی منبع گرفته تا ناشناخته بودن و غریب ماندن این موضوع در ایران – كه شناساندن آن مانند هر امر ناشناختة دیگری در آغاز با موانع و ممنوعیت های خاص خودش روبروست- به تحقیق و تفحص دراین باب بپردازد.

گفتنی است درطی سه سال تلاش و پی گیری مداوم برای به دست آوردن منبع تحقیق از هر كتابخانة شخصی و عمومی ، افراد شعردوست و شعرخوان كه امید آن می رفت حداقل گوشه چشمی به شعر برون مرزی داشته باشند تا جستجوی شبانه روزی در سایت های اینترنتی، بالاخره از پانزده شاعر برون مرزی منابعی كه شامل سروده های دور ازوطن باشد به دست آمد. ازآنجا كه در انتخاب شاعر به دلایل گوناگون محدودیت های فراوانی وجود داشت بر اساس چند ملاك كه در به دست آوردن نتیجه ای عادلانه تر، تاثیر مستقیم می توانست داشته باشد از جمله: سن شاعر و سن به غربت افتادگی او، كیفیت منبع ازلحاظ جوهر شعری – كه برای بررسی در حد قابل قبولی باشد- و جنسیت شاعر– با وجود دشواری انتخاب- هشت شاعر انتخاب شد.

در میانة راه – پس از اشراف بیشتر بر موضوع- از بررسی شعر برخی از نامداران ادبیات فارسی از جمله هوشنگ ابتهاج و شادروان نادر نادرپور با وجود اینكه بخشی از آثار خویش را دور از وطن خلق كرده بودند به دلایل متعدد صرف نظر شد. از جمله اینكه منابعی كه از ایشان در دست بود بیشتر، شعرهای در وطن سرودة آنها را در بر می گرفت و در شعرهای اندكی هم كه از سروده های دوراز وطن ایشان به دست آمد، خصیصة متمایزی نسبت به آنچه در وطن سروده بودند ملاحظه نشد. البته همان طور كه در ادامه خواهد آمد بخشی از شعر برون مرزی ایران را شعر این نامداران و هم قطارانشان تشكیل می دهد، به همین منظور و به دو دلیل عمده ، شعر محمود كیانوش و شادروان ژالة اصفهانی را برای بررسی، جایگزین كردیم. نخست اینكه : عمر به غربت افتادگی این دو به خصوص ژاله اصفهانی طولانی تر بود و دیگر : اشعار بیشتری از سروده های دور از وطن این دو به دست آمد.  

گفتن یک نكتة دیگر نیز ضروری است كه منابع موجود از شاعران منتخب ، شامل همة آثاری كه دور از وطن خلق كرده اند نیست و به اجبار گاهی حتی به یک منبع استناد شده است؛ درنتیجه هیچ كدام از نتایج به دست آمده در این تحقیق، قطعی نمی باشد و همه به استناد منابع در دسترس اینجانب است نه همة آثار شاعر. به این ترتیب ، نتیجة نهایی نیز كه در فصل پایانی این تحقیق ارائه می شود ، تنها نمایاندن سایه ای از شعر برون مرزی است و نه همة حقیقت آن ، روشن است كه دست یابی بدین هدف ، سال ها تحقیق و تفحص در اشعار برون مرزی، از جوانب مختلف نقد؛ از جمله : نقد تاریخی، روان شناسی ، جامعه شناسی و … را می طلبد و به هیچ عنوان در چنین مجال اندكی نمی گنجد.

امید است كه تحقیق حاضر راه گشای محققین وارسته ای باشد كه دغدغة ملی و فرهنگی آنان، پاسبان همیشة زبان فارسی است.

فصل اول: کلیات

1-1- مهاجرت و تبعید

مهاجرت به عنوان یک پدیده سیاسی – اجتماعی در فرهنگ نامه ها به طور کلی چنین تعریف می شود:”ترک کردن دوستان و خویشان و خارج شدن از نزد ایشان یا فرار از ولایتی به ولایت دیگر ، بریده شدن از جایی به دوستی جای دیگر، ترک دیار گفتن و در مکان دیگر اقامت کردن.” و همچنین تبعید :” نفی بلد کردن ، اخراج بلد کردن ،کسی را جلای مکان یا وطن فرمودن ، نوعی مجازات چنانچه کسی را بنا به دستور محاکم دادگستری و یا سایر مراجع صلاحیت دار از شهر یا ناحیه ای اخراج کردن و یا شخص محکوم را مجبور ساختن که در محل خاصی در مدت محدودی سکونت اختیار کند.”[1]

مهاجرت (غالبا”) امری شخصی و ارادی به نظر می رسد چرا که مهاجر معمولا” زمانی تصمیم به مهاجرت می گیرد که نخواهد یا نتواند با محیط خود کنار بیاید و در جستجوی شرایطی بهتر و مناسب تر برای زندگی و کار می کوشد. بنابراین او این امکان را دارد که خود را با محیط، هماهنگ سازد و یا نسازد اما تبعید امری بیرونی و کاملا” اجباری و خارج از اراده شخصی است و معمولا” توسط مقام دیگری صورت می گیرد. در عمل، مفهوم تبعید و مهاجرت به ویژه به دلیل سیاسی – اجتماعی در بسیاری موارد آنچنان درهم می آمیزد و هم ترازمی گردد که به دشواری می توان تفاوتی بین آن دو

 یافت.[2]

به هر روی چه مهاجرت و چه تبعید هر دو مایة جدایی اند و نفی کنندة ارتباط و آدمی را در گذشت زمان از اصل و سرچشمه اش دور و دورتر می کنند.

2-1- سابقه مهاجرت

سرزمین ها و فرهنگ های مختلف در طول تاریخ بشری بارها و بارها شاهد پدیدة مهاجرت نویسندگان و شعرا به دلایل مختلف بوده و هستند.ابعاد و كیفیت این مهاجرت ها نیز در دوره های مختلف ، یكسان نبوده است. گاه در دوره ای تنی چند و زمانی بخش قابل توجهی از اهل قلم و اندیشه را دربر می گرفته است. ولی به هر روی ، مهاجرت و تبعید چه انفرادی باشد و چه گروهی ، چه اختیاری باشد و چه اجباری همواره و از دیرباز وجود داشته است. طبق آمار سال 2000 از هر 35 نفر یک نفر مهاجرت می كند و اگر همة مهاجرین را در یک كشور جا دهیم پنجمین كشور بزرگ دنیاست”.[1]

سرزمین ما نیز با این پدیده، بیگانه نبوده است. اگر بخواهیم افق ادبیات مهاجرت را ببینیم می توانیم با مرور چهار دوره مهاجرت اهل اندیشه ، فرهنگ و ادبیات در تاریخ ایران به تصویری از آن برسیم. چهار دورة مورد نظر به ترتیب: مهاجرت ایرانیان ، پس از حملة اعراب، بعد از حملة مغول ، پس از مشروطه و پس از انقلاب اسلامی است. هند و تركیه ، منزل اول مهاجرت ادبیات ایران و پس از آن ، كشور های اروپایی و آمریكایی هستند.

3-1- علل مهاجرت

چنانچه بخواهیم نحوة شکل گیری ادبیات مهاجرت را به دقت بررسی کنیم ناگزیر باید   نکته هایی را مد نظر قرار دهیم از جمله : علل یا ضرورت مهاجرت و تبعید كه در سرزمین ها و دوره های مختلف متفاوت بوده است. تنها در این صورت است که می توان دربارة شکل گیری ادبیات مهاجرت و تفاوت های آن با ادبیات جاری در وطن به نتایج درستی رسید.

عده ای از منتقدین ادبی با تکیه بر اینکه در بسیاری از کشورها ضرورت مهاجرت شاعران، بر پایه گریز از محدودیت ها و یا فرار از تعقیب می باشد ، این مسئله را برای خود تبدیل به یک اصل کرده اند که : تمامی شاعران خارج شده از یک کشور با حکومت خویش برخورد رو در رو داشته اند. البته ناگفته نماند كه گاه برخی از شاعران مهاجر، نیز با تبعیدی خواندن خویش بر این اصل صحه می گذارند و خود را سیاسی معرفی می کنند؛ در حالی که چنین نیست و دست کم، این موضوع در مورد همه صدق نمی کند و نمی توان این را به عنوان یک اصل کلی پذیرفت.

گذشته از عده ای كه به جهت کار و به دست آوردن موقعیت شغلی بهتر یا تحصیل و یا حتی فشارهای خانواده مهاجرت می کنند، علت های دیگری نیز می توان برای این امر یافت از جمله برخورداری از فضای الهام بخش. به بیانی دیگر درمیان شاعرانی که معمولا”از تمکن مالی برخوردار بوده اند گاهی پیش می آید كه عده ای برای خلق آثار یا حتی اثری به گوشه ای که نسبت به وطنشان فضای متفاوتی دارد مهاجرت می کنند.[1] برای این منظور،شاید یدالله رویایی نمونة خوبی باشد.

در میان ادبای کشور ما، متاسفانه بسیار معدودند کسانی که به منظور یافتن فضایی الهام بخش، مهاجرت کنند؛البته روشن است که ادبیات مهاجرت فارسی زمانی می تواند رشد کند و در مسیر بالندگی قرار بگیرد که ضرورت مهاجرت در پی کسب فضایی متفاوت، برای تفکر و نوشتن باشد. در چنین شرایطی است که نتیجه مهاجرت ، ذهنی باز و خلاق و دیدی فرا وطنی خواهد بود. تنها در این صورت است که شاعر می تواند بن مایه های ملی خویش را با دریافت های جدید از فضای تازه ، درآمیزد و بدون اینکه نسبت به چیزی تعصب بیجا داشته باشد و یا اینکه اصل و نسب خویش را به کلی فراموش کند و دچار بحران هویت شود، اثری متفاوت بیافریند که حتی در ادبیات فارسی تحولی نو ایجاد کند و سبب غنای زبان فارسی گردد آنگونه كه در گذشتة تاریخ ادبی ایران بارها این اتفاق افتاده است و در ادامه به آن خواهیم پرداخت .

با توجه به دسته بندی های اولیة مهاجرت و همچنین ضرورت آن ، دیدگاه های متفاوتی نسبت به این پدیده به وجود می آید. در نگاه اول، شاید عده ای آن را برای شاعر،آسیبی ادبی بدانند ؛ چرا که بیشتر شاعران در اوج شکوفایی خویش دست به مهاجرت می زنند و مشكلات غربت مانند نوستالژی وطن و یاد کودکی ، ناسازگاری با محیط ، شرایط معیشتی سخت و از همه مهم تر کمبود مخاطب و محدودیت های چاپ و نشر سبب تنزل و گاهی توقف کار آنها می شود. اما با نگاهی فرهنگی به قضیه، شاعر با فضایی متفاوت روبرو می شود که می تواند چندان هم سیاه نباشد بلكه افق های روشنی را پیش روی او بگستراند.

[1] ن.ک. ارسلان عبداللهی “حاشیه ای بر ادبیات مهاجرت”حیات نوی اقتثادی،5/5/1382

 مقدمه ……….1

فصل اول: كلیات تحقیق 3

1-1- بیان مسئله .. 4

1-2- هدف­های تحقیق.. 4

1-3- ضرورت انجام تحقیق.. 5

1-4- استفاده كنندگان از تحقیق.. 5

1-5- سؤال­ها­ی تحقیق.. 5

1-6- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤال­های تحقیق.. 6

1-7- كلیدواژگان طرح تحقیق ومعادل لاتین آن. 7

1-8-  پیشینه­ی تحقیق.. 7

1-9- روش اجرای تحقیق.. 8

یادداشت­ها……….9

فصل دوم: دورنمایی از  زندگی ملاحسین کاشفی و معرفی جواهر التفسیر. 10

2-1- معرفی ملاحسین كاشفی.. 11

2-1-1- شخصیت کاشفی.. 11

2-1-2- مذهب حسین بن علی کاشفی.. 13

2-1-3- ابعاد علمی واعظ کاشفی.. 16

2-1-4- آثار علمی ملاحسین کاشفی.. 17

2-1-5-شعر ملاحسین کاشفی.. 23

2-1-6-عصر کاشفی.. 24

2-1-7-نظر دانشمندان در مورد کاشفی.. 25

 2-2- معرفی اجمالی جواهرالتفسیر. 27

 2-2-1- شناسایی تفسیر. 27

2-2-2- نثر جواهرالتفسیر…….28

2-2-3-نسخه شناسی جواهرالتفسیر. 29

2-2-4-منابع جواهرالتفسیر. 30

یادداشت­ها..…33

 فصل سوم: بررسی خطبه­ی آغازین و مباحث علوم قرآنی جواهرالتفسیر. 35

3-1- بررسی خطبه­ی آغاز جواهر التفسیر. 36

3-1-1-ضرورت تفسیر قرآن. 36

3-1-2-هدف تألیف جواهر التفسیر. 37

3-1-3- سخن مفسر در روش جواهر التفسیر. 38

3-1-4-تعریف علم تفسیر از دیدگاه کاشفی.. 39

3-1-5-حکم فقهی دانستن علم تفسیر. 41

3-1-6-انواع علوم از نظر ارزش در دیدگاه مفسر جواهرالتفسیر. 41

 3-2- مباحث علوم قرآنی جواهرالتفسیر. 42

3-2-1-وحی و اقسام آن. 42

3-2-1-1- دیدگاه كاشفی در معنی وحی……….43

3-2-1-2-انواع وحی به انبیاء. 43

3-2-1-3- مدت وحی بر پیامبر اسلام- صلی الله علیه وآله-. 44

3-2-2- نزول قرآن. 45

3-2-2-1-معنای لغوی.. 45

3-2-2-2- دیدگاه واعظ كاشفی در بیان انزال و تنزیل.. 47

3-2-2-3- نظر مفسردر حكمت نزول تدریجی قرآن. 47

3-2-2-4- زمان نزول دفعی و تدریجی قرآن. 48

3-2-2-5-زمان نزول قرآن از نظر مفسر جواهرالتفسیر. 50

 3-2-2-6-حقیقت نزول قرآن. 50

3-2-3- فضایل قرآن وجامعیت آن از نظر ملاحسین كاشفی.. 51

3-2-3-1- اصل اعتقاد به همه­ی كتاب­های آسمانی و قرآن. 51

3-2-3-2-فضیلت و ارزش قرآن. 52

3-2-3-3-فضیلت قرائت قرآن. 53

3-2-3-4-جامعیت كلام الهی و اشتمال آن بر علوم و معارف نامتناهی 53

3-2-4- نظر واعظ كاشفی در جمع و تدوین قرآن. 54

3-2-4-1- علت نوشته نشدن قرآن به صورت كتاب در زمان پیامبر(ص) 54

3-2-4-2- زمان جمع قرآن به ترتیب معین و به صورت كتاب… 55

 

 

3-2-4-3- نظم قرآن. 56

 3-2-5- بررسی نام­های قرآن. 56

3-2-5-1-اسامی قرآن كه در قرآن از آن­ها یاد شده. 57

3-2-5-2-اسامی مأخوذ از احادیث و اخبار. 58

3-2-6-تفسیر و تأویل.. 58

3-2-6-1-تفسیردر دیدگاه کاشفی.. 59

3-2-6-2- مفسران قرآن. 60

 3-2-6-3-تعریف تأویل.. 61

 3-2-6-4-فرق میان تفسیر و تأویل.. 62

 3-2-6-5-تفسیر به رأی.. 63

3-2-7- ناسخ و منسوخ.. 64

 3-2-7-1-معنای نسخ.. 64

 3-2-7-2-جواز نسخ.. 65

3-2-7-3- اختلاف مسلمانان در نسخ………66

3-2-7-4- انواع نسخ……. 67

3-2-7-5- فایده علم ناسخ و منسوخ……. 67

3-2-7-6- نسخ قرآن و نسخ کتاب­های آسمانی پیشین… 68

3-2-8- محكم و متشابه……… 68

3-2-9- عام و خاص… 70

یادداشت­ها….……71

فصل چهارم: روش­ها و گرایش­های جواهرالتفسیر……… 73

4-1-روش­ها……… 75

4-1-1- روش تفسیر قرآن به قرآن…. 75

4-1-2-روش تفسیر قرآن به روایت……. 80

4-2-گرایش­ها ….. 84

4-2-1-گرایش عرفانی….. 84

4-2-2-گرایش عقلی…….. 88

4-2-2-1-رویكرد فلسفی… 89

4-2-2-2-رویكرد کلامی…….. 91

4-2-3-گرایش ادبی……………. 95

4-2-3-1-مفردات آیات……… 95

4-2-3-2- صرف و نحو………. 97

4-2-3-3-استشهاد به نظم و نثر عربی………… 99

4-2-3-4-استناد به اشعار فارسی……. 100

4-2-3-5-اشتقاق و ریشه یابی کلمات و معنای لغوی آن ها….. 103

4-2-3-6-وجوه و نظایر… 104

4-2-3-6-1-كاربرد وجوه در جواهرالتفسیر……… 104

4-2-4-گرایش حروفی……… 106

یادداشت­ها….……..109

نتیجه….. 111

فهرست منابع… 113

مقدمه

یكی از مهم‏ترین علوم اسلامی و دانش‏های بشری كه از زمان نزول قرآن كریم تاكنون مورد توجه قرار گرفته، علم تفسیر قرآن است، تا آن حد كه می­توان گفت هیچ كتابی مانند قرآن توسط دانشمندان و محققین از علمای مذاهب اسلامی و مستشرقان بررسی نشده كه این‏گونه به تفسیر، ترجمه و شرح آن پرداخته باشند. این توجه جهانی به قرآن، عظمت این كتاب آسمانی و معجزه بزرگ پیغمبر اكرم(صلّی الله علیه وآله) را آشكار می­سازد‏ كه باگذشت چهارده قرن از نزول آن همچنان جاذبیت خویش را حفظ نموده است‏.

 مسلمانان از صدراسلام همواره برای تفسیر قرآن تلاش كرده­اند، این علم در طول زمان دچارتحولاتی شده است و مفسران تفاسیر متعددی نوشته­اند كه همسان نبوده و با یكدیگر تفاوت­هایی دارند، این تفاوت­ها غالبا ناشی از اختلاف در روش­های تفسیری آن­هاست. گروهی برای پرده برداری از مفهوم آیات قرآن از آیات دیگر استفاده كرده­اند، بعضی به روایات مراجعه می­كنند و گروهی نیز با استنباط واجتهاد وتخصّص خود به بیان مفاهیم آیات می­پردازند وبه این ترتیب  روش­ها وگرایش­های متعددی در تفسیر شكل گرفت.

“جواهرالتفسیر” از تفاسیر فارسی نیمه دوم قرن نهم هجری قمری و یكی از آثارحسین بن علی كاشفی سبزواری(م910) محسوب می­ شود، این تفسیرشامل تفسیر سوره­های حمد، بقره، آل عمران وبخشی از سوره نساء(تا آیه 84) می­باشد و تا كنون  تنها یک جلد از آن كه دربرگیرنده­ی مقدماتی بر تفسیر قرآن وهم چنین تفسیر سوره­ی حمد است، به طبع رسیده است و بقیه­ی آن هنوز به صورت خطی باقی مانده است، در این پژوهش نخست دیدگاه ­های كاشفی درباره مسائل علوم قرآنی، مباحثی مانند: وحی و نزول قرآن، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مورد بحث قرار می­گیرد، و پس از آن روش­هایی كه  مفسر برای بیان و تفهیم آیات به كار گرفته، مانند: روش قرآن به قرآن، استفاده از روایات و هم چنین رویكردهای مفسر به مباحث فلسفی، عرفانی، ادبی و استناداتش به شعرهای فارسی و عربی بررسی شده است.

كاشفی یكی  از برجسته ترین مفسران زمان خود بوده كه تمام توان و قدرت تفسیری خود را در تفسیر سوره­ی حمد به كار گرفته و با بیانی زیبا وشیوا از شیوه ­های مختلف برای توضیح آیات قرآن بهره گرفته است.

بر این اساس، این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول به كلیات تحقیق می ­پردازد. این فصل به بیان مسئله، اهداف تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، سوال­های تحقیق، تعریف مفاهیم، پیشینه، روش اجرای تحقیق و شیوه ­های جمع آوری اطلاعات اختصاص دارد.

در فصل دوم به زندگی نامه­ی مفسر و معرفی جواهرالتفسیر پرداخته می­ شود.

در فصل سوم مباحث خطبه­ی آغاز جواهرالتفسیر و دیدگاه ­های كاشفی درباره علوم قرآنی مانند: تعریف وحی، انزال و تنزیل، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مطرح گشته است.

فصل چهارم پایان نامه، روش­های تفسیری مفسر در جواهرالتفسیر را مورد مطالعه قرار داده است.

با این تلاش ناچیز خواستم تا از روش تفسیری حسین­بن­علی كاشفی در جواهرالتفسیر پرده بردارم. امیدوارم خدای تعالی مرا در رسیدن به صواب یاری دهد، زیرا تا به حال بحثی كه روش تفسیری جواهرالتفسیر را به دقّت مورد بررسی قرار دهد، نیافتم، البتّه ادّعای كامل بودن آن را ندارم.

بار خدایا ما را از كسانى قرار ده كه به ریسمان قرآن چنگ زده و در فهم متشابهاتش از مكتب اهل­بیت عصمت یاری جسته و در سایه آن آرام می‏گیرند.

 1-1-بیان مسئله

روش­های تفسیری یكی از دانش­های مهم علوم قرآنی است كه دانشمندان در زمان­های مختلف به تحقیق و بررسی آن پرداخته­اند، به گونه­ ای كه امروزه به طور تخصصی اقدام به تحقیقاتی در این زمینه شده است. بنابراین، بررسی روش مفسران در تبیین آیات قرآن كریم،كه معمولا با شناساندن بیشتر تفاسیر و مفسران آن­ها نیز همراه است، از پژوهش­های مهم در حوزه­ علوم قرآن به حساب می­آید.

ملا حسین كاشفی سبزواری از جمله كسانی است كه صاحب كتاب­های بسیار به زبان فارسی بوده و نثر او مورد استقبال فراوان قرار گرفته است،آثاری كه در زمینه ­های گوناگون حدیث، تفسیر، ادبیات، اخلاق، تاریخ، نجوم و علوم غریبه نوشته شده است.

“جواهرالتفسیر” اولین كتاب  تفسیر  وی و از تفاسیر مهم فارسی است كه در آن مباحث مقدماتی خوبی كه اطلاع از آن­ها در تفسیر مفید است، بیان شده و هم­چنین از استنادات، روش­ها و رویكردهای متنوع در تفسیر آیات بهره برده است. با وجود استقبال از آثار كاشفی در جوامع فارسی زبان، تاكنون این تفسیر چندان مورد توجه قرار نگرفته و در مورد روش مفسر در طرح مباحث تفسیری كاری انجام نشده است. تحقیق و تصحیح كتاب، به همّت دكتر جواد عباسی صورت گرفته و ایشان در مقدمه­ای درازدامن از كاشفی و آثارش نوشته­اند اما در این مقدمه درباره روش تفسیری مفسر به تفصیل سخن گفته نشده است و هم­چنین مصحح  به  مقایسه و مقابله چهار نسخه خطی از جواهرالتفسیر پرداخته است.

1-2- هدف­های تحقیق

• شناسایی و معرفی هرچه بیشتر تفسیر “جواهرالتفسیر” كه حتی در بین متخصصان این رشته ناشناخته است.
• شناخت شخصیت علمی ملا حسین كاشفی.
• آشنایی و معرفی مباحث مقدماتی بر”جواهرالتفسیر”
• بررسی روش­ها وگرایش­های تفسیری كاشفی در “جواهر التفسیر”

1-3- ضرورت انجام تحقیق

باتوجه به این كه كاشفی در قرن نهم(ه.ق) در علوم مختلفی سرشناس بوده و از آن زمان تاكنون نیز از شهرت علمی خاصی برخوردار است، به گونه­ ای كه نویسنده­ی كشف الظنون از آسیای صغیر، شرح حال این مفسر را در كتابش آورده و علاوه بر این، مورخان هم­­عصرش مانند: غیاث الدین خواندمیر و متأخرانی مانند: آقابزرگ تهرانی به شرح زندگی ملاحسین پرداخته­اند. هم­چنین به وی عنوان “جامع العلوم” داده شده چون فردی آگاه و متخصص در علوم گوناگون، به ویژه  دانا در علم تفسیر و تبیین كلام الهی بوده است. وی تفسیر”جواهرالتفسیر” را كه از تفاسیر مهم اوست، با هدف تفسیری جامع و كامل نوشته و در سوره­ی حمد به این هدف دست یافته است و تمام  قدرت تفسیر نویسی خود را  در این قسمت  به كار می­گیرد و این تفسیر را تا آیه­ی 84 سوره­ی نساء ادامه می­دهد. با توجه به این­كه تفسیر دیگر كاشفی «مواهب علیّه» یا «تفسیر حسینی» كه  تفسیر كل قرآن بوده و تفسیر آیات درآن به صورت مختصركار شده،(1) شناخته شده­تر است اما «جواهرالتفسیر» نسبت به «مواهب علیّه» چندان مورد توجه قرار نگرفته، حتی می­توان گفت ناشناخته  باقی  مانده است، بر این اساس ضرورت  بررسی و معرفی  بیشتر “جواهرالتفسیر” و تحلیل روش تفسیری مفسر به عنوان یكی از تفاسیر مهم فارسی، احساس می­گردد.

1-4- استفاده كنندگان از تحقیق

پژوهش­هایی كه در حوزه­ روش تفسیر صورت می­گیرد می ­تواند مورد استفاده پژوهشگران علوم دینی، مؤسسات پژوهشی، دانشجویان رشته­های الهیات، حوزه های علمیه و سایر افرادی كه با علم تفسیر قرآن در ارتباط هستند، قرار گیرد.

1-5- سؤال­های تحقیق

–        كاشفی چه روش­ها و رویكردهایی در تفسیر آیات قرآن در جواهرالتفسیر پیش گرفته است؟

–          آیا مفسر به منابع تفسیری قبل از خود رجوع كرده است؟

–          آیا در این تفسیر از روش قرآن به قرآن استفاده شده است؟

–          آیا این تفسیر روایی محسوب می­ شود؟

–          آیا روش تفسیر ادبی در آن به كار رفته است؟

–          آیا در جواهرالتفسیر به دیدگاه ­های عرفانی توجه شده است؟

1-6- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤال­های تحقیق

روش تفسیر: مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است كه مفسران در فهم وتفسیر آیات قرآن از آن بهره برده­اند كه از آن می­توان به “منهج تفسیری”نیز تعبیركرد(مؤدب، 1380ه.ش، ص165).

تفسیر قرآن به قرآن: مقصود این است كه هرآیه‏ای به كمك و استعانت از آیات دیگر تفسیر شود، زیرا برخی آیات مبیّن آیات دیگر هستند و به تفصیل معانی، لغات و محتوای آنها پرداخته‏اند(معرفت، 1418ه.ق.، ج2، ص22). این شیوه، شیوه‏ای است كه برگرفته از رسول گرامی اسلام (صلّی اللّه علیه و اله و سلّم)، حضرت علی علیه السّلام و دیگر معصومان(علیهم السّلام) در تفسیر آیات می‏باشد، قرآن نیز بر آن تأكید دارد، چنان‏كه خداوند می‏فرماید: “وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‏ لِلْمُسْلِمِینَ‏؛ و ما این كتاب را كه بیانی رسا برای هر چیزی و راهنما و بخشایش و مژده برای مسلمانان است بر تو فرو فرستادیم‏”(نحل/89). (مؤدب،ص167)

تفسیر روایی: تفسیر قرآن با روایت و سنت معصومان(علیهم السلام) است حال خواه آن روایت از پیامبر(صلّی اللّه علیه و اله و سلّم) باشد كه شیعه واهل سنت از آن بهره می­برند یا روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) كه تنها شیعه از آن استفاده می­كند(همان،169).

ذهبی در كتاب «التفسیر والمفسرون» تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر روایی را، كه در این تحقیق به صورت دو روش مجزا در نظر گرفته شده ­اند، تفسیر مأثور نامیده(2) و با توجه به اینكه سنی مذهب است، آنچه كه از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و صحابه و تابعین نقل شده است، در گروه تفاسیر اثری قرار داده است: «یشمل التفسیر المأثور ما جاء فی القرآن نفسه من البیان و التفصیل لبعض آیاته، و ما نقل عن الرسول صلی اللّه علیه و سلم، و ما نقل عن الصحابة رضوان اللّه علیهم، و ما نقل عن التابعین، من كل ما هو بیان و توضیح لمراد اللّه تعالی من نصوص كتابه الكریم‏»(ذهبی، بی تا، ج‏1، ص152).   

تفسیر ادبی: در چنین تفسیرهایی، اهمیت فوق‏العاده‏ای به مباحث واژگان‏شناسی لغات زبان عرب داده شده و بر پژوهش‏های لفظی برای كشف مفاهیم قرآن تأكید شده است. چنین مفسرانی با كمك از علوم ادبی و تسلط برآن­ها مانند صرف و نحو به تفسیر آیات می‏پردازند(معرفت، 1418ه.ق، ج2، ص480).

1-7- كلیدواژگان طرح تحقیق ومعادل لاتین آن

 واعظ كاشفی                                                                                      Vaez  Kashefi                                  

جواهرالتفسیر                                                                               Javaher   al-tafsir 

تفسیر قرآن                                                                          Quran interpretation

روش­های تفسیری                                                             Interpretation    methods                                                             

1-8-  پیشینه­ی تحقیق

در سال‏های اخیر بعضی از پژوهشگران به بررسی روش تفسیری برخی از مفسران معروف، مانند: روش ملا فتح الله كاشانی در تفسیر منهج الصادقین، روش شیخ طوسی در تبیان و برخی تفاسیر دیگر پرداخته­اند، اما تاكنون درباره روش تفسیری “جواهرالتفسیر” به طور گسترده كاری انجام نشده است.

تحقیق و تصحیح جواهرالتفسیر توسط دكتر جواد عباسی انجام گرفته كه در این تحقیق به صورت جزئی و اندك اشاره­ای به سبك تفسیری مفسر مانند كاربرد شعر فارسی و عربی و استفاده از اصطلاحات صوفیانه شده است، محقق جواهرالتفسیر به دلیل این­كه به دنبال بررسی چند نسخه و تصحیح این تفسیر بوده به صورت مختصر این بحث را آورده است(كاشفی، 1379ه.ش، ص99. مقدمه­ی مصحح). مقاله­ای نیز با عنوان «نقد و معرفی كتاب جواهرالتفسیر ملاحسین كاشفی» از سید علی ایازی در مجله­ی آیینه­ی میراث(شماره 12،بهار1380) به چاپ رسیده است.

 در این پژوهش تلاش خواهد شد تا به  زندگی ملاحسین واعظ كاشفی، آثار و ابعاد علمی این شخصیت، شناسایی ومعرفی كتاب جواهرالتفسیر، دیدگاه ­های علوم قرآنی او و روش مفسر در طرح مباحث تفسیری، مورد مطالعه قرار گیرد.

1-9- روش تحقیق و شیوه­ جمع آوری اطلاعات

  این پژوهش به دلیل ارائه­ چهارچوب روش تفسیری “جواهرالتفسیر” از نوع  بنیادی محسوب می­ شود. اطلاعات مورد نیاز در تحقیق، به روش كتابخانه­ای و با مراجعه به كتاب­ها، مقالات چاپی و الكترونیكی، پیرامون كتاب جواهرالتفسیر ونویسنده­ی آن، مباحث علوم قرآنی و روش­ها و رویكردهای تفسیری مفسر، به صورت فیش برداری گردآوری شده و پس از طبقه بندی و تنظیم داده ­ها، به فعالیت اصلی پژوهش كه تجزیه و تحلیل اطلاعات است، پرداخته شده است و در پایان، نتیجه­ كار بررسی شده و تدوین نهایی صورت گرفته است. 

در این رساله به معرفی برخی از پارامترهای مهم  قابلیت اعتماد پرداخته می شود و دو مدل تصادفی یک سیستم در حوزۀ قابلیت اعتماد معمولی مورد مطالعه قرار میگیرد و پارامترهای مهم قابلیت اعتماد از قبیل زمان های توقف کوتاه سیستم، زمان از کار افتادن سیستم، موجودیت سیستم و امید ریاضی تعداد تعمیرات، برای هر دو مدل مورد محاسبه قرار می گیرد. در پایان، نمودارهای  مقایسه ای میانگین مدت زمان لازم تا خرابی سیستم برای هر دو مدل رسم شده است.

 

مقدمه

نخستین بار ،موضوع قابلیت اعتماد در حین جنگ جهانی دوم مطرح شد ،قابلیت اعتماد تا حد زیادی کاربرد علم آمار را در علوم فنی روشن می سازد.به ویژه اینکه کاربرد آمار را در   فعالیت های عملی بیان می کند.

در دنیای امروز تلاش کلیه سازندگان سیستم های الکترونیکی و … بر این است که با بهره گیری از تکنولوژی پیشرفته،ضریب اطمینان محصولات خود را بالاتر ببرند به ویژه با توجه به رقابت  موجود در دنیای صنعت محصولی موفق تر است که عمر بیشتر و کارکرد بالاتری داشته باشد.

ما برای رسیدن به این هدف از آمار بهره گرفته ایم تا با بهره گرفتن از علم احتمالات ضریب اطمینان و متوسط طول عمر هر محصول را از لحاظ زمانی محاسبه کنیم و با مقایسه آن با سایر محصولات تصمیمی درست در مورد کیفیت یک محصول بگیریم.

علاوه بر آن در هر مرحله سعی می کنیم محصولی را تولید کنیم که از لحاظ آماری عمر مفید تر و کارکرد بالاتری نسبت به مرحله قبل داشته باشد.

ما در این پایان نامه،برای یکی از این دستگاه ها دو مدل را پیشنهاد می کنیم که با توجه به این مدل ها و محاسبات آماری لازم در مورد این مدل ها ،روشن می شود که مدل سازی و بهره گیری از علم آمار و احتمال تا چه حد در بالا بردن کیفیت این گونه محصولات می تواند مفید باشد.

 

فهرست مطالب

             عنوان                                                                                                                     صفحه

                   فصل اول: پیش نیازها                                                                                              1

• تعاریف ………………………………………………………………………………………………………….2
• فرایند تجدید و زنجیره های مارکف …………………………………………………………………..8

               فصل دوم: طرح و بررسی دو مدل تصادفی در حوزه قابلیت اعتماد                     12

• طراحی و بررسی دو مدل تصادفی و نمودار دو مدل………………………………………………13
• نماد گذاری ………………………………………………………………………………………………… 18

               فصل سوم : بررسی مدل اول در حوزه قابلیت اعتماد                                              20

• شرح و بیان مدل اول ……………………………………………………………………………………21
• ماتریس آهنگ ها (نرخ های )انتقال…………………………………………………………………22
• احتمالات انتقال و زمان های توقف (کوتاه) ………………………………………………………..23
• ماتریس احتمال انتقال …………………………………………………………………………………..26
• میانگین زمان های اقامت در حالتهای مختلف ………………………………………………………26
• مدت زمان لازم تا خراب شدن سیستم………………………………………………………………27
• تحلیل موجودیت ………………………………………………………………………………………..33
• تحلیل دوره مشغولیت …………………………………………………………………………………..36
• امید ریاضی تعداد تعمیرات ……………………………………………………………………………38

                  فصل چهارم : بررسی مدل دوم در حوزه قابلیت اعتماد                                            40

• شرح و بیان مدل دوم ……………………………………………………………………………………41
• ماتریس آهنگ ها (نرخ های ) انتقال ……………………………………………………………….43
• احتمالات انتقال و زمان های توقف (کوتاه) ………………………………………………………..43
• ماتریس احتمال انتقال …………………………………………………………………………………..44
• میانگین زمان های اقامت در حالتهای مختلف ………………………………………………………44
• مدت زمان لازم تا خراب شدن سیستم………………………………………………………………45
• تحلیل موجودیت ………………………………………………………………………………………..48
• تحلیل دوره مشغولیت …………………………………………………………………………………..51
• امید ریاضی تعداد تعمیرات ……………………………………………………………………………53

فصل پنجم : نمودارهای مقایسهای دو مدل تصادفی                                                                 55

                 واژنامۀ انگلیسی به فارسی ………………………………………………………………………..62

                 فهرست مراجع ………………………………………………………………………………..65   

 

مفاهیم و مقدمات فرایند های تصادفی

 1-1 تعاریف

تعریف 1-1-1. مجموعه اندیس1: مجموعه  را فضای پارامتر یا مجموعه اندیس می‌‌گوییم.

 مجموعه اندیسگذار  میتواند چند بعدی باشد، به عنوان مثال امواج اقیانوسها، میتوان  را طول و عرض جغرافیایی گرفت، و در این صورت،  ارتفاع موج در موضع  میباشد. [11]

مقادیر  ممکن است یک بعدی، دو بعدی، یا  بعدی و یا حتی کلیتر باشد.

تعریف 1-1-2. فرایند تصادفی2: هر گاه  یک مجموعه اندیسگذار و برای هر ، یک متغیر تصادفی باشد، گردایهی  را  اصطلاحا یک فرایند تصادفی میگوییم. [11]

تعریف 1-1-3. فضای حالت3: مجموعه ، شامل کلیه مقادیر مختلفی که  به ازای هر  اختیار میکند، فضای حالت2 فرایند تصادفی می‌‌گوییم. [11]

تعریف 1-1-4. فرایند گسسته4 و فرایند پیوسته5: در صورتیکه مجموعه‌ای شمارا باشد فرایند را گسسته و در غیر این صورت فرایند را پیوسته  می‌‌گوییم. [11]

 به عبارت دیگر هرگاه ، آنگاه همواره میگوییم  یک فرایند تصادفی با زمان گسسته است. هرگاه  ، یک فرایند با زمان پیوسته است.

1- Index Set                  2- Stochastic Process                            3- State Space

4 – Discrete                   5 -Continuous

تعریف 1-1-5. فرایند با حالت گسسته، فرایند با حالت پیوسته: اگر فضای حالت یک فرایند شمارا باشد فرایند را با حالت گسسته و در غیر این

 صورت فرایند را با حالت پیوسته گوییم.[11]

 در حالتی که ، فرایند مربوطه را با مقدار صحیح یا یک فرایند با وضعیت گسسته مینامیم. هرگاه  خط حقیقی  باشد، آنگاه  را یک فرایند تصادفی با مقدار حقیقی مینامیم. هرگاه  یک فضای اقلیدسی بعدی باشد، آنگاه گوییم  یک فرایند برداری بعدی است.

مثال 1-1-1: برای یک فرایند تصادفی که نمایانگر امتیازات در یک مسابقه فوتبال میباشد فضای پارامتر و فضای حالت را مشخص کنید. [13]

حل: فضای حالت  در این فرایند عبارت است از تعداد گل هایی که بین دو تیم رد و بدل میشود یا به عبارت دیگر:                                                          

اگر زمان را برحسب دقیقه اندازه بگیریم، فضای پارامتر  عبارت است از . فرایند در وضعیت  شروع میشود و هر زمانی که گلی به ثمر برسد انتقالی بین حالتهای  صورت میگیرد. به ثمر رسیدن یک گل، مقدار  یا  را به اندازهی یک واحد افزایش میدهد و لذا امتیاز  به  یا  تغییر خواهد یافت.

مثال 1-1-2: کارخانهای دارای دو ماشین تراش است ولی هر روز یکی از آن ها مورد استفاده قرار میگیرد. احتمال ثابتی برای خراب شدن این ماشین تراش وجود دارد، و اگر خرابی ماشین پیش بیاید، این اتفاق در پایان روز رخ خواهد داد. یک تعمیرکار در این رابطه در استخدام کارخانه است. تعمیر هر ماشین دو روز به طول میانجامد. یک فرایند تصادفی طرح کنید که عملکرد این  کارخانه را توضیح دهد. [13]

حل: انتخاب متغیر تصادفی در این مسأله مهم است. مقدار این متغیر تنها در انتهای روز بررسی میشود زیرا کلیهی انتقالات در آخر روز صورت میگیرد. فضای پارامتر  مجموعهی روزهای فعال هفته میباشد که سیستم در حال بهرهبرداری است. اگر اولین روز را 1 و دومین روز را 2 و به همین ترتیب بقیه روزها را شماره گذاری کنیم خواهیم داشت:                             

فرایند تصادفی مناسب این کارخانه عبارت است از ، که  نمایانگر تعداد روزهای لازم برای تعمیر ماشینها است و مقدار آن در پایان روز  ثبت میشود. اگر هر دو ماشین قابل استفاده باشند  صفر خواهد بود.

اگر یکی از ماشینها سالم و ماشین خراب یک روز تحت تعمیر باشد                             

اگر یک ماشین سالم و ماشین دوم اخیراً خراب شده باشد                                             

اگر یک ماشین اخیراً خراب شده باشد و ماشین خراب دومی یک روز تحت تعمیر باشد

وضعیتهای ذکر شده موارد ممکنه هستند پس فضای وضعیت عبارت است از:       

مثال 1-1-3 : فرایند پیوسته با حالت پیوسته[9]:

برق مصرفی کارخانه دریک روزتازمان t

مثال 1-1-4 : فرایند پیوسته با حالت گسسته[9]:

تعداد مشتریان در صف در  زمان

مثال 1-1-5 : فرایند گسسته  با حالت پیوسته [9]:

میزان بارندگی در روز – ام از اردیبهشت

مثال 1-1-6 : فرایند گسسته  با حالت گسسته[9]: